Pińsk

Pińsk

Пінск

Herb Flaga
Państwo	Białoruś
Obwód	brzeski
Rejon	piński
Powierzchnia	47,36 km²
Populacja (2020) • liczba ludności • gęstość	126 300[1] 2759 os./km²
Nr kierunkowy	(+375) 0165
Kod pocztowy	225700
Tablice rejestracyjne	1
Położenie na mapie obwodu brzeskiego Pińsk
Położenie na mapie Białorusi (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Pińsk
52°07′N 26°05′E/52,116667 26,083333
Strona internetowa
Portal Białoruś

Pińsk (biał. Пінск, Pinsk, ros. Пинск, Pinsk) – miasto i port na Białorusi, na Polesiu, nad rzeką Piną, u jej ujścia do Prypeci, w odległości 29 km od kanału Dniepr – Bug. Miasto leży w obwodzie brzeskim, do 1939 w województwie poleskim (1921 stolica), węzeł drogowy; stolica diecezji pińskiej (1925), seminarium duchowne (1925, 2001); 126 300 mieszkańców (2020).

Geografia

Granice administracyjne Pińska obejmują powierzchnię 47,36 km², w tym 1 km² stanowią lasy, 7,96 km² – bagna, a 1,07 km² – obiekty wodne^[2].

Gospodarka

W mieście rozwinął się przemysł stoczniowy, chemiczny, drzewny, spożywczy oraz dziewiarski^[3].

Historia

Wzór pieczęci miejskiej z XVII w.

Przedwojenny herb

Miasto królewskie położone było w końcu XVIII wieku w powiecie pińskim województwa brzeskolitewskiego^[4]. Miejsce sejmików ziemskich powiatu pińskiego od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku^[5]. Do września 1939 miasto należało do Polski i było miejscem stacjonowania Flotylli Rzecznej Marynarki Wojennej oraz 84 Pułku Piechoty Strzelców Poleskich. W tym samym roku zostało zaanektowane przez Związek Sowiecki. Od 4 lipca 1941 do 14 lipca 1944 Pińsk był okupowany przez Niemców. Większość pińskich Żydów została zamordowana przez Niemców pod koniec października 1942, niedługo po ich deportacji z miejskiego getta^[6]. Od 1991 Pińsk jest w granicach Białorusi.

Kalendarium

• 1097 r. – pierwsza wzmianka o Pińsku
• 1241 r. – przeniesienie z Turowa diecezji prawosławnej
• 1316 r. – po tej dacie Pińsk włączono do Wielkiego Księstwa Litewskiego
• 1396 r. – powstał katolicki kościół i klasztor franciszkanów
• 1523 r. – podarowanie Pińska królowej Bonie i początek rozkwitu miasta
• 1569 r. – siedziba powiatu
• 1581 r. – król Stefan Batory nadaje prawa miejskie
• 1642–1646 – św. Andrzej Bobola przebywał w klasztorze Jezuitów w Pińsku i okolicach, prowadząc rozwiniętą działalność ewangelizacyjną
• 1648 r. – bunt miasta i wpuszczenie sił kozackich pod wodzą pułkownika Maksyma Hładkiego. Rzeź mieszczan niebędących wyznania prawosławnego. Szturm wojsk Janusza Radziwiłła na miasto, pod dowództwem strażnika wielkiego litewskiego Hrehorego Mirskiego w liczbie ok. 1200–1300 ludzi, zakończony zdobyciem miasta. Miasto zostało doszczętnie spalone, a około 1/3 – 1/2 mieszkańców zabita (szacuje się, że w przeddzień powstania Chmielnickiego Pińsk liczył ok. 10 tys. mieszkańców)^[7].
• 1655 r. – Rosjanie i Kozacy zaatakowali miasto i wymordowali mieszkańców.
• 1657 r. – w połowie maja kozacy Zdanowicza (w liczbie ok. 2 tys.) zniszczyli miasto i wymordowali rzymskich katolików. Jezuici, m.in. ks. Szymon Maffon i św. Andrzej Bobola, opuścili Pińsk, lecz w drodze w okrutny sposób zostali zamordowani.
• 20 czerwca 1657 szlachta pińska doprowadzona do ruiny wysłała do Bohdana Chmielnickiego delegatów; marszałka Łukasza Jelskiego i stolnika Adama Spytka Brzeskiego, którzy w imieniu powiatu poddali się całkowicie pod jego władzę
• 1660 r. – kozacy napadli na Pińsk, zrabowali kolegium i kościół jezuicki oraz zamordowali m.in. ks. Eustachego Pilińskiego (pozostawionego na straży przez rektora Szymona Wdziekońskigo) i zrujnowali miasto
• 1662 r. – powrót jezuitów do Pińska, po roku pożar klasztoru
• 1666 r. – fundacja klasztoru dominikanów
• 1690 r. – założenie osady Karolin przez Jana Karola Dolskiego
• 1695 r. – budowa w Karolinie kościoła i zamku przez Michała Serwacego Wiśniowieckiego
• 1706 r. – od 5 maja do 3 czerwca. Zajęcie Pińska przez króla Szwecji Karola XII. Wysadzenie zamku Michała Serwacego Wiśniowieckiego i spalenie Karolina
• 1707 r. – zajęcie Pińska przez wojska gen. Halasta i gen. Hołowina, którzy na prośbę jezuitów odstąpili od rabunków
• 1709–1710 i w 1716 – wielka epidemia pochłaniająca tysiące ofiar
• 1717 r. – budowa klasztoru bernardynów
• 1734 r. – budowa klasztoru karmelitów
• 1756 r. – budowa klasztoru mariawitek
• 1773 r. – kasata zakonu jezuitów
• 1765 r. – rozpoczęcie budowy Kanału Ogińskiego (ukończono 1783)
• 1775 r. – rozpoczęcie budowy Kanału Królewskiego (ukończono 1784)
• 1793 r. – II rozbiór Polski. Pińsk od tej pory należy do Rosji.
• 1795 r. – powstanie katolickiej diecezji pińskiej (poprzednio Pińsk był w diecezji łuckiej)
• 1799 r. – włączenie Karolina do Pińska
• 1796 r. – likwidacja unickiej diecezji pińskiej

Pińsk, „Tygodnik Ilustrowany”, 4 lipca 1863

• 1799 r. – likwidacja katolickiej diecezji pińskiej (przeniesiono ją do Mińska)
• 1812 r. – lipiec, Pińsk zajęła armia Napoleona
• 1850 r. – powstała fabryka świec i mydła
• 1882 r. – doprowadzono linię kolejową z Żabinki i otworzono fabrykę zapałek
• 1885 r. – budowa stoczni rzecznej w Leszczach

Ulica Bernardyńska w 1912

• 1907–1909 – w mieście działało koło prowincjonalne Polskiego Towarzystwa „Oświata” w Mińsku, które zajmowało się organizacją odczytów o literaturze i słownictwie polskim, co według raportu rosyjskiej policji „powodowało wzrost polskiej świadomości narodowej”^[8]. W 1908 roku koło wystąpiło o zgodę na otwarcie polskiej biblioteki, jednak władze rosyjskie odmówiły^[9].
• 1909 r. – w czasie wyborów samorządowych do rady miejskiej zostało wybranych 22 Rosjan, 7 Polaków, 2 Żydów i 1 przedstawiciel innych narodowości^[10].
• 1915 r. – ucieczka Rosjan przed Niemcami
• styczeń 1919 r. – Armia Czerwona zajęła Pińsk
• 5 marca 1919 r. – bitwa o Pińsk między Grupą Podlaską Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Antoniego Listowskiego a bolszewikami. Sowieci, próbujący utrzymać kontrolę nad miastem, byli dobrze przygotowani do obrony i dysponowali zarówno piechotą, jak i artylerią. W natarciu po stronie polskiej brały udział: 1. batalion pułku bialskiego, 2. i 4. bataliony 4. pułku piechoty, rosyjska drużyna oficerska, trzy szwadrony wileńskiego pułku ułanów, 4. szwadron 2. pułku ułanów rtm. Żelisławskiego i 1. szwadron 5. pułku ułanów por. Sokołowskiego. Główna kolumna Polaków nacierała od północy, mniej liczna od zachodu, natomiast jazda dokonała wypadu w wyniku którego zniszczono tory na linii kolejowej prowadzącej ze wschodu do Pińska. Walki o miasto trwały od godziny 11. do 16. i zakończyły się zwycięstwem wojsk polskich. Zdobyto tabor kolejowy, magazyny wojskowe, kolumnę pontonową oraz wzięto kilkudziesięciu bolszewickich jeńców. W bitwie szczególnie odznaczyły się po polskiej stronie: bataliony pułku bialskiego, rosyjska drużyna oficerska i oddział partyzantów por. Zameczka^[11].

Kościół katedralny w czasach II RP

Dworzec kolejowy w czasach II RP

Panorama Pińska w 1930

• 5 kwietnia 1919 r. – masakra 35 Żydów
• 7 czerwca 1919 r. – miasto wchodzi w skład powiatu pińskiego okręgu brzeskiego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich – tymczasowej polskiej struktury administracyjnej^[12].
• 3 lipca 1919 r. – potyczka pod Horodyszczem
• listopad 1919 r. – w wyniku działań wojennych Pińsk był zrujnowany i znajdował się w złej sytuacji gospodarczej. Z 20 pińskich fabryk działała jedna, nie działały tartaki, brakowało koni i opału; mieszkańcy masowo emigrowali^[13].
• 1920 r. – VII, Armia Czerwona ponownie zajęła Pińsk
• 1920 r. – 26 IX, wojska polskie odbiły miasto
• 1921 r. – Pińsk stolicą województwa poleskiego. Pożar miasta. Przeniesienie stolicy do Brześcia nad Bugiem
• 1925 r. – stolica diecezji katolickiej
• 1929 r. – rozszerzenie granic miasta^[14].
• 1939 r. – rozszerzenie granic miasta^[15].
• 1939 r. – 9 IX, nalot lotnictwa niemieckiego. – 18 IX, zatopienie Flotylli Pińskiej. – 20 IX, Armia Czerwona zajęła Pińsk
• 1940 r. – (luty) pierwsza deportacja na Syberię ludności (w większości Polaków). Druga – do Kazachstanu
• 1941 r. – kwiecień, trzecia deportacja do Kazachstanu
• 1941 r. – 22 VI, początek wojny niemiecko–sowieckiej. Przed ewakuacją z miasta NKWD morduje w miejscowym więzieniu od kilkudziesięciu do kilkuset więźniów.
• 1941 r. – 4 VII, wkroczenie Niemców
• 1942 r. – IV, utworzenie getta dla Żydów; X – XI, mordy na 30–45 tys. Żydów
• 1943 r. – 18 I, atak porucznika Jana Piwnika „Ponurego” na więzienie Gestapo w Pińsku i odbicie więźniów. O godz. 17. Grupa bojowa Armii Krajowej dowodzona przez „Ponurego”, wdarła się samochodem osobowym na dziedziniec więzienia, druga grupa pod dowództwem „Czarki” wdarła się do więzienia przez płot na tyłach domu mieszkalnego, a trzecia grupa „Kawy” sforsowała ogrodzenie, opanowała administrację i zabiła komendanta więzienia. Inni partyzanci AK przecięli druty telefoniczne zrywając kontakt z Pińska. W wyniku akcji uwolniono kpt. Alfreda Paczkowskiego ps. „Wania”, Mieczysława Eckhardta ps. „Bocian” i Piotra Downara ps. „Azor” i odwieziono do Warszawy.
• 1944 r. – 14 lipca zajęcie miasta przez Armię Czerwoną, włączenie do ZSRR; wg danych NKWD Białoruskiej SRR w wyniku działań wojennych miasto zostało zburzone w 35–40%; zniszczeniu uległy m.in. miejska stocznia, fabryka zapałek i 5 tartaków^[16];
• 1945 r. – 3 stycznia – pierwszy transport wysiedleńczy ludności polskiej z Łucka i okolic.

Ludność

Zabytki

Kolegium Jezuitów w Pińsku

Katedra w Pińsku (dawny kościół franciszkanów)

Pałac Butrymowiczów

• Kolegium i kościół jezuitów z 1651 roku (kościół, posiadający dwuwieżową fasadę o gęstym rytmie kolumn i pilastrów oraz wielką kopułę nad skrzyżowaniem naw, władza sowiecka wysadziła w roku 1954). Obecnie w kolegium jest galeria obrazów i szkoła.
• Kościół i klasztor franciszkanów z 1712 roku. Kościół pw. Wniebowzięcia NMP z fasadą z 1766 roku. W latach 1920–1940 i od 1992 jest to katedra katolicka. Dzwonnica z 1817 roku z 4 kondygnacją z XX wieku. Mur z XVIII wieku.
• Kościół bernardynów z roku 1786 na przedmieściu Karolin – obecnie cerkiew św. Barbary. Obok klasztor z XIX wieku i dzwonnica.
• Kościół pw. Karola Boromeusza z 1770 roku na przedmieściu Karolin – dawniej parafialny. Obecnie sala koncertowa.
• Monaster św. Barbary w Pińsku – prawosławny klasztor żeński założony przed 1521 r.
• Pałac Butrymowiczów z lat 1784–1790. Siedziba Butrymowiczów, Skirmunttów, a od 1930 roku katolickich biskupów pińskich.
• Kapliczka z XVII w. przy ul. Brzeskiej i Pieńkawa
• Cmentarz katolicki i prawosławny na ul. Hajdajenki, na północ od linii kolejowej
• Cmentarz żydowski w Karolinie
• Dwór Platerów w Zapolu
• Pomnik budowniczych drogi bitej z 1938 roku (polski napis zniszczono i umieszczono rosyjski)
• Synagoga z 1900 r.
• Domy Kolonii urzędniczej z około 1925 roku, proj. arch. Teodor Bursze

niezachowane:

• Synagoga Wielka z 1506 roku (zburzona ok. 1960 r.)
• synagoga chasydzka (nie istnieje)
• Zamek starosty królewskiego (zburzony). Znajdował się w miejscu pomnika Lenina.
• Zamek Wiśniowieckich w Karolinie (zburzony)
• Dwór w Albrechtowie (o całkowicie zmienionej formie)
• Rynek z zabytkowymi kramami (zburzony)

Religia

Dawny kościół bernardynów, obecnie sobór św. Barbary

W XVI w. Pińsk stał się stolicą prawosławnej eparchii turowsko-pińskiej i jej najważniejszym ośrodkiem kultowym^[17]. Obecnie (2013) Pińsk jest siedzibą eparchii pińskiej i łuninieckiej Egzarchatu Białoruskiego Patriarchatu Moskiewskiego^[18]. W mieście przed 1521 działał żeński prawosławny monaster św. Barbary, po 1596 przekazany mniszkom unickim^[19]. Klasztor ten został ponownie przejęty przez Kościół prawosławny po likwidacji unii na ziemiach zabranych w 1839 (synod w Połocku). W 1874 zamknięty z powodu niewielkiej liczby powołań^[20], w 1993 został otwarty ponownie^[19]. Oprócz monasteru św. Barbary w Pińsku w przeszłości czynne były jeszcze dwie inne prawosławne wspólnoty mnisze^[19], w tym męski Monaster Leszczyński^[21].

Pińsk jest stolicą rzymskokatolickiej diecezji pińskiej, która powstała w 1925. W swej historii diecezja posiadała 3 biskupów.

Sport

Przed wojną w mieście działało kilka polskich klubów piłkarskich, m.in. Kotwica Pińsk (2 tytuły mistrza Polesia) i Ognisko Pińsk (1 tytuł mistrza Polesia).

Ludzie związani z Pińskiem

• Witold Balcerowski (1935–2001) – polski szachista, urodzony w Pińsku
• Krzysztof Berbeka (1930–1964) – polski alpinista i taternik, ratownik górski, przewodnik tatrzański, w latach 1960–1971 należał do niego wysokościowy rekord Polski, urodzony w Pińsku
• Kazimierz Bukraba – polski duchowny, proboszcz i rektor kościoła Karola Boromeusza w Pińsku, biskup piński
• Mateusz Antoni Butrymowicz (1745–1814) – Deputat na Trybunał Główny Wielkiego Księstwa Litewskiego, sędzia grodzki piński, poseł na Sejm Wielki, kawaler orderów
• Henryk Julian Gay (1875–1936) – polski architekt i inżynier, autor licznych projektów budynków w Pińsku, wojewódzki architekt Pińska
• Tadeusz Grzelak (1929–1996) – polski bokser, wicemistrz Europy, olimpijczyk, urodzony w Pińsku

Dom Ryszarda Kapuścińskiego

• Wolha Hawarcowa (ur. 1988) – białoruska tenisistka, urodzona w Pińsku
• Witold Iwicki – polski ksiądz katolicki, działacz oświatowy, rektor Wyższego Seminarium Duchownego w Pińsku, wikariusz generalny diecezji pińskiej, męczennik za wiarę
• Ryszard Kapuściński (1932–2007) – polski reporter, pisarz i dziennikarz. Z Pińska został wysiedlony w 1940 roku. Opisuje swoje rodzinne miasto m.in. w książce Imperium
• Romuald Klekowski (1924-2015) – polski biolog, ekolog, emerytowany profesor Międzynarodowego Centrum Ekologii PAN, urodzony w Pińsku
• Jan Kofman (ur. 1941) – polski historyk, politolog, publicysta, wydawca., prof. dr hab., urodzony w Pińsku
• Jakub Kołas (1882–1956) – białoruski pisarz, poeta, działacz narodowy, nauczyciel w Trzeciej Pińskiej Szkole Parafialnej
• Włodzimierz Kołos (1928–1996) – polski fizyk i chemik światowej sławy, jeden z twórców chemii kwantowej, urodził się w Pińsku
• Andrzej Kondratiuk (1936-2016) – polski reżyser, scenarzysta i operator filmowy
• Józef Kopeć (1758–1827) – polski dowódca wojskowy, generał, etnograf, zesłaniec syberyjski, badacz Kamczatki, pionier badań nad halucynogenami i autor pamiętników
• Swiatłana Kudzielicz – białoruska lekkoatletka, specjalizująca się w biegach na długich dystansach, urodzona w Pińsku
• Simon Kuznets (1901–1985) – amerykański ekonomista, laureat Nagrody Nobla, twórca pojęcia PKB.
• Izaak Lourie (1890–1933) – białoruski dyplomata żydowskiego pochodzenia, urodzony w Pińsku
• Zygmunt Łoziński (1870–1932) – polski biskup miński w latach 1917–1925, pierwszy biskup piński od 1925
• Anna Malewicz-Madey (ur. 1937) – polska śpiewaczka operowa, urodzona w Pińsku
• Golda Meir (1898–1978) – izraelski polityk, premier Izraela, mieszkała w Pińsku w dzieciństwie
• Adam Tadeusz Naruszewicz (1733–1796) – polski wybitny poeta, historyk, biskup, rektor Akademii Wileńskiej, urodzony w Pińsku
• Roman Ney (1931–2020) – polski geolog, były rektor AGH, urodzony w Pińsku
• Piotr Olewiński (1895–1962) – polski instruktor harcerski, członek pierwszej Naczelnej Rady Harcerskiej ZHP i pierwszy skarbnik ZHP, harcmistrz Rzeczypospolitej, porucznik rezerwy piechoty Wojska Polskiego, poseł na Sejm II RP, w latach 1931–1934 prezydent miasta Pińska, senator II RP
• Jerzy Ołdakowski (1883–?) – polski samorządowiec, burmistrz Nowej Wilejki (1928–1934) i prezydent Pińska (1934–1939)
• Jerzy Osmołowski (1872–1952) – polski działacz społeczny i polityczny, Komisarz Generalny Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich
• Jerzy Piskun (1938–2018) – polski koszykarz, reprezentant Polski podczas igrzysk olimpijskich w Rzymie 1960 oraz igrzysk olimpijskich w Tokio 1964, w wieku niespełna dwóch lat zesłany wraz z rodziną na Syberię
• Frumka Płotnicka (1914–1943) – żydowska działaczka ruchu oporu w czasie II wojny światowej, urodzona w Pińsku
• Sławomir Rawicz (1915–2004) – polski żołnierz, porucznik kawalerii Wojska Polskiego, zesłaniec syberyjski, autor światowego bestsellera „Długi Marsz” opisującego jego brawurową ucieczkę z gułagu, urodził się w Pińsku
• Zdzisław Romanowski (ur. 1932) – polski pisarz i dziennikarz, opisał swoje dzieciństwo w Pińsku w książce „Cień Jaskółki”,
• Simonas Rozenbaumas (1859–1935) – litewski polityk i dyplomata, działacz mniejszości żydowskiej na Litwie, syjonista
• Tadeusz Sachs (1899–1942) – polski hokeista, olimpijczyk, urodzony w Pińsku
• Jerzy Stanisław Sito (1934–2011) – polski poeta i tłumacz, urodzony w Pińsku
• Ryszard Stachowski (ur. 1937) – polski psycholog, doktor habilitowany nauk humanistycznych, profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, profesor zwyczajny, urodzony w Pińsku
• Albin Stanisławski (1908–1940) – polski dowódca wojskowy, porucznik saperów Wojska Polskiego, zamordowany przez Rosjan w Katyniu
• Stanisław Szpakowski (1868–1926) – polski inżynier-architekt, urodzony w Pińsku
• Kazimierz Świątek (1914–2011) – polski biskup rzymskokatolicki, arcybiskup metropolita mińsko-mohylewski w latach 1991–2006, administrator apostolski diecezji pińskiej w latach 1991–2011
• Piotr Tatarynowicz – białoruski duchowny rzymskokatolicki, doktor nauk teologicznych, przedstawiciel białoruskiego ruchu chrześcijańskiego XX wieku; zwolennik niezależności Białorusi, delegat na II Kongres Wszechbiałoruski, proboszcz miejscowej parafii
• Chaim Weizman (1874–1953) – izraelski naukowiec chemik i polityk, pierwszy prezydent Izraela, uczęszczał do gimnazjum w Pińsku

Miasta partnerskie

• Kowel, Ukraina
• Altena, Niemcy
• Dobricz, Bułgaria
• Częstochowa, Polska
• Istra, Rosja
• Bałachna, Rosja
• Petersburg, Rosja
• Taganrog, Rosja
• San Mauro Pascoli, Włochy

Przypisy

Bibliografia

• Dariusz Tarasiuk: Między nadzieją a niepokojem. Działalność społeczno-kulturalna i polityczna Polaków na wschodniej Białorusi w latach 1905–1918. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007. ISBN 978-83-227-2629-7.

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona miasta. pinsk.by. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-02-19)]. (biał.)
• Historia miasta Pińsk (biał.)
• Historia Seminarium Duchownego w Pińsku i stare fotografie miasta
• 84 Pułk Strzelców Poleskich
• Otwarty Przewodnik Krajoznawczy. krajoznawcy.info.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-11-28)].
• Otwarty Przewodnik Krajoznawczy
• Otwarty Przewodnik Krajoznawczy
• Radzima.org – foto zabytków
• W krainie rzek i moczarów w bazie Repozytorium Cyfrowego Filmoteki Narodowej – Polska Kronika Filmowa 1936.
• Pińsk, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 167 ., s. 167–183.
• Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona