Pilcz

Widok na fragment zabudowań Pilcza od strony Nysy Kłodzkiej

Pilcz (niem. Piltsch, czeski: Pileč) – dawna wieś, a od 1937 roku część Krosnowic, wsi sołeckiej w Polsce, położonej w województwie dolnośląskim, w powiecie kłodzkim, w gminie Kłodzko. Osada znajduje się ok. 5 km na południe od Kłodzka^[1].

Geografia

Położenie geograficzne

Pilcz położony jest w paśmie górskim Sudetów Środkowych, w południowej części właściwej Kotliny Kłodzkiej. Graniczy z następującymi miejscowościami: Kłodzkiem (Książek) na północy, Jaszkową Dolną na północnym wschodzie, Krosnowicami na południu oraz Starym Wielisławie Dolnym na północnym zachodzie^[2].

Warunki naturalne

Osada stanowi najbardziej na północ wysuniętą część Krosnowic, na granicy z Kłodzkiem. Leży u ujścia Białej Lądeckiej do Nysy Kłodzkiej, na wysokości około 290-300 m n.p.m., naprzeciwko Czerwoniaka, na granicy Kotliny Kłodzkiej i Rowu Górnej Nysy^[3].

Pilcz zajmuje prawie płaskie zrównanie, utworzone przez grubą warstwę osadów rzecznych, a w całości zajęte jest przez użytki rolne na dobrych glebach. Rzeka wykształciła tu wyraźną terasę. Okoliczne wzniesienia zbudowane są częściowo z melafirów, w których spotkać można chloryty^[4].

Ludność

Ludność Pilcza na przestrzeni stuleci kształtowała się w następujący sposób^[5][6]:

Ludność Pilcza kształtowała się od XVIII wieku na poziomie 80-100 stałych mieszkańców. Po zakończeniu II wojny światowej dotychczasowi niemieccy mieszkańcy zostali wysiedleni, a ich miejsce zajęli Polacy. Współcześnie osada liczy kilkadziesiąt osób^[7].

Historia

Początki osady (do XVIII w.)

Pilcz uznawany jest za starą osadę, która została założona jeszcze w czasach przedlokacyjncyh w pobliżu Kłodzka. Istniała na pewno już na początku XIV wieku, ale nigdy nie została dużą wsią^[9]. Jej powstanie nie jest dokładnie udokumentowane, ale osada zachowała rzadki na tych terenach układ wielodrożnicy, a źródła niemiecki często podkreślały jej słowiański rodowód^[10]. Chłopi z Pilcza sprawowali funkcje strażników grodu kłodzkiego, posiadając z tego tytułu przywileje, które potwierdził im król Czech Jan Luksemburski w dokumencie pochodzącym z 29 września 1331 roku^[11]. Pilcz stanowił część lenna zamku kłodzkiego i jako takie przechodził w ręce kolejnych dzierżawców z ramienia burgrabiego, a potem namiestnika ziemi kłodzkiej. Osada należała do rodu Podiebradowiczów, zaś potem stała się królewszczyzną. Warto wspomnieć, że funkcjonalnie Pilcz od zawsze związany był z Krosnowicami, jednak nie wszedł nigdy w skład tamtejszego majątku^[12].

Okres nowożytny

W 1631 roku w Pilczu mieszkało tylko 8 gospodarzy płacących podatki kościelne. W XVIII wieku osada nadal stanowiła królewszczyznę. Od 1742 roku wchodziła ona w skład Królestwa Pruskiego (oficjalnie potwierdzone w 1763 roku po pokoju w Hubertusburgu)^[13]. W 1747 roku mieszkało tam 9 kmieci oraz 3 zagrodników i chałupników, natomiast w 1765 roku było 8 kmieci i 2 chałupników, a wartość majątku ziemskiego szacowano na 9358 talarów. W 1782 roku było już tylko 7 kmieci i 5 zagrodników, co stanowi dowód, że wieś nie rozwijała się, a nawet ubożała^[12].

XIX i XX w.

Sytuacja taka utrzymywała się także w XIX wieku, a Pilcz nadal był królewszczyzną^[14]. W 1840 roku było tu 13 budynków, w tym gorzelnia, a wśród mieszkańców było 13 rzemieślników. Pewien niewielki rozwój osady nastąpił w 2. połowie tego stulecia i związany był z wybudowaniem w pobliskich Krosnowicach dużej przędzalni i tkalni mechanicznej, w której znalazła zatrudnienie większość mieszkańców okolicznych wsi^[12]. W 1875 roku przez teren Pilcza przeprowadzono linię kolejową z Kłodzka do Międzylesia, a w 1897 roku zbudowano rozgałęzienie do Stronia Śląskiego. Mimo to stację kolejową ulokowano pomiędzy Pilczem a fabryką^[15].

Pod koniec XIX i na początku XX wieku wieś cieszyła się częściową popularnością wśród turystów. Prowadziła tędy uczęszczana trasa na Czerwoniak, a w osadzie była znana i zalecana turystą gospoda z ogródkiem^[12].

Z dniem 28 lutego 1874 wszedł w życie nowy podział terytorialny wschodnich terenów ówczesnego Królestwa Prus, w tym prowincji Śląskiej. Zgodnie z dokonanym wtedy podziałem Pilcz wszedł w skład tzw. okręgu urzędowego (niem. Amtsbezirk) z siedzibą w Krosnowicach, (niem. Amtsbezirk – był to okręg urzędowy składający się z tzw. (niem. Landesgemeinde) – gminy wiejskie i (niem. Gutsbezirke) – dobra ziemskie, odpowiednik dzisiejszej gminy)^[16]. 1 kwietnia 1937 roku miała miejsce kolejna reforma administracyjna w myśl której Pilcz został przyłączony oficjalnie do Krosnowic, stając się częścią tej wsi^[17].

W granicach Polski

W 1945 roku po przegranej przez III Rzeszy decyzją mocarstw zachodnich ziemia kłodzka została przyłączona do państwa polskiego^[18]. Pilcz zachował swój dawny charakter, a jego mieszkańcy także związani byli zawodowo z miejscowymi zakładami włókienniczymi. Osada nie rozwijała się licząc maksymalnie 11 zagród. Z czasem zatraciła także całkowicie swoją odrębność, stając się integralną częścią Krosnowic, a jej nazwa wychodzi z użycia^[12].

Architektura i urbanistyka

Osada składa się z kilku zagród i ma charakter wyłącznie rolniczy. Nie posiada zaplecza handlowo-usługowego, a od reszty wsi oddziela je koryto Białej Lądeckiej i linia kolejowa^[4]. Na terenie Pilcza zachowało się kilka okazałych zagród murowanych z XIX wieku, złożonych z dużych (często piętrowych) domów mieszkalnych i zabudowań gospodarczych ustawionych wokół dziedzińca. Przy jednej z nich stoi kamienna figura przydrożna z XVIII/XIX wieku^[12].

Przypisy

Bibliografia

• Słownik geografii turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, t. 15, Wrocław 1994, s. 330-332.
• Kögler J., Die Chroniken der Grafschaft Glatz, nowe wydanie pod red. D. Pohla, t. 3, Modautaul 1993, s. 246–248.

Zobacz też

Krosnowice, Koniecznik, Topolice