Piotr z Goniądza

Dzieło Piotra z Goniądza pt. "O trzech, to jest o Bogu, o Synu jego i o Duchu ś. przeciwko Trójcy sabelliańskiej" opublikowane w 1570 roku

Piotr z Goniądza, Piotr Giezek^[1] (znany także pod pseudonimami: Giezek, Giszka, Gonaesius, Gonedzius, Gonetzius, Goniądz, Petrus Gonesius, Petrus de Goniącz, Piotr Giezka z Goniądza, Piotr z Goniędza, a wyjątkowo jako: Coniza, Conyza, Koniński, Lithuanus, ur. ok. 1530 w Goniądzu, zm. 15 października lub 13 września^[2] 1573 w Węgrowie) – ksiądz rzymskokatolicki, następnie pastor, pisarz i teolog protestancki, autor pierwszych dzieł w języku polskim, założyciel i przywódca braci polskich. W 1603 roku jako autor trafił do pierwszego polskiego Indeksu Ksiąg Zakazanych powstałego z inicjatywy biskupa Bernarda Maciejowskiego^[3].

Życiorys

Wczesne lata życia

Urodzony w rodzinie chłopskiej^[4] w Goniądzu nad Biebrzą, w dawnej ziemi bielskiej, około roku 1525–1530. Według Szymona Budnego jego prawdziwe nazwisko brzmiało: "Giezek". Rodzice oddali go na wychowanie do klasztoru; następnie ukończył seminarium i otrzymał święcenia kapłańskie; studiował na Akademii w Krakowie. Pierwszą wzmianką był fakt przeciwstawienia się, wspólnie z innymi studentami Uniwersytetu Jagiellońskiego, wystąpieniom przeciw wierze rzymskokatolickiej Francesca Stankara, ówczesnego profesora języka hebrajskiego. Okazał się wybitnie utalentowany^[4] i dlatego biskup wileński Paweł Holszański, w 1551, wysłał go na dalszą naukę na uniwersytet w Padwie, gdzie uzyskał doktorat z filozofii i został prawdopodobnie wykładowcą sofistyki Arystotelesa. Wkrótce, pod wpływem pism Miguela Serveta i poglądów prof. Mateo Gribaldiego, przyjął wiarę unitarian (której był wierny do końca życia).

Działacz reformacji

Był jednym z założycieli ruchu anabaptystów w Polsce, działał na dworze Mikołaja Radziwiłła Czarnego – protektora kalwinistów i antytrynitarzy, od którego otrzymał urząd ministra kalwińskiego. Uległ silnemu wpływowi husytyzmu, od którego przejął zasadę "ewangelicznego ubóstwa". Latem 1555, wracając do kraju, nawiązał kontakty z anabaptystami z Moraw i namówił wielu z nich, aby osiedlili się w Polsce. Jego nowatorskie poglądy (negowanie istnienia Trójcy Świętej i boskości Jezusa jako tylko "wykonawcy woli Boga", zwalczanie chrztu dzieci^[5] i propagowanie chrztu dorosłych przez zanurzenie w wodzie), przedstawione w czasie synodu w Seceminie 22 stycznia 1556), spowodowały jego wykluczenie ze zboru. Uchwałą synodu wysłano go do Wittenbergi (gdzie przybył w połowie lutego 1556) do Filipa Melanchtona licząc, że ten autorytet teologiczny przekona go podczas dysputy do zmiany poglądów. Jednak jego teorie wywołały oburzenie i uznano go za niebezpiecznego heretyka. Po krótkim pobycie we Frankfurcie nad Odrą powrócił do kraju, zatrzymał się w Poznaniu, by wkrótce udać się do Małopolski. Opublikowany w Krakowie traktat O Synu Bożym (marzec 1556) spowodował jego ekskomunikę podczas synodu w Pińczowie w kwietniu 1556. Skazano go także na banicję z Małopolski. Cieszył się jednak poparciem drobnej szlachty z Litwy i Podlasia, gdzie udał się w 1558. Osiadł na stałe w Węgrowie jako minister tamtejszego zboru – funkcję tę pełnił aż do swej śmierci.

Założyciel braci polskich

Od 1558 jego protektorem został magnat Jan Kiszka. Dzięki jego poparciu został pastorem zboru kalwińskiego w Węgrowie, który zreorganizował w duchu antytrynitaryzmu. Odzież dworską którą nosił zamienił na zwykły szary strój i drewnianą szablę, uważał bowiem że nie należy nosić broni którą można skrzywdzić innego człowieka^[1]. Wkrótce jego radykalny program społeczny (zniesienie pańszczyzny, równość wszystkich wobec prawa, bezwarunkowy pacyfizm) zraziły do niego wielu szlachciców i magnatów (w tym Jana Kiszkę). W grudniu 1558 na synodzie w Brześciu Litewskim sprzeciwił się, po raz pierwszy, chrztowi niemowląt. Dowodził, że taki chrzest przeczy zdrowemu rozsądkowi i nie ma potwierdzenia w Biblii ani w tradycji wczesnego chrześcijaństwa. W grudniu 1561 uczestniczył w synodzie krakowskim, na którym J. Blandrata publicznie omawiał sprawę bóstwa Chrystusa. W 1565 doprowadził do oddzielenia swojej mniejszościowej grupy radykałów od kalwinizmu, pod nazwą „braci polskich”. Wkrótce potem, już w 1566, został odsunięty od życia zborowego. W październiku 1568 przybył na synod do Pielesznicy, gdzie dyskutował w gronie dyteistów o przedwieczności Chrystusa i wystąpił przeciwko Grzegorzowi Pawłowi z Brzezin i Jerzemu Schomannowi.

Następne lata poświęcił na pisanie dzieł, umacniających i propagujących doktrynę nowego Kościoła; część z nich została zniszczona w okresie kontrreformacji. Zmarł w czasie epidemii dżumy, prawdopodobnie 13 września 1573 roku.

Twórczość

Najważniejsze dzieła

• De communicatione, nec dialectica, nec physica, ideoque prorsus nulla, powst. prawdopodobnie w czasie pobytu we Włoszech, przedłożone F. Melanchtonowi w Wittenberdze w 1556, (znane dziś tylko z tytułu)
• De filio Dei homine Christo Iesu (pol. tytuł: O Synu Bożym), Kraków 1556 (autorstwo ustalił J. Jasnowski)
• Libellum contra paedobaptismum, traktat przedstawiony 15 grudnia 1558 na synodzie w Brześciu, (druk nieznany)
• Scriptum ad Laurentium Criscovium contra paedobaptismum, według S. Lubienieckiego: powst. 1562, (druk nieznany)
• De primatu, powstał ok. 1563, (druk zaginiony), niepełny tytuł podał S. Budny
• Doctrina pura et clara de praecipuis Christianae religionis capitibus (pol. tytuł: Doktryna czysta i jasna o zasadach religii chrześcijańskiej), Węgrów 1570, unikat w Bibliothèque Nationale w Paryżu
• O Synu Bożym iże był przed stworzeniem świata, a iż jest przezeń wszytko uczyniono przeciw fałesznym wykrętom ebiońskim, Węgrów 1570; wyd. kryt. opracowali: H. Górska, K. Górski, Z. Zawadzki, Warszawa 1961, Biblioteka Pisarzy Reformacji nr 3 B, (= Piotr z Goniądza: Dzieła polskie, t. 2), unikat Biblioteka Kórnicka: sygn. Cim. O. 254
• O trzech, to jest o Bogu, o Synu jego i o Duchu ś. przeciwko Trójcy sabelliańskiej (czyli o Trójcy Świętej), Węgrów 1570; fragment przedr.: L. Szczucki, J. Tazbir Literatura ariańska w Polsce XVI wieku. Antologia, Warszawa 1959; unikat Biblioteka Czartoryskich
• O ponurzaniu chrystiańskim, przeciwko chrztu nowochrzczeńców niedawnym (czyli o chrzcie), Węgrów 1570; fragment przedr.: L. Szczucki, J. Tazbir Literatura ariańska w Polsce XVI wieku. Antologia, Warszawa 1959; egz.: Biblioteka Czartoryskich, Biblioteka Kórnicka

Wydania zbiorowe

• Dzieła polskie, t. 1 niewydany; t. 2 H. Górska, K. Górski, Z. Zawadzki, Warszawa 1961, Biblioteka Pisarzy Reformacji nr 3 B; t. 3 oprac. H. Górska, K. Górski, K. Wilczewska, Warszawa 1960, PAN Instytut Filozofii i Socjologii Biblioteka Pisarzy Reformacji nr 3 C

Materiały

• Edykt Zygmunta Augusta przeciwko Piotrowi z Goniądza, powst. 1556, ogł. J. Jasnowski 'Dwa edykty Zygmunta Augusta: przeciwko Piotrowi z Goniądza i Janowi Łaskiemu", Reformacja w Polsce, 1937/1939, s. 442-443
• Akta synodu secemińskiego: 23 kwietnia do 1 maja 1556, ogł. H. Dalton "Lasciana nebst den ältesten evangelischen Synodalprotokollen Polens 1555–1561", Berlin 1898, Beiträge z. Geschichte d. Evangelischen Kirche in Russland nr 3, s. 403
• Akta synodu pińczowskiego: 5 do 9 maja 1560, ogł. H. Dalton "Lasciana nebst den ältesten evangelischen Synodalprotokollen Polens 1555-1561", Berlin 1898, Beiträge z. Geschichte d. Evangelischen Kirche in Russland nr 3, s. 504
• List J. Łasickiego do T. Bezy, Kraków, 30 maja 1566, ogł. T. Woschke "Der Briefwechsel der Schweizer mit den Polen", Archiv f. Reformationsgeschichte, Ergänzungsband 3 (1908), s. 271
• List K. Trecego do J. Wolfa, Kraków, 1 września 1571, ogł. T. Woschke "Der Briefwechsel der Schweizer mit den Polen", Archiv f. Reformationsgeschichte, Ergänzungsband 3 (1908)
• S. Budny: Przedmowa do "O urzędzie miecza używającem", Łosk 1583; przedr. S. Kot, Warszawa 1932, Zabytki Literatury z Doby Reforamcji nr 1

Przypisy

Bibliografia

• Stanisław Kot Socinianism in Poland. The Social and Political Ideas of the Polish Antitrinitarians, Boston, 1957
• Socinianism and its role in the culture of XVI-th to XVIII-th centuries, pod red. Lech Szczucki, Zbigniew Ogonowski, Janusz Tazbir, Warszawa-Łódź, PWN, 1983
• J. Jasnowski Piotr z Goniądza [w:] Przegląd Historyczny, 1935
• Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, t. 2 Piśmiennictwo Staropolskie, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1964, s. 203-206
• Kacper Pobłocki: Chamstwo. Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2021. ISBN 978-83-8191-219-8.

Linki zewnętrzne

• Piotr z Goniądza. braciapolscy.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-06-07)].
• Piotr z Goniądza – zapomniany reformator (biografia i przegląd wierzeń)