Piotr Kapica

Piotr Kapica

Piotr Kapica w Polsce (1964)
Data i miejsce urodzenia	27 czerwca?/ 9 lipca 1894 Kronsztad
Data i miejsce śmierci	8 kwietnia 1984 Moskwa
Zawód, zajęcie	fizyk

Piotr Kapica (po lewej, z Nikołajem Siemionowem) na obrazie Borysa Kustodiewa (1921)

Piotr Leonidowicz Kapica (ros. Пётр Леонидович Капица) (ur. 27 czerwca^?/ 9 lipca 1894 w Kronsztadzie, zm. 8 kwietnia 1984 w Moskwie) – rosyjski fizyk, badacz fizyki niskich temperatur, odkrywca zjawiska nadciekłości helu w 1937, za co otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki w 1978 (dzieląc ją z Arno Penziasem i Robertem Woodrowem Wilsonem, odkrywcami kosmicznego mikrofalowego promieniowania reliktowego).

Życiorys

Ojcem Piotra Kapicy był Leonid Pietrowicz Kapica, oficer korpusu inżynieryjnego carskiej armii, a matką była Olga Jeronimowna z domu Stebnickaja (zm. 1937)^[1], córka polskiego inżyniera kartografa Hieronima Stebnickiego.

Kapica ukończył studia na wydziale elektromechanicznym Politechniki w Piotrogrodzie w roku 1918 i podjął w niej pracę jako wykładowca, w instytucie kierowanym przez Abrama Ioffego. Opracował tam, wspólnie z Nikołajem Siemionowem metodę wyznaczania momentu magnetycznego atomów za pomocą niejednorodnego pola magnetycznego, użytą kilka lat później w słynnym doświadczeniu Sterna-Gerlacha.

W roku 1921, za namową Ioffego, Kapica wyjechał do Cambridge w Anglii, gdzie rozpoczął pracę u Ernesta Rutherforda w słynnym Laboratorium Cavendisha. Początkowo kontynuował swoje prace nad metodami wytwarzania silnych pól magnetycznych i badaniem zachowania metali w takich polach, potem zaczął interesować się fizyką niskich temperatur, opracował między innymi nowy typ skraplarki do uzyskiwania ciekłego helu. W roku 1929 został członkiem Royal Society, a także członkiem korespondentem Akademii Nauk ZSRR.

W roku 1934 wyjechał na wakacje do ojczyzny. Według niektórych źródeł, zrobił to za namową nielegała INO NKWD, Rudolfa Abla^[2]. Po przyjeździe do ZSRR skonfiskowano mu paszport i zakazano wyjazdu. Rutherford usiłował interweniować u władz radzieckich, by – dla dobra nauki – pozwoliły Kapicy na przyjazd i dokończenie rozpoczętych badań, otrzymał jednak odpowiedź odmowną: „Jest w pełni zrozumiałym, że Anglia chciałaby pana Kapicy i tak samo Związek Radziecki, ze swej strony, chciałby pana Rutherforda”^[3].

W ZSRR Kapica został mianowany dyrektorem powołanego specjalnie dla niego Instytutu Problemów Fizycznych przy Akademii Nauk i otrzymał polecenie zorganizowania go i rozpoczęcia badań. Część wyposażenia instytutu została przez ZSRR odkupiona i sprowadzona z jego laboratorium w Cambridge. Instytutem tym kierował aż do śmierci, z przerwą we wczesnych latach 50., kiedy to po konflikcie z Berią popadł w niełaskę, został pozbawiony stanowiska i znalazł się na pewien czas w areszcie domowym^[4].

Kariera naukowa

Początkowo, po powrocie do ZSRR, Kapica kontynuował swoje badania w dziedzinie fizyki niskich temperatur, które doprowadziły w roku 1937 do jego najsłynniejszego odkrycia naukowego – zaobserwowania nadciekłości helu i opisania jego własności w tym stanie. W roku 1939 wynalazł niskociśnieniową skraplarkę powietrza.

Podczas wojny zaangażował się w badania stosowane, związane z wysiłkiem wojennym. Był członkiem komitetu naukowego do spraw obronności, a jego niskociśnieniowe skraplarki używane były, pod jego nadzorem, do produkcji tlenu na potrzeby przemysłu wojennego. Stał się jednym z doradców naukowych Stalina. Krótkotrwale zaangażował się w program budowy radzieckiej bomby atomowej, złożył jednak rezygnację po konflikcie z Kurczatowem na temat strategii prowadzenia projektu^[4].

Po wojnie zainteresował się innymi dziedzinami badań: zajmował się m.in. fizyką plazmy i kontrolowaną fuzją jądrową. Skonstruował nowego typu generatory mikrofal. W roku 1957 został członkiem prezydium Akademii Nauk ZSRR.

Zaszczyty

Wielokrotnie nagradzany międzynarodowymi nagrodami i odznaczeniami. Otrzymał honorowe doktoraty kilkunastu uczelni, m.in. Uniwersytetu Jagiellońskiego (1964) i Uniwersytetu Wrocławskiego (1972). Honorowy członek kilkudziesięciu towarzystw naukowych, od 1962 członek zagraniczny PAN^[5]. Sześciokrotnie odznaczony Orderem Lenina, a dwukrotnie tytułem Bohatera Pracy Socjalistycznej. Dwukrotny laureat Nagrody Stalinowskiej (1941 i 1943). Odznaczony złotym medalem Łomonosowa.

Rodzina

W roku 1927 poślubił Annę Aleksejewnę Kryłową, córkę matematyka Aleksieja Kryłowa. Mieli dwóch synów: Siergieja (ur. 1928) i Andrieja (ur. 1931).

Przypisy

Bibliografia

• Les Prix Nobel. The Nobel Prizes 1978, Editor Wilhelm Odelberg, Nobel Foundation, Stockholm, 1979. Link do biografii Kapicy.
• Grace Marmor Spruch. Pyotr Kapitza, Octogenarian dissident. „Physics Today”. 32 (9), s. 34–41, 09 1979. DOI: 10.1063/1.2995732 (ang.).