Pisanka
Pisanka – ogólna, zwyczajowa nazwa jaja (zwykle kurzego, ale także gęsiego czy kaczego) zdobionego różnymi technikami.
Historia
Najstarsze pisanki pochodzą z terenów Temerskiej Mezopotamii. Zwyczaj malowania jajek znany był w czasach cesarstwa rzymskiego, wspominają o nim Owidiusz, Pliniusz Młodszy i Juwenalis[1][2]. Według mitologii germańskiej, jajka znosił zając, jako zwierzę poświęcone bogini Osterze[3].
Na ziemiach polskich najstarsze pisanki[4], pochodzące z końca X wieku, odnaleziono podczas wykopalisk archeologicznych w pozostałościach grodu na opolskiej wyspie Ostrówek[5]. Wzór rysowano na nich roztopionym woskiem, a następnie wkładano je do barwnika – łupin cebuli lub ochry, które nadawały im brunatnoczerwoną barwę. W procesie chrystianizacji pisankę włączono do elementów symboliki wielkanocnej. Obecnie pisanki wykonuje się przed Wielkanocą. Mają symbolizować rodzącą się do życia przyrodę, a w chrześcijaństwie dodatkowo nadzieję wynikającą z wiary w zmartwychwstanie Chrystusa.
Rodzaje pisanek
W zależności od techniki zdobienia, świąteczne jajka mają w Polsce różne nazwy:
- Drapanki[6] powstają przez drapanie ostrym narzędziem zewnętrznej barwionej powłoki jajka, technika spotykana głównie w Polsce i Austrii
- Kraszanki (zwane też malowankami lub byczkami) powstają przez gotowanie jajka w wywarze barwnym, dawniej uzyskiwanym wyłącznie ze składników naturalnych. Używano roślin, które pozwalały na uzyskanie różnych kolorów:
- Pisanki mają różnobarwne desenie. Powstają przez rysowanie (dawniej: pisanie) na skorupce gorącym roztopionym woskiem, a następnie zanurzenie jajka w barwniku. Jako narzędzi do pisania używano szpilek, igieł, kozików, szydeł, słomek i drewienek. Pisanki wykonywane w regionie Białegostoku wykonywane były albo bez narzędzi, poprzez nakrapianie wosku na jaja albo poprzez nanoszenie prostych elementów graficznych rozgrzanym końcem świecy. Zdarzały się też przypadki używania narzędzi takich jak słomki, patyki, czy dętki z opon rowerowych[8].
- Oklejanki (naklejanki) są przyozdobione sitowiem, płatkami bzu, skrawkami kolorowego, błyszczącego papieru, tkaniny, również nicią lub włóczką wełnianą itp.
- Nalepianki – popularne zwłaszcza w dawnym województwie krakowskim i w okolicach Łowicza. Powstaje przez ozdabianie skorupki jajka różnobarwnymi wycinankami z papieru.
- Ażurki – pisanki ażurowe – są wykonywane z wydmuszek jaj kurzych, kaczych, gęsich i strusich. Technika polega na nawiercaniu w skorupce otworów przy pomocy wiertarki i malutkiego wiertła, miniszlifierki, piaskarki, turbiny dentystycznej, frezarki CNC. Wydmuszka z nawierconymi wzorami jest malowana najczęściej farbą akrylową.
W okolicach Koźla (Śląsk Opolski), pisanki wypiekano z ciasta piernikowego i przyozdabiano lukrem[9].
Tradycje z wykorzystaniem pisanek
Dawniej zdobieniem jaj zajmowały się wyłącznie kobiety, mężczyźnie wówczas nie wolno było wchodzić do izby. Jeśliby się tak zdarzyło, odczyniano urok, który intruz mógł rzucić na pisanki.
W latach 80. XX wieku w rejonie uroczyska Piatienka w pobliżu wsi Folwarki Tylwickie zaobserwowano jeszcze zwyczaj składania pisanek w okresie wiosennym na grobach przez ludność wyznania prawosławnego[8].
Z tradycyjnych rosyjskich pisanek wywodzą się słynne jaja wielkanocne, wykonywane w końcu XIX w. przez petersburskiego jubilera Petera Carla Fabergé. Jajka wykonywane z kamieni półszlachetnych, łączonymi z metalami szlachetnymi, zdobione technikami jubilerskimi były wykonywane początkowo wyłącznie dla rodziny carskiej. Później wykonywano je również dla innych dostojników, a także powstawały imitacje, wykonywane przez inne firmy.
Innymi znanymi dziełami sztuki rosyjskiej wywodzącymi się z ludowych pisanek, są jajka, lub częściej ich drewniane imitacje, pokryte czarną laką i zdobione miniaturowym malarstwem temperowym. Tak zdobione jajka wykonywano początkowo w Paliechu, miejscowości o starych tradycjach pisania ikon, obecnie wzorują się na nich twórcy ludowi i profesjonalni artyści z różnych regionów.
Obecnie uroczyste śniadanie w niedzielę wielkanocną poprzedza dzielenie się poświęconym jajkiem. Podobnie jak bożonarodzeniowy zwyczaj łamania się opłatkiem, jest wyrazem przyjaźni.
Muzeum poświęcone wyłącznie pisankom istnieje w Kołomyi[10]. W 2004 w Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu otwarto stałą ekspozycję ponad 1000 pisanek pochodzących z prywatnej donacji[11].
Galeria
Pisanka z X wieku, Gniezno, glina szkliwiona
Pisanki serbołużyckie.
(c) Polimerek, CC BY-SA 3.0Pisanka morawska batikowa
Dekorowanie pisanek rozgrzanym, barwnym woskiem – czeskie Morawy
Urządzenie samoróbkowe do dekoracji pisanek techniką batikową – czeskie Morawy.
Pisanka czeska batikowa.
Pisanka czeska
Pisanki ze strefy Czarnobyla na wystawie w kołomyjskim Muzeum Pisanki.
Pisanki polskie w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie.
(c) Polimerek, CC BY-SA 3.0Pisanki wałaskie (czeskie Morawy).
Pisanki na wystawie w Muzeum Pisanek w Kołomyi
Białoruska moneta „Wielkanoc”
Zobacz też
- Wielkanoc
- jajko w kulturze
- jaja carskie
- Muzeum Pisanek
Przypisy
- ↑ Jadwiga Komorowska: Świąteczne zwyczaje domowe w wielkim mieście: studium na przykładzie Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984, s. 126. ISBN 978-83-01-04023-9.
- ↑ W Europie były natomiast symbolem wiosennego odrodzenia przyrody, o czym świadczy składanie ich w ofierze bogom przez Celtów i Germanów w czasie świąt przypadających w tej porze roku oraz zwyczaj ich malowania i ozdabiania przez Słowian (pisanka), który został następnie zaadaptowany w chrześcijańskiej Wielkanocy. [w:] Tadeusz Gadacz, Bogusław Milerski Religia: encyklopedia PWN – Tom 5, 2002 str. 127.
- ↑ Oskar Kolberg. Mazowsze, cz. 1-5 1885. s. 338.
- ↑ „Od ... słowa huculskiego „pysaty” – to znaczy „zdobić” (stąd „pisanki”), [w:] Płaj: zeszyt krajoznawczy Towarzystwa Karpackiego, Tomy 35-37. 2007, s. 151.
- ↑ Maria Ziółkowska: Szczodry wieczór, szczodry dzień. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1989, s. 37. ISBN 978-83-205-3885-4.
- ↑ Kurpiowska, tradycyjna drapanka.... Gazeta.pl, 2005-03-20. [dostęp 2013-06-26].
- ↑ Danuta Horoszko, Pisanka wielkanocna, MNR Szreniawa, folder okolicznościowy.
- ↑ a b Jerzy Cetera: Pisanki z prawosławnego ośrodka kultowego w Piatience. W: Rocznik białostocki. T. XVIII. Warszawa: PWN, 1993, s. 449–451. ISBN 83-01-10616-6.
- ↑ Wera Sztabowa, Krupnioki i moczka, czyli gawędy o kuchni śląskiej, Wydawnictwo Śląsk, Katowice, 1990, s. 91, ISBN 83-216-0935-X.
- ↑ Jacek Wnuk: Pisanki w pisance. KarpatyWschodnie.pl, 12 kwietnia 2009. [dostęp 2011-05-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-10-01)].
- ↑ Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu. [dostęp 2008-06-22].
Media użyte na tej stronie
Logo społeczności Wikimedia. Proszę zauważyć, że w przeciwieństwie do większości logotypów związanych z ruchem Wikimedia, to logo nie jest zarejestrowane jako znak towarowy.
Autor: Niniejszy plik został udostępniony w Wikimedia Commons przez uczestników projektu Etnografia Karpat opartego na współpracy Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie i innych instytucji z wikipedystami oraz Stowarzyszeniem Wikimedia Polska przy wsparciu Wikimedia Foundation., Licencja: CC BY-SA 4.0
Malowanie pisanek rozgrzanym, kolorowym woskiem podczas jarmarku wielkanocnego w Valašské muzeum v přírodě – skansen na Morawskiej Wołoszczyźnie znajdujący się w mieście Rožnov pod Radhoštěm.
Autor: Fotografia własnaMathiasrex, Maciej Szczepańczyk, Licencja: CC BY-SA 4.0
Easter egg, Gniezno 10th Century, glazed clay
Autor: Sandra1717, Licencja: CC BY-SA 4.0
Przykład jak można zrobic swoje własne pisanki na Wielkanoc
Autor: Agnieszka Kwiecień, Nova, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Pisanki (od góry: ukraińskie, opolskie, opoczyńskie, woj. lubelskie), Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie. Technika batikowa i rytownicza.
Autor: Mariusz Raniszewski, Licencja: CC BY-SA 3.0
Pisanki wykonywane podczas Międzynarodowego Festiwalu Folklorystycznego w Valašské Muzeum v Přírodě. Rožnov pod Radhoštěm. Czechy. 2017 r.
(c) Polimerek, CC BY-SA 3.0
Easter eggs from Czech, hand-painted with wax-based paints
Autor: Dr. Bernd Gross, Licencja: CC BY-SA 4.0
Sorbische Ostereiermalerei in Schleife (Landkreis Görlitz)
Autor: Autor nie został podany w rozpoznawalny automatycznie sposób. Założono, że to Bulas (w oparciu o szablon praw autorskich)., Licencja: CC BY-SA 2.5
Podziękowania dla "Cepelii", Warszawa
Fotografia dla subiektywny.pl, Warszawa
(c) Polimerek, CC BY-SA 3.0
Ester eggs from Czech, hand-painted with wax-based paints
(c) Polimerek, CC BY-SA 3.0
Traditional, Valachian, black Easter Eggs made by crusting a shell
Autor: LeCornichon 02:25, 27. Aug. 2007 (CEST), Licencja: CC BY-SA 3.0
Sorbische Ostereier mit traditionellen Motiven
Autor: Niniejszy plik został udostępniony w Wikimedia Commons przez uczestników projektu Etnografia Karpat opartego na współpracy Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie i innych instytucji z wikipedystami oraz Stowarzyszeniem Wikimedia Polska przy wsparciu Wikimedia Foundation., Licencja: CC BY-SA 4.0
Urządzenie podgrzewające kolorowy wosk do malowania pisanek podczas jarmarku wielkanocnego w Valašské muzeum v přírodě – skansen na Morawskiej Wołoszczyźnie znajdujący się w mieście Rožnov pod Radhoštěm.
r.gif)
"Vialikdzen" Silver commemorative coins, denomination: 20 rubles
(c) Polimerek, CC BY-SA 3.0
Ester eggs from Czech, hand-painted with wax-based paints