Pismo tybetańskie

Inskrypcja w języku tybetańskim

Pismo tybetańskiealfabet sylabiczny używany do zapisu języka tybetańskiego oraz języków pokrewnych (dzongkha, ladakhi i czasami balti). Wywodzi się z północnoindyjskich systemów pisma, dlatego też zarówno kształt niektórych liter, jak i sposób zapisu samogłosek wykazuje wyraźne podobieństwo do alfabetów indyjskich. Pismo tybetańskie posiada dwie główne odmiany: དབུ་ཅན་ dbu-can (uchen), używaną w druku, oraz formę kursywną དབུ་མེད་ dbu-med (umé) wykorzystywaną w piśmie odręcznym. Pismo tybetańskie wywarło także wpływ na powstanie pisma lepcza[1].

Historia

Mantra Om mani padme hum w alfabecie tybetańskim

Stworzenie pisma tybetańskiego przypisuje się ministrowi króla Songtsen Gampo (569-649) o nazwisku Thonmi Sambhota.

Charakterystyka

  • Podobnie jak w innych alfabetach sylabicznych pochodzenia indyjskiego, podstawą pisma jest sylaba (spółgłoska z domyślną niezapisywaną samogłoską „a” np. ཀ „ka”). Wyrazy są oddzielone od siebie kropką u góry np. དབྱིན༌ཇི dbyin-ji wymowa: indźi (angielski).
  • Gdy występuje zbitka spółgłoskowa, poszczególne spółgłoski należące do tej samej sylaby zapisywane są w nieco zmodyfikowanej formie w pionowej kolumnie np. ཀྲ kra, ཀྱ kya, སྐ ska, སྐྱ skya.
  • Samogłoski inne niż „a” zaznaczane są za pomocą specjalnych znaków diakrytycznych. Na przykład sylaba ཀ „ka” po dodaniu odpowiednich diakrytyków samogłoskowych zamienia się w ཀི „ki”, ཀུ „ku”, ཀེ „ke”, lub ཀོ „ko”.
  • Przykłady kombinacji zbitki spółgłoskowej z diakrytykiem samogłoskowym: སྐྱི skyi, སྨུ sku, རྒྱུ rgyu.
ཀ ka [ká]ཁ ḱa [kʰá]ག ga [ɡà/ʔkʰà]ང nga [ŋà]
ཅ ca [tɕá]ཆ ća [tɕʰá]ཇ ja [dʑà/ʔtɕʰà]ཉ nya [ɲà]
ཏ ta [tá]ཐ t́a [tʰá]ད da [dà/ʔtʰà]ན na [nà]
པ pa [pá]ཕ ṕa [pʰá]བ ba [bà/ʔpʰà]མ ma [mà]
ཙ tsa [tsá]ཚ t́śa [tsʰá]ཛ dza [dzà/ʔtsʰà]ཝ wa [wà]
ཞ z̀a [ʑà/ɕà]ཟ za [zà/sà]འ 'a [ʔà]ཡ ya [jà]
ར ra [rà]ལ la [là]ཤ s̀a [ɕá]ས sa [sá]
ཧ ha [há]ཨ a [ʔá]

Metody transkrypcji i transliteracji

Cyfry tybetańskie

Aktualnie w polskich publikacjach używane są zasadniczo dwa sposoby zapisu słów i tekstów tybetańskich:

  • Tzw. transliteracja Wyliego – uznana przez tybetologów na całym świecie metoda dokładnej transliteracji tekstu tybetańskiego, czyli oddania za pomocą alfabetu łacińskiego praktycznie każdej litery tybetańskiej, w tym również liter niewymawianych.
  • Polska transkrypcja, czyli oddanie przy zachowaniu polskich zasad ortograficznych w miarę możliwości wiernie wymowy tybetańskiej (w standardowej odmianie języka, używanej w Lhasie)

Oprócz powyższych konwencji, niektórzy autorzy preferują transkrypcję angielską.

Przykład (zapis imienia i nazwiska XIV Dalaj Lamy):

  • w alfabecie tybetańskim: བསྟན་འཛིན་རྒྱ་མཚོ
  • transliteracja Wyliego: bstan-ʼdzin-rgya-mtsho
  • polska transkrypcja: Tenzin Gjaco
  • angielska transkrypcja: Tenzin Gyatso

Przypisy

  1. Daniels, Peter T. and William Bright. The World’s Writing Systems. New York: Oxford University Press, 1996 (ang.).

Bibliografia

  • Agata Bareja-Starzyńska, Marek Mejor, Klasyczny język tybetański, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2002, ISBN 83-88938-13-4, OCLC 749522339.
  • Tournadre N., Dorje S.: Manual of Standard Tibetan, Snow Lion Publications 2003, ISBN 1-55939-189-8 (ang.).
  • Sandup Tsering, Tibetan Phrasebook, wyd. 3, Melbourne, Vic.: Lonely Planet Publications, 2002, ISBN 1-74059-233-6, OCLC 50397882. (ang.).

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

2018 Gompa Drophan Ling w Darnkowie 10.jpg
Autor: Jacek Halicki, Licencja: CC BY-SA 4.0
Gompa Drophan Ling w Darnkowie, kamień Mani z matrą Om mani padme hum
Om-mani-padme-hum-mantra.svg
A copy of the mantra Om mani padme hum in Tibetan, as a hand-copied SVG facsimile version of another PD image, Image:Mani_mantra.jpg. Originally
RomanA-01.svg
This image can't have copyright.
書.svg
The Chinese character , in semi-cursive script. The meaning in English: "book", "writing", "calligraphy".
This file is used as the logo of WikiProject Writing systems on the English Wikipedia.
Tibetanska tal hela.png
Autor: Rotsee2, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tibetan numerals 0-9