Pieniądze getta łódzkiego

Pieniądze łódzkiego getta – banknoty i monety wprowadzone na terenie getta w Łodzi decyzją niemieckiej administracji w 1940 i funkcjonujące do 1944 roku. Poza gettem nie miały żadnej wartości.

Geneza emisji pieniędzy w łódzkim getcie

Po odizolowaniu Litzmannstadt Ghetto z dniem 30 kwietnia 1940 r. Niemcy zarządzili w tydzień później wprowadzenie wewnętrznej waluty getta w postaci „pokwitowań” (Quittung), nawiązujących w nazewnictwie i funkcji do oficjalnej waluty, czyli marek niemieckich. Celem ich wprowadzenia był prosty i skuteczny sposób grabieży majątku więźniów łódzkiego getta oraz dodatkowa izolacja getta od świata zewnętrznego, w tym likwidacji zjawiska szmuglu z i do getta, ponieważ poza gettem ta waluta nie miała żadnej wartości. Inicjatywa ta wymagała akceptacji Ministerstwa Finansów III Rzeszy oraz Banku Rzeszy. Zajął się tym osobiście Friedrich Übelhör – ówczesny prezes rejencji łódzko-kaliskiej, otrzymując zgodę 24 czerwca 1940 r. na emisję wewnętrznej waluty getta[1]. Pieniądze dla getta zaprojektowali łódzcy graficy Ignacy Gutman i Pinkus Szwarc. Po zatwierdzeniu projektów przez niemiecki zarząd getta, Szwarc niezwłocznie przystąpił do wykonania giloszy i przygotowania do druku w drukarni S. Manitiusa. Zaprojektował także monety o nominałach 5  i 10 marek.[2]

W ramach stworzonego systemu pieniężnego drukowano banknoty oraz bito bilon. Było to jedyne getto na terenie okupowanej Polski, które emitowało własną walutę. Innym gettem, które również emitowało własne banknoty, było getto w Terezinie, na terenie ówczesnego Protektoratu Czech i Moraw.

Obwieszczenia nr 70 i 71 Chaima Rumkowskiego, wzywające ludność getta do zamiany banknotów i bilonu Rzeszy na kwity markowe, ukazały się 24 czerwca 1940 roku[3]. Pieniądze te były w getcie popularnie nazywane „rumkami” lub „chaimkami” od nazwiska szefa żydowskiej administracji getta – Chaima Mordechaja Rumkowskiego. Za posiadanie innych, oficjalnych, pieniędzy (marki niemieckie, dolary itp.) groziły surowe kary.

W okresie funkcjonowania tej waluty getta były podejmowane próby jej fałszowania. Największa inicjatywa w tym zakresie została wykryta w maju 1941 roku. Fałszerzem był litograf – Moszek Rauchwerger, zamieszkały przy Sattlergasse (ob. Wawelska) 27. Podczas przesłuchań przyznał się do wyprodukowania około 5 tys. sztuk banknotów o nominale 2 marek w okresie od jesieni 1940 do czerwca 1941. 14 listopada 1941 r. w wyniku procesu został skazany na rok ciężkiego więzienia i 500 marek grzywny, z zamianą na dwa miesiące więzienia[4]. Większość fałszywych banknotów odnaleziono i wycofano z obrotu perforując je dziurkaczem oraz stemplując pieczątką „Entwertet” i po jakimś czasie, wobec dotkliwego braku waluty w getcie, ponownie wprowadzono do obrotu. Matryce litograficzne, które posłużyły do tego fałszerstwa zachowały się i znajdują się w zbiorach Yad Vashem[5].

W wyniku żywego zainteresowania kolekcjonerskiego pieniędzmi łódzkiego getta, które powstało na przełomie XX i XXI w. na rynku numizmatycznym można spotkać (nabyć) współczesne falsyfikaty zarówno banknotów, jak i monet.

Rodzaje banknotów i monet

Zlecenie na druk banknotów otrzymała drukarnia Zygmunta Manitusa przy ulicy S. Żeromskiego 87 w Łodzi. Druk banknotów pierwszej emisji odbył się nieprzerwanie od 5 czerwca do 16 lipca 1940. Na potrzeby wymiany nowej waluty, 26 czerwca 1940 roku został powołany Bank Emisyjny, który pierwotnie znajdował się przy ulicy Marysińskiej 71, a jego filia przy ulicy Limanowskiego 56. Emisja banknotów rozpoczęła się 27 czerwca 1940. Dotychczasowa waluta (marki niemieckie) miała funkcjonować do 8 lipca. Po tym terminie obowiązywały wyłącznie „pokwitowania markowe”. Emitentem pieniędzy łódzkiego getta był Przełożony Starszeństwa Żydów w Łodzi – Chaim Rumkowski[6].

Dwukrotnie wyemitowano również 10-fenigowe kwity Urzędu Pocztowego[7]. Monety wytwarzano w dwóch miejscach na terenie getta (przy ulicy Zgierskiej 56 i Łagiewnickiej 63)[8][9]. Waluta getta była w obiegu do końca jego istnienia, 29 sierpnia 1944 roku.

  • Pokwitowania pocztowe: 10 fenigów 1942 i 10 fenigów 1944.
  • Banknoty: 50 fenigów, 1, 2, 5, 10, 20 i 50 marek[7].
  • Monety: 10 fenigów, 5, 10 i 20 marek[10].
Monety Getta w Łodzi[10][9]
WizerunekNominałMetalŚrednicaMasa (zależna od grubości blachy)RantNakładRokData wycofania
10 fenigow 1942 typ I.jpg
10 fenigów – typ IMg21,20,94gładkinieznany194229 sierpnia 1944
10 fenigów – typ IIMg19,10,76gładkinieznany1942
5 marek 1943 aluminium Getto Łódź.jpg
5 marekAL22,51,57gładkinieznany1943
5 marek 1943 magnez Getto Łódź.jpg
5 marekMg22,71,03gładkinieznany1943
Lodz 10M.jpg
10 marekAL28,33,4gładkinieznany1943
10 marek 1943 magnez Getto Łódź.jpg
10 marekMg28,33,4gładkinieznany1943
Pologne, 20 Mark du Ghetto de Lodz.jpg
20 marekAL33,456,98gładkinieznany1944
Banknoty Getta w Łodzi
AwersRewersNominałRozmiarSeriaNumerData emisjiData wycofania
50 fening awers.jpg50 fening rewers.jpg50 fenigów88 x 56 mmbrak6 cyfr27.06.194029 sierpnia 1944
1 marka 1940 awers.jpg1 marka 1940 rewers.jpg1 marka120 x 64 mmbrak6 cyfr
1 marka 1940 awers numeracja siedmiocyfrowa.jpg1 marka 1940 rewers numeracja siedmiocyfrowa.jpg1 marka120 x 64 mmbrak7 cyfr
1 Marka-rewers.jpg1 Marka -awers.jpg1 marka120 x 64 mmA6 cyfr
2 marki 1940 getto 01.jpg2 marki 1940 getto 02.jpg2 marki124 x 69 mmbrak6 cyfr
5 marek 1940 awers.jpg5 marek 1940 rewers.jpg5 marek129 x 73 mmbrak6 cyfr
Getto Litzmannstadt 10 marek - rewers.JPGGetto Litzmannstadt 10 marek - awers.JPG10 marek150 x 75 mmbrak6 cyfr
Getto Litzmannstadt 20 marek - rewers.jpg20 marek Ghetto Litzmannstadt-awers.jpg20 marek160 x 80 mmbrak6 cyfr
1940 getto.jpg50 marek Ghetto Litzmannstadt-awers.jpg50 marek167 x 84brak6 cyfr

Zobacz też

Przypisy

  1. Arch. Państwowe w Łodzi, zespół Przełożonego Starszeństwa Żydów, mikrofilm L-21696, k. 563.
  2. Muzeum Narodowe w Kielcach, mnki.pl [dostęp 2019-04-15].
  3. M. Miller, Europa wg Auschwitz. Litzmannstadt Ghetto (2009), s. 109.
  4. Kronika getta łódzkiego, t. I, s. 239–240; Arch. Państwowe w Łodzi, zespół PSŻ, mikrofilm L-18785, k. 60.
  5. Sarosiek J., op. cit., s. 49-51, 58.
  6. Sarosiek Jacek, Banknoty getta łódzkiego 1940-1944, Białystok, 2012.
  7. a b Andrzej Mikołajczyk: Leksykon Numizmatyczny. Warszawa – Łódź: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 116. ISBN 83-01-09710-8.
  8. Jerzy Chałupski: Monety łódzkiego getta. e-numizmatyka.pl. [dostęp 2012-09-28].
  9. a b Jacek Sarosiek, Monety getta łódzkiego 1940-1944, 2016, ISBN 978-83-935318-1-3.
  10. a b Czesław Kamiński: Ilustrowany Katalog Monet Polskich 1916–1987. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988, s. 43–45. ISBN 83-03-02641-0.

Bibliografia

  • Stanisław Bulkiewicz, Pieniądz getta łódzkiego, 1940-1944. Piła 1993.
  • Jacek Sarosiek, Banknoty getta łódzkiego, 1940-1944. Białystok 2012.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

1 Marka-rewers.jpg
Skan banknotu getta w Łodzi pochodzący z moich zbiorów
Getto Litzmannstadt 20 marek - rewers.jpg
Getto Litzmannstadt 20 marek - rewers
1 marka 1940 rewers numeracja siedmiocyfrowa.jpg
Autor: Litzmannstadt, Licencja: CC BY-SA 4.0
1 marka 1940 rewers numeracja siedmiocyfrowa
5 marek 1943 magnez Getto Łódź.jpg
Autor: Janeczkas, Licencja: CC BY-SA 4.0
5 marek 1943 magnez Getto Łódź
Pologne, 20 Mark du Ghetto de Lodz.jpg
Autor: cgb, Licencja: CC BY-SA 3.0
Pologne, 20 Mark du Ghetto de Lodz, 1943
5 marek 1940 rewers.jpg
Autor: Litzmannstadt, Licencja: CC BY-SA 4.0
Banknot 5 marek 1940
50 fening awers.jpg
Skan banknotu getta w Łodzi pochodzący z moich zbiorów
2 marki 1940 getto 01.jpg
Autor: Litzmannstadt, Licencja: CC BY-SA 4.0
2 marki 1940 getto
1940 getto.jpg
50 marek - getto łódzkie
1 marka 1940 awers.jpg
Autor: Litzmannstadt, Licencja: CC BY-SA 4.0
Banknot 1 marka 1940
50 marek Ghetto Litzmannstadt-awers.jpg
zdjęcie banknotu 50 Marek z getta w Łodzi
1 Marka -awers.jpg
Skan banknotu getta w Łodzi pochodzący z moich zbiorów
10 marek 1943 magnez Getto Łódź.jpg
Autor: Janeczkas, Licencja: CC BY-SA 4.0
10 marek 1943 magnez Getto Łódź
50 fening rewers.jpg
Skan banknotu getta w Łodzi pochodzący z moich zbiorów
5 marek 1940 awers.jpg
Autor: Litzmannstadt, Licencja: CC BY-SA 4.0
Banknot 5 marek 1940
10 fenigow 1942 typ I.jpg
Autor: Janeczkas, Licencja: CC BY-SA 4.0
10 fenigow 1942 typ I getto Łódź
1 marka 1940 awers numeracja siedmiocyfrowa.jpg
Autor: Litzmannstadt, Licencja: CC BY-SA 4.0
1 marka 1940 awers numeracja siedmiocyfrowa
Lodz 10M.jpg
Autor: Bunker80, Licencja: CC BY-SA 3.0
Lodz 10M
20 marek Ghetto Litzmannstadt-awers.jpg
zdjęcie banknotu 20 Marek z getta w Łodzi
Getto Litzmannstadt 10 marek - awers.JPG
Getto Litzmannstadt 10 marek - awers
1 marka 1940 rewers.jpg
Autor: Litzmannstadt, Licencja: CC BY-SA 4.0
Banknot 1 marka 1940
Getto Litzmannstadt 10 marek - rewers.JPG
Banknot 10 marek rewers z Ghetta Litzmannstadt
5 marek 1943 aluminium Getto Łódź.jpg
Autor: Janeczkas, Licencja: CC BY-SA 4.0
5 marek 1943 aluminium Getto Łódź
2 marki 1940 getto 02.jpg
Autor: Litzmannstadt, Licencja: CC BY-SA 4.0
2 marki 1940 getto