Pierwiastkowanie

Fragment wykresu funkcji

Pierwiastkowanie – operacja odwrotna względem potęgowania. Ponieważ może istnieć wiele liczb, które podniesione do pewnej potęgi dają daną liczbę (są to tzw. pierwiastki algebraiczne), to pierwiastkowanie nie może być w ogólności traktowane jako działanie. Jeśli jednak odpowiednio ograniczyć dziedzinę działania potęgowania, to potęgowanie staje się funkcją odwracalną (i ta funkcja odwrotna wyznacza tzw. „pierwiastki arytmetyczne”).

Pierwiastki można też zdefiniować dla liczb zespolonych; pierwiastki zespolone z jedynki odgrywają istotną rolę w matematyce wyższej. Duża część teorii Galois skupia się na wskazaniu, które z liczb algebraicznych można przedstawić za pomocą pierwiastków, co prowadzi do twierdzenia Abela-Ruffiniego mówiącego, iż ogólny wielomian stopnia piątego bądź wyższego nie może być rozwiązany za pomocą tzw. pierwiastników, tzn. wyrażeń połączonych działaniami dodawania, odejmowania, mnożenia i dzielenia oraz pierwiastków.

Pierwiastki pojawiają się np. w definicji średniej geometrycznej, w pierwiastkowym kryterium Cauchy’ego na zbieżność szeregu liczbowego albo w definicji odległości Minkowskiego.

Definicja

Niech dana będzie dodatnia liczba całkowita nazywana stopniem. Pierwiastkiem z liczby stopnia nazywa się taką liczbę która podniesiona do n-tej potęgi jest równa innymi słowy jest to dowolna liczba spełniająca równość[1]:

Innymi słowy, pierwiastek stopnia z liczby jest pierwiastkiem wielomianu zmiennej

Pierwiastek w powyższym sensie nazywa się często pierwiastkiem algebraicznym; każda dodatnia liczba rzeczywista ma jeden dodatni pierwiastek n-tego stopnia, nazywany często pierwiastkiem arytmetycznym. Pierwiastkiem n-tego stopnia z zera jest W ten sposób każdej nieujemnej liczbie rzeczywistej przypisana zostaje nieujemna liczba rzeczywista, co umożliwia określenie działania pierwiastkowania w zbiorze nieujemnych liczb rzeczywistych.

Dla nieparzystych każda ujemna liczba ma ujemny pierwiastek rzeczywisty n-tego stopnia (również nazywany pierwiastkiem arytmetycznym), choć nie jest to prawdą dla parzystych

Pierwiastek stopnia 2 nazywa się pierwiastkiem kwadratowym, zaś stopnia 3 – pierwiastkiem sześciennym; pierwiastki wyższych stopni identyfikuje się wyłącznie liczbowo, np. „pierwiastek czwartego stopnia”.

Pierwiastki zapisuje się zwykle za pomocą symbolu (zob. wyżej), pierwiastkom stopnia drugiego, trzeciego, czwartego itd. z liczby odpowiadają kolejno symbole itp. (zwyczajowo pomija się w zapisie stopień pierwiastka kwadratowego). Notacja ta nie budzi zastrzeżeń w stosunku do pierwiastków arytmetycznych, niemniej może prowadzić do sprzeczności w przypadku pierwiastków algebraicznych, dla których symbole te nie są jednoznaczne.

W analizie matematycznej pierwiastki traktuje się jako przypadki szczególne potęgowania o wykładniku ułamkowym, tzn.

Przykłady i własności

Liczba 2 jest pierwiastkiem czwartego stopnia z 16, gdyż Jest to jedyna dodatnia liczba rzeczywista o tej własności i to właśnie ona nazywana jest pierwiastkiem arytmetycznym; innym pierwiastkiem rzeczywistym tej liczby jest -2; istnieją także dwa nierzeczywiste pierwiastki tej liczby[a], które wraz z 2 oraz -2 są pierwiastkami algebraicznymi 4. stopnia z 16.

Przykładem pierwiastka z liczby ujemnej może być lecz nie istnieje żaden rzeczywisty pierwiastek szóstego stopnia z jakiejkolwiek liczby ujemnej.

Pierwiastek kwadratowy z liczby naturalnej jest albo liczbą naturalną, albo niewymierną[b]; przykładem liczby naturalnej, której pierwiastek jest niewymierny jest 2:

Pierwiastek wyższego stopnia z liczby większej niż 1 jest zawsze liczby mniejszą od pierwiastka kwadratowego np.

Pierwiastki stopni całkowitych z liczb niewymiernych są niewymierne, bo liczba wymierna podniesiona do potęgi o dowolnym wykładniku całkowitym daje liczbę wymierną. Mimo wszystko wszystkie pierwiastki liczb całkowitych, a nawet liczb algebraicznych, są algebraiczne.

Jeżeli są nieujemnymi liczbami rzeczywistymi, zaś są dodatnimi liczbami całkowitymi, to:

  • dla

Pierwiastek można również wyrazić w postaci szeregu:

o ile Wyrażenie to można wyprowadzić z szeregu dwumianowego.

Pierwiastek zespolony

Dla dodatniej liczby całkowitej pierwiastkiem stopnia z liczby zespolonej nazywa się dowolną liczbę spełniającą równość

Każda niezerowa liczba zespolona (a więc i rzeczywista) ma różnych zespolonych pierwiastków n-tego stopnia; szczególnie istotne są szeroko stosowane w matematyce pierwiastki z jedynki.

Pierwiastki z liczby zespolonej

można wyznaczyć korzystając ze wzoru de Moivre’a:

dla (symbol oznacza tu pierwiastek arytmetyczny).

Przykładowo dla liczby jest a ponadto a więc w postaci biegunowej ma ona postać

Pierwiastkami drugiego stopnia z są:

Historia

Początki symbolu pierwiastka √ są dość niejasne. Niektóre źródła podają, że symbol został wprowadzony przez Arabów, a po raz pierwszy został on użyty przez Abū al-Hasana ibn Alīego al-Qalasādīego (1421–1486) i został wyprowadzony z arabskiej litery ج, pierwszej litery słowa جذر (dżazr) oznaczającego „korzeń”. Wielu, w tym Leonhard Euler[2] sądziło, że pochodzi on od litery r, pierwszej litery łacińskiego słowa radix (również oznaczającego „korzeń”), które oznacza to samo działanie matematyczne.

Nieużywany w języku polskim termin surd, traktowany niekiedy jako nazwa symbolu √[3], pochodzi z czasów al-Khwārizmīego (ok. 825), który liczby wymierne i niewymierne nazywał odpowiednio „słyszalnymi” i „niesłyszalnymi”. W związku z tym arabskie assam („głuchy, głupi”) oznaczające liczbę niewymierną było później tłumaczone na łacinę jako surdus („głuchoniemy”). Gerard z Cremony (ok. 1150), Fibonacci (1202), a potem Robert Recorde (1551) używali tego terminu w odniesieniu do nierozwiązanych pierwiastków niewymiernych[4].

Symbolu √ użyto po raz pierwszy w druku bez vinculum (poziomej kreski nad liczbami wewnątrz symbolu pierwiastka) w 1525 roku w Die Coss autorstwa niemieckiego matematyka Christoffa Rudolffa. Vinculum wprowadził Kartezjusz w Geometrii (1637) do zaznaczania, jakie wyrażenie algebraiczne podlega pierwiastkowaniu[3].

Stosowana przez Kartezjusza notacja dla pierwiastków stopnia wyższego niż dwa nie przyjęła się (np. Kartezjusz zapisywał jako [c])[3]. Współczesną notację stopnia pierwiastka zaproponował Albert Girard w pracy z 1629 roku; utrwaliła się ona w pierwszej połowie XVIII w.[5]

Typografia

Niżej przedstawiono kody znaków symboli pierwiastka. W notacji angielskiej znak pierwiastka występuje bez wiążącej kreski górnej[6].

ZnakNazwa polska[d]Nazwa unikodowaUnikodEncja HTMLURL
dechexname
pierwiastek kwadratowySQUARE ROOTU+221A√√√%E2%88%9A
pierwiastek sześciennyCUBE ROOTU+221B∛∛%E2%88%9B
pierwiastek czwartego stopniaFOURTH ROOTU+221C∜∜%E2%88%9C
kreska wiążąca górnaOVERLINEU+203E‾‾‾%E2%80%BE
kreska wiążąca górna dostawnaCOMBINING OVERLINEU+0305̅̅%00%CC%85

W LaTeX-u:

  • pierwiastek zapisywany jest jako \sqrt x;
  • pierwiastek zapisywany jest jako \sqrt[k] x.

Zobacz też

  • algorytm obliczania pierwiastka n-tego stopnia
  • Pomoc Wikipedii: Pierwiastki we wzorach matematycznych

Uwagi

  1. Są nimi oraz zob. sekcję Pierwiastek zespolony.
  2. Dowód nie wprost. Niech dla pewnej liczby naturalnej jej pierwiastek będzie niecałkowitą liczbą wymierną; wówczas i istnieją takie liczby naturalne, które mnożone przez dają liczby naturalne. Najmniejsza z nich (istnieje na mocy zasady dobrego uporządkowania) będzie oznaczana literą niech ponadto która jest mniejszą od Wtedy jest liczbą całkowitą, gdyż wyrazy sumy są iloczynami liczb całkowitych, w ten sposób przeczy minimalności co kończy dowód.
  3. od łac. cube, sześcian; zob. Definicja.
  4. Nazwy polskie zaczerpnięte lub utworzone na podstawie Robert Bringhurst, Elementarz stylu w typografii (Załącznik A), Design Plus, Kraków 2007.

Przypisy

  1. Pierwiastek, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-07-28].
  2. Leonhard Euler: Institutiones calculi differentialis. 1755. (łac.)
  3. a b c Kartezjusz: Geometria. Piotr Błaszczyk, Kazimierz Mrówka (tłum., komentarz). Kraków: TAiWPN UNIWERSITAS, 2015, s. 12, 15, 166, 299. ISBN 978-83-242-2759-4.
  4. Earliest Known Uses of Some of the Words of Mathematics. Mathematics Pages by Jeff Miller. [dostęp 2008-11-30].
  5. A.P. Juszkiewicz: Historia matematyki. Matematyka XVII stulecia. T. 2. 1976, s. 46. (pol.)
  6. Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English. T. 2: L-Z. Warszawa: Oxford University Press/PWN, 1988, s. 737. ISBN 83-01-02448-8.

Media użyte na tej stronie

Squareroot-0-9-metapost.svg
Autor: Georg-Johann, Licencja: CC BY-SA 3.0
Graph of square root function.