Pisary (województwo małopolskie)

Pisary
wieś
Ilustracja
Widok na Pisary od strony południowo-zachodniej
Państwo

 Polska

Województwo

 małopolskie

Powiat

krakowski

Gmina

Zabierzów

Liczba ludności (2013)

641

Strefa numeracyjna

12

Kod pocztowy

32-064

Tablice rejestracyjne

KRA

SIMC

0343875

Położenie na mapie gminy Zabierzów
Mapa konturowa gminy Zabierzów, po lewej znajduje się punkt z opisem „Pisary”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa małopolskiego
Mapa konturowa województwa małopolskiego, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Pisary”
Położenie na mapie powiatu krakowskiego
Mapa konturowa powiatu krakowskiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Pisary”
Ziemia50°07′34″N 19°41′45″E/50,126111 19,695833

Pisarywieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w gminie Zabierzów[1]. Położona jest przy drodze powiatowej nr 2129K. Przez południowy kraniec wsi przebiega linia kolejowa Kraków – Katowice.

Wieś graniczy z miejscowościami: Dubie (od północy); Radwanowice (od północnego wschodu); Rudawa (od wschodu); Młynka (od południa); Nawojowa Góra (od południowego zachodu) i Siedlec (od północnego zachodu).

Historia

Pisary zostały założone najprawdopodobniej w XI w. jako osada służebników książęcych (zwanych psarami)[2]. Wzmiankowane w 1319, stanowiły siedzibę dwóch rodów Pisarskich – w średniowieczu wywodzących się z linii Toporów (h. Topór), zw. Ryterskimi od dzierżawionego przez nich zamku w Rytrze k. Nowego Sącza, a następnie od ok. 2 poł. XVI w. Pisarskich herbu Śreniawa, z których warto odnotować Achacego Pisarskiego, starostę wolbromskiego, poległego 10 listopada 1673 pod Chocimiem. Jego zasługi w wojnach z Kozakami, Szwedami, Siedmiogrodzianami i Turkami przypomina tablica epitafijna w kaplicy w Karniowicach. Ród Pisarskich wymarł z pocz. XIX w., zaś tutejsze dobra po licznych zmianach właścicieli nabyli w 1848 hrabiowie Potoccy z Krzeszowic, utrzymując je do lat 30. XX w. W XV w. Pisary miały wielu właścicieli (m.in. szlachcica Andrzeja Migdała), niektórym odebrano rolę i domostwa za niestawienie się na wojnę w 1497 roku.

Kontrowersje pomiędzy proboszczami o przynależność parafialną wsi ciągnęły się latami, podczas wizytacji z 1598 r. zanotowano, że o zwierzchnictwo nad Pisarami spierali się plebani z Rudawy i Paczółtowic[3].

Pamiątką historii jest rozległy zespół dworski, którego najcenniejszym zabytkiem pozostaje lamus, tj. renesansowy, murowany dwór wieżowy z pocz. XVII w. Wzniesiony na planie kwadratu, dwukondygnacjowy, pierwotnie pełnił funkcję centralnej rezydencjonalnej budowli. Z czasem, przeznaczony został na cele gospodarcze, zaś obecnie po długoletnim, zakończonym w 1990 r. remoncie, pełni funkcję domu ludowego. Naprzeciwko zwracają uwagę stojące na wzgórku: późnoklasycystyczny spichlerz sprzed poł. XIX w. z kamiennym portalem sieni przejazdowej oraz murowana stodoła z tego samego okresu. Druga ze stodół, nie zachowana, znajdowała się po drugiej stronie, co w sumie stwarzało układ podkowy. Nie zachował się również dwór, który był położony po północnej stronie założenia. Być może został rozebrany w okresie jego budowy lub już wtedy nie istniał. W otoczeniu rozciąga się zabytkowy, mocno zdewastowany park, w którym zachowały się m.in. stare dęby i akacje. Jest on ogrodzony i stanowi własność prywatną. Nieco dalej znajduje się pozostający praktycznie w ruinie budynek dawnego browaru z I poł. XIX w. Zabytkiem wsi jest też kolumnowa kapliczka z krzyżem, wykonana w 1706 r. z rodzimego czarnego wapienia wydobywanego w Dębniku koło Siedlca, zapewne w działających przy tamtejszych łomach warsztatach kamieniarskich.

W latach 1815–1846 wieś położona była na terenie Wolnego Miasta Krakowa, potem w zaborze austriackim. W czasie II Rzeczypospolitej wieś należała do powiatu chrzanowskiego w województwie krakowskim. Od 26 października 1939 do 18 stycznia 1945 należała do gminy Kressendorf w Landkreis Krakau, dystryktu krakowskiego w Generalnym Gubernatorstwie. Do 1954 r. wieś należała do ówczesnej gminy Krzeszowice. Jesienią 1954 wieś została przyłączona do gromady Rudawa. 1 stycznia 1973 znalazła się w gminie Rudawa w ówczesnym powiecie chrzanowskim w woj. krakowskim. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krakowskiego. 15 stycznia 1976 r. gmina Rudawa została zniesiona przez połączenie z dotychczasową gminą Zabierzów w nową gminę Zabierzów i tam znalazła się także wieś.

W 2010 r. w zachodniej części wsi powstało osiedle domków jednorodzinnych (ul. Spacerowa) oraz druga linia zabudowy. W centrum miejscowości znajduje się odkryty asfaltowy kort tenisowy, plac zabaw dla dzieci, boisko sportowe do gry w piłkę nożną (ul. Sportowa) oraz klub dla młodzieży Mleczarnia (w dawnym skupie mleka, ul. Mleczna).

Kalendarium

  • 1319 – siedziba rodów Pisarskich: najpierw „Toporów” („Rytersckich”) – a od 2. poł. XVI w. „Śreniawów”;
  • 1580 – właścicielami zostali Stanisław Pisarski i Jan Pisarski;
  • 1598 – o zwierzchnictwo nad wsią spierali się plebani z Rudawy i Paczółtowic;
  • XVIII–XIX w. – funkcjonowała fabryka fajansów, browar, gorzelnia, tartak, młyny i cegielnia; właścicielem była Anna Żeleńska;
  • 1710 – wielu mieszkańców zmarło wskutek tzw. morowego powietrza;
  • 2. poł. XVIII – właścicielami byli: Stefan Rupniewski oraz rodzina Dobrańscy–Trembecy;
  • 1791 – liczba mieszkańców wynosiła 136 osób, w tym 8 szlachty i rodzina żydowską, prowadzącą karczmę;
  • XIX w. – kolejni właścicielami zostali: Sołtykowie, Józef Grünbaum i Samson Frankl;
  • 2. poł. XIX – założono wielką hodowlę owiec ras zagranicznych;
  • 1848–1933 – wieś była własnością Potockich z Krzeszowic;
  • 1933 - majątek dworski zakupił przedsiębiorca Antoni Lewalski.[4]
  • 1900 – Pisary zamieszkiwały 242 osoby;
  • 1940 – liczba mieszkańców wyniosła 346 osób;
  • 1960 – wybuchł pożar spichlerza;
  • 3 lutego 1968 – nastąpiła katastrofa kolejowa (pożar pociągu towarowego przewożącego mazut, istniała możliwość ewakuacji części mieszkańców);
  • 1965 – zakończył się generalny remont lamusa;
  • 1979–1988 – działanie galerii Lamus[5][6];
  • 1993–1996 – próby i koncerty legendarnego zespołu punk rockowego Pluton.

Zabytki

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego[7]:

  • Lamus dworski (ul. Dworska);
  • Zespół browaru dworskiego: spichlerz, budynek browaru I, budynek browaru II (ul. Dworska);
  • Zespół dawnego folwarku: spichlerz, stodoła i łącząca je przewiązka, otoczenie z parkiem sadem i stawami (ul. Dworska).

Inne:

  • kolumnowa kapliczka z krzyżem z 1706 r. z rodzimego czarnego wapienia wydobywanego w Dębniku (ul. Sportowa).

Ulice

W Pisarach w 2012 r. nadano nazwy ulic: Akacjowa, Aroniowa, Brzozowa, Dąbrówki, Dworska, Kamienna, Kasztanowa, Kolejowa, Krótka, Krzeszowicka, Kwiatowa, Lipowa, Łąkowa, Mleczna, płk. Pisarskiego, Polaczka, Polna, Rędziny, Siedlecka, Słoneczna, Sosnowa,Spacerowa, Spokojna, Sportowa, św. Rocha, Widokowa, Wojtasa, Zakątek.

Galeria

Przypisy

  1. GUS. Rejestr TERYT
  2. Monografia gminy Zabierzów s.22. [dostęp 2020-05-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-06-02)].
  3. Marian Kornecki Sztuka sakralna, Kraków 1993, wyd. Zarząd Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych w Krakowie, s. 19
  4. Lamus dworski - Zabytek.pl, zabytek.pl [dostęp 2022-09-09] (pol.).
  5. Julian Zinkow, Krzeszowice i okolice, Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa-Kraków 1988,, Warszawa ; Kraków: Wydaw. PTTK [Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego] „Kraj”, 1988, ISBN 83-7005-100-6, OCLC 69489452.
  6. Natura i kultura w krajobrazie Jury. Osadnictwo i krajobraz, Wyd. Z.Z.J.P.K. Kraków 1997, ISBN 83-901471-7-3
  7. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2021 [dostęp 2016-01-26].

Bibliografia

  • Piotr Hapanowicz, Stanisław Piwowarski Monografia Gminy Zabierzów ss. 100-101; wyd. Urząd Gminy Zabierzów 2009; ISBN 978-83-913222-2-2.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Lesser Poland Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Lesser Poland Voivodeship, Poland. Geographic limits of the map:
  • N: 50.59 N
  • S: 49.07 N
  • W: 18.92 E
  • E: 21.55 E
Kraków County location map02.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Kraków County with urbanized area highlighted. Geographic limits of the map:
  • N: 50.34 N
  • S: 49.87 N
  • W: 19.50 E
  • E: 20.37 E
Krzeszówka k.Pisar.jpg
Autor: Premia, Licencja: CC BY 3.0
Krzeszówka k.Pisar
Pisary.Widok.jpg
Autor: Premia, Licencja: CC BY-SA 3.0
Pisary.Fragment zachodni.Widok z południa
Dzwonek (Pisary).jpg
Autor: Premia, Licencja: CC BY-SA 3.0
Potok Dzwonek w Pisarach.
Pisary lamus 20070526 0938.jpg
Autor: Jakub Hałun, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Pisary - lamus dworski, przełom XVI i XVII w., obecnie "Galeria Lamus" (zabytek nr A-449M)
Pisary.Droga.jpg
Autor: Premia, Licencja: CC BY-SA 3.0
Pisary.Old Street
POL gmina Zabierzów COA.svg
Oficjalna wersja herbu Gminy Zabierzów, zgodna z załącznikiem do uchwały Nr XVII/193/99 Rady Gminy z dnia 07.10.1999