Pispala

Panorama Pispali od strony Pyhäjärvi
Pispala – schody prowadzące na gorę ozu, na dalszym planie Pyhäjärvi
(c) Janne Ranta, CC BY 3.0
Zabytkowa wieża do produkcji śrutu
Rajaportin sauna
(c) Janne Ranta, CC BY 3.0
Muzeum Lauriego Viity
Podziemny kanał pod Pispalą, łączący jeziora Näsijärvi i Pyhäjärvi, zbudowany na potrzeby spływu drewna

Pispala – historyczna część północnego Tampere, położona na ozie Pispalanharju pomiędzy jeziorami Näsijärvi i Pyhäjärvi, obejmująca dzielnice Ylä-Pispala (dosł. Pispala Górna), Ala-Pispala (dosł. Pispala Dolna), Tahmela i Santa.

Dawniej biedna dzielnica robotnicza i ośrodek ruchu robotniczego, współcześnie popularne miejsce zamieszkania i pracy artystów.

Położenie

Pispala leży w północnej części Tampere na ozie Pispalanharju pomiędzy jeziorami Näsijärvi i Pyhäjärvi[1]. Obejmuje dzielnice: Ylä-Pispala (dosł. Pispala Górna), Ala-Pispala (dosł. Pispala Dolna), Tahmela i Santa; czasem do Pispali zaliczana jest również dzielnica Hyhky[1].

Nazwa

Nazwa Pispala pochodzi od fińskiego słowa pispa lub pispala oznaczającego dom, w którym zatrzymywał się biskup Turku podczas objazdu dóbr[2][3].

Historia

Najwcześniejsze ślady obecności człowieka w Pispali pochodzą z epoki kamienia i późnej epoki żelaza[3]. Początki osadnictwa datowane są na ok. 1000–1100[3]. W okresie średniowiecza osada należała do dóbr biskupa Turku[3].

Transformacja osady wiejskiej w miejską miała miejsce w latach 90. XIX w., kiedy napływający do fabryk Tampere robotnicy zaczęli budować tu swoje domy[2]. Ziemia była tu tania a regulacje planowania przestrzennego mniej restrykcyjne niż na terenie miasta[4]. Pierwsze domy robotnicze powstały po stronie północnej u stóp wzniesienia, a osada stopniowo się rozrastała przez zabudowywanie stromych zboczy ozu[4]. Na początku XX w. typowy dom na Pispali mieścił kuchnię z jednym pokojem o łącznej powierzchni 21 m²[5]. Warunki bytowe były ciężkie, przestępczość wysoka[4]. Mieszkańcy zaczęli się organizować, powstały m.in. przedszkole, straż pożarna i organizacja pomocowa[4]. Wielu wstąpiło do związków robotniczych[4]. W 1902 roku powstało zrzeszenie robotnicze, którego siedzibę ukończono w 1905 roku[4]. W 1907 roku, po podłączeniu osady do nitki wodociągu, liczba jej mieszkańców zaczęła rosnąć[4].

Podczas wojny domowej w 1918 roku, Pispala była bastionem czerwonych[6]. Z uwagi na lewicowe zaangażowanie mieszkańców, miejscowość nazywana była również Punajnen Pispala (dosł. czerwona Pispala)[6].

Obszar został przyłączony do miasta Tampere w 1937 roku[2][7]. Bezpośrednio po przyłączeniu, władze miasta opracowały plany zagospodarowania nowego terenu z zamiarem postawienia wielu domów mieszkalnych[8]. Plan rozbudowy został zatwierdzony w 1945 roku[8]. Jego realizacja napotkała jednak trudności – tereny Pispali podzielone były na wiele niewielkich działek, których właściciele niechętnie zgadzali się na sprzedaż[9]. Pod koniec lat 60. XX w. roku opracowano nowe plany zagospodarowania Pispali[9]. Z uwagi na nowe regulacje budowlane i zły stan domów, mieszkańcy Pispali zaczęli przenosić się do nowoczesnych bloków stawianych w innych częściach miasta i liczba ludności zmalała z ponad 12 tys. w 1950 roku do mniej niż 5 tys. w 1980 roku[10].

W 1969 roku powołano do życia towarzystwo przyjaciół Pispali – Pispalan Moreeni, którego nazwa nawiązuje do tytułu powieści Moreeni autorstwa pisarza Lauriego Viity mieszkającego na Pispali[11].

Współcześnie Pispala to dzielnica, gdzie mieszka wielu artystów, m.in. pisarzy i muzyków[12].

Liczba ludności

Rozwój liczby ludności Pispali w latach 1937–2001[10]:

RokLiczba ludności
193710679
194010333
194510966
195012502
196010084
19707513
19804577
19905268
20016853

Zabytki

Przy Haulikatu 8 znajduje się dawna wieża do produkcji śrutu o charakterystycznej konstrukcji w kolorze czerwonym z 1908 roku (fiń. Pispalan haulitorni także Pispalan haulitehdas)[13].

Na Pispali mieszkał i tworzył fiński pisarz Lauri Viita (1916–1965), a w jego domu przy Portaanpää 8, znajduje się muzeum poświęcone życiu i pracy artysty[14].

Przy Pispalan valtatie 9 mieści się najstarsza, publiczna, nadal działająca sauna w Finlandii – Rajaportin sauna, założona w 1906 roku[15].

Jeziora Näsijärvi i Pyhäjärvi łączy tunel wybudowany latach 60. XX w. na potrzeby spływu drewna – Pispalan uittotunneli, który został odremontowany i udostępniony w 2013 roku[16].

Pispala w kulturze

  • 1923 – akcja powieści Hiltu i Ragnar Fransa Sillanpää – laureata literackiej Nagrody Nobla za rok 1939, rozgrywa się na Pispali[17]
  • 1950 – powieść Moreeni Lauriego Viity opisuje życie mieszkańców Pispali[18]
  • 1972 – powieść Siinä näkijä missä tekijä Hannu Salamy opisuje działalność komunistów z Pispali[19]
  • 2008 – krótki film animowany Uralin perhonen w reżyserii Katariiny Lillqvist opowiada o Mannerheimie i Pispali z początku XX w.[20]

Przypisy

  1. ↑ a b Miia Hinnerichsen: Pispala-Tahmela: Pispalan-Tahmelan alueen rakennetun ympäristön inventointi 2008, 2009 ja 2012 (fiń.). W: tampere.fi [on-line]. [dostęp 2018-01-27].
  2. ↑ a b c Pispala (fiń.). W: tampere.fi [on-line]. [dostęp 2018-01-23].
  3. ↑ a b c d Pieni punainen kirja – Pispalan kulttuuriympäristöohjelma: Historia (fiń.). [dostęp 2018-01-23].
  4. ↑ a b c d e f g Punainen Pispala: Työläisyhteisön synty Pispalaan (fiń.). [dostęp 2018-01-23].
  5. ↑ Punainen Pispala: Asumista Pispalassa 1900-luvun alussa (fiń.). [dostęp 2018-01-23].
  6. ↑ a b Punainen Pispala: Historia – Punainen Pispala (fiń.). [dostęp 2018-01-23].
  7. ↑ Punainen Pispala: Historia – Kaupunkiliitos (fiń.). [dostęp 2018-01-23].
  8. ↑ a b Punainen Pispala: Pispalan kaavoitus – Asemakaava 1945 (fiń.). [dostęp 2018-01-23].
  9. ↑ a b Punainen Pispala: Pispalan kaavoitus – Pohja uudelle asemakaavalle (fiń.). [dostęp 2018-01-23].
  10. ↑ a b Punainen Pispala: Pispalan suuri muutos – Väkiluku ja sosiaalinen rakenne (fiń.). [dostęp 2018-01-23].
  11. ↑ Historia (fiń.). W: pispalanmoreeni.fi [on-line]. [dostęp 2018-01-27].
  12. ↑ Alessandro Balducci, Raine Mäntysalo: Urban Planning as a Trading Zone. Springer Science & Business Media, 2013, s. 201. ISBN 978-94-007-5854-4. [dostęp 2018-01-27]. (ang.)
  13. ↑ Pispalan haulitehdas (fiń.). W: pispalanmoreeni.fi [on-line]. [dostęp 2018-01-27].
  14. ↑ Lauri Viita Museo: strona oficjalna (ang.). [dostęp 2018-01-27].
  15. ↑ Rajaportti Sauna (ang.). W: rajaportinsauna.fi [on-line]. [dostęp 2018-01-23].
  16. ↑ Mari Vesanummi: Pispalan uittotunneli kiinnosti satoja heti avajaispäivänä (fiń.). W: yle.fi [on-line]. 2013-06-04. [dostęp 2018-01-27].
  17. ↑ Jarkko Autio. Manseaakkosto. „Legenda –Tampereen yliopiston kirjallisuudenopiskelijoiden ainejärjestölehti”. 3, s. 10–13, 2015. TAMPEREEN YLIOPISTOPAINO OY (fiń.). 
  18. ↑ George C. Schoolfield: A History of Finland's Literature. U of Nebraska Press, 1998, s. 183. ISBN 978-0-8032-4189-3. [dostęp 2018-01-27]. (ang.)
  19. ↑ George C. Schoolfield: A History of Finland's Literature. U of Nebraska Press, 1998, s. 225. ISBN 978-0-8032-4189-3. [dostęp 2018-01-27]. (ang.)
  20. ↑ Jukka Lindfors: Uralin perhonen on balladi Pispalasta ja Mannerheimista (fiń.). W: yle.fi [on-line]. 2008-03-04. [dostęp 2018-01-27].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Pispala shot tower viewed from Pispala Ridge - panoramio.jpg
(c) Janne Ranta, CC BY 3.0
Pispala shot tower viewed from Pispala Ridge
Pispalan uittotunneli.jpg
Autor: Mikkoau, Licencja: CC BY-SA 4.0
This is a photo of a monument in Finland identified by the ID 'Pispalanrinne' (Q30689581) - RKY: 1246
Rajaportti sauna1.jpg
Autor: Visa580, Licencja: CC BY 2.5
Rajaportti sauna in Tampere
Pispala Pyhäjärveltä 1.jpg
Autor: kallerna, Licencja: CC BY-SA 4.0
Pispala seen from frozen Lake Pyhäjärvi.
Pispala.jpg
Autor: Tomisti, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Pispala, Tampere, Finland
Childhood home for Lauri Viita. Now Lauri Viita museum. - panoramio.jpg
(c) Janne Ranta, CC BY 3.0
Childhood home for Lauri Viita. Now Lauri Viita museum.