Piłsudczyk (pociąg pancerny)

Pociąg pancerny
„Piłsudczyk”

Piłsudczyk podczas obrony Lwowa
Historia
Państwo	II Rzeczpospolita
Sformowanie	1918
Rozformowanie	1939
Nazwa wyróżniająca	„Piłsudczyk”
Działania zbrojne
wojna polsko-ukraińska bitwa o Lwów (1918–1919) wojna polsko-bolszewicka III powstanie śląskie kampania wrześniowa
Organizacja
Rodzaj sił zbrojnych	wojska lądowe
Rodzaj wojsk	bronie pancerne
Podległość	2 Dywizjon Pociągów Pancernych

Pociąg Pancerny „Piłsudczyk” (Pociąg Pancerny Nr 1 i 52) – pociąg pancerny Wojska Polskiego II RP. Pociąg brał udział w ciężkich walkach w okolicach Warszawy. 20 września 1939 roku przy niemożliwości dalszego przebicia się pociąg został przez załogę opuszczony i zniszczony w okolicach miejscowości Mrozy na linii Warszawa – Brześć nad Bugiem. Krawczak i Odziemkowski podsumowując działania pociągu napisali: „Czterodniowy bój Piłsudczyka pod Mrozami, na tyłach nieprzyjaciela, jest jednym z najpiękniejszych przykładów poświęcenia i patriotyzmu żołnierzy polskiej broni pancernej”^[1].

Historia

Pociąg pancerny Piłsudczyk i jego załoga w Małopolsce wschodniej 1918–1919

Polski typowy wagon artyleryjski z 1939. Wagony tego typu były używane w polskich pociągach: Śmiały i Piłsudczyk

Typowy austriacki wagon artyleryjski z 1915 pociągu typu V. Zdobyte wagony tego typu były używane w polskich pociągach: Śmiały, Piłsudczyk w 1920 i Śmierć w 1939

W 1918 roku na stacji Prokocim koło Krakowa zdobyto nieuszkodzony, nowoczesny, austro-węgierski pociąg pancerny, składający się z dwóch wagonów czołowych-artyleryjskich, dwóch wagonów piechoty i jednego szturmowego. Ze składu tego pociągu zorganizowane zostały dwa pociągi pancerne: „Piłsudczyk” (P.P. nr 1) i „Śmiały” (P.P. nr 2), które wzięły udział w walkach o Lwów.

10 i 11 marca 1919 roku pociąg pancerny "Piłsudczyk" brał udział w walkach o Gródek Jagielloński, w następnych dniach wspomagał obronę Kamienobrodu i linii Wereszycy^[2].

W czasie wojny polsko-bolszewickiej podporządkowany 4 Armii.

W 1921 roku załoga pociągu wzięła udział w III powstaniu śląskim, między innymi w walkach o Kędzierzyn, w których straciła 20% stanu osobowego^[3].

W 1927 roku przeniesiony został z Dywizjonu Szkolnego Pociągów Pancernych do nowo powstałego 2 dywizjonu pociągów pancernych w Niepołomicach. Był pociągiem manewrowym (szkolnym), i był utrzymywanym w gotowości także w okresie pokoju. We wrześniu 1939 był uzbrojony w 2 haubice 100 mm, 2 armaty 75 mm i 19 ckm-ów^[4].

Pociąg rozpoczął mobilizację 25 sierpnia 1939; do składu przydzielony nieopancerzony parowóz z maszynistą cywilnym^[5]. 3 sierpnia skład bojowy wraz ze składem gospodarczym przybyły do Siemkowic^[5]. Pociąg został przydzielony do Armii „Łódź”^[4] (hasło-kryptonim „Baszta”) przy 30 Dywizji Piechoty rozwiniętej w rejonie Działoszyna^[5]. Po wybuchu wojny skład bojowy przesunął się do Działoszyn, składy odparły ataki lotnictwa. Do Siemkowic wrócono 2 września, po naprawie torów. Po południu drugiego września Niemcy zajęli Działoszyn; uszkodzone tory pomiędzy Działoszynem a Siemkowicami uniemożliwiły użycie pociągu na pierwszej linii^[6]. 3 września pociąg wycofał się do Widawy, gdzie został podporządkowany 28 Dywizji Piechoty i został przesunięty do Łasku, gdzie spędził dzień 4 września w odwodzie^[7]. 5 września w czasie bitwy pod Wartą; pociąg został skierowany do patrolu na trasie Łask–Zduńska Wola i do wsparcia kontrataku II batalionu 31 pułku koło Mnichowa^[8]. Po południu oddziały polskie wycofały się na Wojsławice; obydwa składy odparły liczne naloty, kpt. Mikołaj Gonczar został ranny, stopień zniszczenia torów i bliskość nieprzyjaciela spowodowały poważne rozważenie opuszczenia i zniszczenia pociągu, jednak udało się wycofać pociąg do Łodzi^[9]. 6 września pociąg patrolował odcinek Łask – Pabianice, następnie otrzymał rozkaz wycofania się do Warszawy, na tej trasie eskortowano ładunek złota z Banku Poznańskiego^[10]. Po drodze mijano wiele spalonych dworców i zniszczonych transportów^[11]. Rankiem 8 września pociąg dotarł na stację Warszawa Praga^[12].

Pociąg został następnie przyporządkowany do Grupy Operacyjnej „Wyszków” i przejechał do Legionowa, nad rankiem 9 września docierając do Tłuszcza^[13]. Nad ranem 10 września pociąg przejechał do Rembertowa, a stamtąd został wysłany na linię Mińsk Mazowiecki – Mrozy – Siedlce^[14]. Na tej trasie nastąpiło długie opóźnienie, z powodu zniszczenia stacji pomp w Mińsku; stację tą naprawiała m.in. załoga pociągu^[15]. Na wschód od Mrozów utworzył się nowy zator; Niemcy zajęli Siedlce i Mińsk, na torach utknęło poza „Piłsudczykiem”, skład gospodarczy pociągu nr 13 („Generał Sosnkowski”) i 17 transportów ewakuacyjnych^[16]. Z jednostek w tak powstałym kotle – „Piłsudczyka”, 17 kompanii kolejowej, i innych formacji – stworzyła się improwizowana grupa dowodzona przez płk. Prusa-Więckowskiego^[17]. 15 września pociąg rozpoczął patrol na trasie Sosnowe – Mrozy^[18]. 16 i 17 września odparto szereg ataków niemieckich, 17 września stracono jeden z wagonów artyleryjskich; o zmierzchu obrońcy musieli wycofać się z Mrozów do wsi Sosnowe^[19]. Mrozy odbito rankiem 18 września, w okolicy Mrozów i Cegłowa trwały zaciekłe walki, jednostki polskie, często bez amunicji, walczyły na bagnety; 19 września pociąg stracił wagon bojowy^[20]. 20 września pociąg dysponował jednym działem z 6 pociskami, i 3 improwizowanymi karabinami maszynowymi. 20 września 1939 roku przy niemożliwości dalszego przebicia się pociąg został przez załogę opuszczony i zniszczony w okolicach miejscowości Mrozy na linii Warszawa – Brześć nad Bugiem^[21].

Żołnierze pociągu po nieudanej próbie dotarcia do Warszawy w ramach grupy płk. Mikołaja Prus-Więckowskiego, weszli w skład SGO „Polesie” gen. Kleeberga i walczyli pod Kockiem^[22].

Żołnierze pociągu

Dowódcy pociągu

• kpt. Stanisław Tabisz (1918–1919)
• por. art. Jan Witold Komorowski (od 1 XI 1922^[23])
• kpt. art. Janusz Józef Grzesło (p.o. od XI.1926^[24])
• kpt art Albin Olejnik^[25].
• kpt. Mikołaj Gonczar (kampania wrześniowa)^[4]

Inni żołnierze pociągu

• Stanisław Komornicki

Obsada pociągu 1 września 1939^[26]

• Dowódca: kpt. Mikołaj Gonczar (ranny 5 IX 1939, ponownie ranny 17.IX1939 w rejonie Mrozów.)
• Zastępca: por. Bolesław Sitkowski (w 1942 roku został zamordowany w Oświęcimiu)
• Lekarz: ppor.rez. dr med.Hieronim Lewkowicz^[27]
• Dowódca 1 plutonu ogniowego: ppor. rez. Roman Malcher (ranny 1 IX 1939)
• Dowódca 2 plutonu ogniowego: ppor. rez. Ludwik Bogusław Chrząszcz
• Dowódca plutonu wypadowego: ppor. rez. Eugeniusz Gihalski
• Dowódca plutonu drezyn: ppor. Stanisław Mackiewicz
• Dowódca plutonu technicznego: por. rez. inż. Antoni Michał Kossobudzki

Skład pociągu

• parowóz opancerzony Ti 3 nr 13 z tendrem 12C1 nr 481 (z wieżyczką typu Ursus),
• wagon szturmowy nr 402633 zaopatrzony w radiostację RKDP/P
• 2 bliźniacze wagony artyleryjskie polskiej produkcji typu III nr 699069 i 699070, każdy uzbrojony w 1 armatę wz. 02/26 i 1 haubice wz. 14/19A,
• 2 platformy Pdks na końcach składu,
• pluton drezyn z dwoma zestawami wyposażony w 2 czołgi Renault FT oraz 5 tankietek TKS^[28].

Załoga pociągu pancernego „Piłsudczyk” walczącego w marcu 1919 w składzie grupy płk. Paulika liczyła w stanie wyżywienia 75 żołnierzy (w tym 9 oficerów). Jej stan bojowy nie przekraczał 50 żołnierzy, którzy obsługiwali 3 armaty i 9 ciężkich karabinów maszynowych^[29].

Odznaka pamiątkowa

Odznaka

Odznaka zatwierdzona rozkazem M.S.Wojsk. Dz. Rozk. Nr 49 z 13 XII 1921 r. Okrągła, ażurowa o średnicy 45 mm, tłoczona z posrebrzanego brązu. Grubość blachy ok. 0,8 mm. Na pierścieniu u góry napis: Pancerny Piłsudczyk, u dołu gałązki laurowe związane wstęgą. W środku sylwetka wozu bojowego na szynach kolejowych. Odznaka noszona była na rękawie^[30][31].

Przypisy

Bibliografia

• Bronisław Konieczny: Moje życie w mundurze: czasy narodzin i upadku II Rzeczypospolitej. Księgarnia Akademicka, 2005. ISBN 83-7188-693-4.
• Bronisław Konieczny: Mój wrzesień 1939. Pamiętnik z kampanii wrześniowej spisany w obozie jenieckim. Kraków: Biblioteka Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 1999. ISBN 83-7188-328-5.
• Tadeusz Krawczak, Jerzy Odziemkowski: Polskie pociągi pancerne w wojnie 1939. Wyd. I. Warszawa: Książka i Wiedza, 1987, seria: Biblioteka Pamięci Pokoleń. ISBN 83-05-11723-5.
• Janusz Magnuski. Pociąg pancerny „Danuta”. „Typy Broni i Uzbrojenia”. 18, s. 5, 1972. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. 
• Janusz Odziemkowski: Polskie kolejnictwo wojskowe na froncie wschodnim 1918-1920. Kraków: Drukarnia Pijarów, 2011. ISBN 978-83-7269-327-3.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Rajmund Szubański: Polska broń pancerna w 1939 roku, Warszawa: Wyd. Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1982, ISBN 83-11-06771-6.
• Mieczysław Bielski: Grupa Operacyjna „Piotrków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1991, s. 384. ISBN 83-11-07836-X.
• Adam Jońca: Polskie pociągi pancerne 1921-1939. Czerwonak: Vesper, 2020. ISBN 978-83-7731-358-9.
• Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918–1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałów Broni Pancernej, 1971.