Pitirim (patriarcha Moskwy)

Pitirim

Питирим

Patriarcha moskiewski i całej Rusi
Kraj działania	Rosja
Data i miejsce urodzenia	nieznana Suzdal
Data i miejsce śmierci	19 kwietnia 1673 Moskwa
Miejsce pochówku	Sobór Zaśnięcia Matki Bożej w Moskwie
Patriarcha moskiewski i całej Rusi
Okres sprawowania	1672-1673
Wyznanie	prawosławie
Kościół	Rosyjski Kościół Prawosławny
Chirotonia biskupia	2 grudnia 1655
Wybór patriarchy	7 lipca 1672

Pitirim (zm. 19 kwietnia 1673) – ósmy (de facto dziewiąty^[a]) patriarcha moskiewski i całej Rusi, sprawujący urząd od lipca 1672 do śmierci^[1].

Pierwsze wzmianki na jego temat dotyczą objęcia urzędu przełożonego monasteru Przemienienia Pańskiego i św. Eutymiusza w Suzdalu z godnością archimandryty. Następnie od 1654 do 1655 pełnił analogiczne obowiązki w moskiewskim Monasterze Nowospasskim. Od 1655 do 1664 był metropolitą krutickim. W latach 1658–1664 tymczasowo administrował Patriarchatem Moskiewskim, zastępując urzędującego patriarchę Nikona, który wycofał się z życia publicznego, nie rezygnując jednak ze sprawowanej godności.

W 1659 Nikon ekskomunikował Pitirima, oskarżając go o przekroczenie swoich kompetencji. Przyczyną tej decyzji był fakt, iż metropolita kruticki zorganizował w Święto Wjazdu Chrystusa do Jerozolimy tradycyjny przejazd na ośle, co było obowiązkiem patriarchy. Pitirim, chociaż jedynie go zastępował, przejechał przez miasto tak, jakby był urzędującym zwierzchnikiem Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego. Mimo tej decyzji patriarchy Pitirim nadal pełnił dotychczasowe obowiązki, gdyż inni hierarchowie poparli go, oskarżając Nikona o samowolę; w rezultacie car Aleksy I zaczął protegować metropolitę krutickiego. Pitirim wziął następnie udział w przygotowaniach do sądu nad patriarchą Nikonem, zaś w czasie trwania procesu ostro krytykował jego działalność. Wbrew swoim oczekiwaniom, nie został jednak wybrany na następcę zdetronizowanego Nikona, gdyż Aleksy I uznał za najodpowiedniejszego kandydata przełożonego Ławry Troicko-Siergijewskiej, archimandrytę Joazafa.

Pitirim został patriarchą moskiewskim i całej Rusi po śmierci Joazafa w lutym 1672, jednak podeszły wiek i zły stan zdrowia uniemożliwiły mu rozwinięcie szerszej działalności. Formalnie pozostawał zwierzchnikiem Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego do śmierci w kwietniu 1673, jednak faktyczny zarząd Cerkwi oddał w ręce metropolity nowogrodzkiego Joachima, który też objął po nim urząd patriarchy.

Życiorys

Wczesna działalność

Pochodził z Suzdala^[2]. W 1650 został mianowany przełożonym monasteru Przemienienia Pańskiego i św. Eutymiusza w tymże mieście z godnością archimandryty. Po czterech latach uzyskał analogiczną godność w Monasterze Nowospasskim w Moskwie, co stanowiło niewątpliwy awans^[3]. Rok później został wyświęcony na biskupa sarskiego i natychmiast podniesiony do godności metropolity^[3].

Metropolita kruticki

12 sierpnia 1655 otrzymał godność metropolity krutickiego^[2]. W roku następnym towarzyszył wojskom cara Aleksego Romanowa w marszu pod Rygę. W drodze głosił prawosławne nauczanie ludności Inflant^[2].

W 1657 ogłoszona została nominacja Pitirima na metropolitę białogrodzkiego, pierwszego ordynariusza nowo powołanej eparchii. Wiadomo jednak, że w lutym 1658 metropolita w dalszym ciągu przebywał w Moskwie i odprawiał nabożeństwa jako metropolita kruticki. Najprawdopodobniej oznacza to, że nigdy nie wyjechał do Białogrodu, wbrew postanowieniom Synodu, lecz nie poniósł z tego tytułu kanonicznych konsekwencji (nominacja została cofnięta)^[2][b]. Opisywany jako hierarcha pobożny, nieangażujący się w wewnątrzcerkiewne konflikty, umiarkowany w poglądach^[4].

W tym samym roku doszło do otwartego konfliktu między carem Aleksym I i patriarchą moskiewskim i całej Rusi Nikonem. W jego rezultacie Nikon opuścił w lipcu 1658 Moskwę i zamieszkał w zbudowanym na swoje polecenie monasterze Nowe Jeruzalem. Zarządzanie Kościołem, za zgodą Nikona^[1], przeszło w ręce metropolity Pitirima, chociaż patriarcha nie zrzekł się tytułu^[5][c]. Po niecałym roku, wiosną 1659, Nikon obłożył Pitirima ekskomuniką, twierdząc, że metropolita kruticki bezprawnie zorganizował w Moskwie tradycyjny przejazd na ośle w święto Wjazdu Chrystusa do Jerozolimy^[2][d]. Mimo ekskomuniki Pitirim nadal pełnił dotychczasowe obowiązki^[2]. Przeprowadził chirotonię biskupa mścisławskiego Metodego, czego według kanonów również nie powinien był czynić^[5].

Rzucona na metropolitę krutickiego klątwa wywołała w 1662 protesty części wyższego duchowieństwa. Hierarchowie skierowali do cara pisma ze skargą na samowolę patriarchy^[2]. Sam Pitirim w liście do władcy nie formułował podobnych zarzutów. Prosił o sprawiedliwy osąd, nie uzasadniając w żaden sposób swoich wcześniejszych działań (przede wszystkim w kwestii przejazdu na ośle, gdyż przeprowadzoną chirotonię mógłby usprawiedliwić nadzwyczajną sytuacją panującą w Kościele). Jego postawa spodobała się carowi. Dzięki jego protekcji w 1664 Pitirim został mianowany przez sobór biskupów metropolitą nowogrodzkim i wielkołuckim^[2]. Od 1661 był również locum tenens eparchii suzdalskiej, po usunięciu z tego urzędu biskupa Stefana, zwolennika Nikona^[6].

Udział w sądzie nad patriarchą Nikonem

Pitirim brał udział w przygotowaniach do soboru, który w zamiarze Aleksego I miał ostatecznie potępić Nikona i przeprowadzić wybory nowego patriarchy^[7]. Razem z księciem Aleksiejem Trubieckim zaświadczał, że patriarcha, zapowiadając swoje odejście z urzędu, stwierdził, że będzie przeklęty, jeśli zapragnie wrócić do jego sprawowania. Świadectwo Pitirima miało zasadnicze znaczenie w przygotowywanym procesie Nikona, ponieważ gdyby udowodniono mu wypowiedzenie tej formuły, jego powrót na tron patriarszy w ogóle nie byłby możliwy. Inni świadkowie wystąpienia patriarchy (arcybiskup twerski Joazaf, biskup Serbskiego Kościoła Prawosławnego Gabriel, kilku przełożonych monasterów moskiewskich) nie potwierdzili słów metropolity nowogrodzkiego^[7].

W 1666, na soborze z udziałem hierarchów starożytnych patriarchatów prawosławnych, ostro krytykował Nikona, mszcząc się za wcześniejszą ekskomunikę^[8]. Ten z kolei oskarżył Pitirima o próbę otrucia^[9].

Po pozbawieniu Nikona urzędu miał nadzieję, że zostanie wybrany na jego następcę. Car Aleksy I uważał jednak, że nowym patriarchą powinna zostać osoba spoza episkopatu i zdecydował o wyborze przełożonego Ławry Troicko-Siergijewskiej, archimandryty Joazafa^[10].

Patriarcha moskiewski i całej Rusi

Pitirim został wybrany na patriarchę po śmierci Joazafa, dzięki wyrażanej wcześniej wrogości wobec Nikona^[8]. Jego wybór ogłoszono 5 lipca 1672^[11], zaś uroczysta intronizacja miała miejsce 7 lipca 1672^[3]. Pitirim długo odmawiał przyjęcia urzędu, powołując się na swój podeszły wiek i chęć spędzenia reszty życia spokojnie, w monasterze^[12].

Patriarcha kilkakrotnie prosił Aleksego I o uwolnienie Fieodosiji Morozowej i jej siostry Jewdokiji Urusowej z więzienia, do którego zostały wtrącone z powodu wspierania ruchu staroobrzędowego. Car konsekwentnie odmawiał^[11].

Hierarcha zmarł po dziesięciu miesiącach sprawowania urzędu^[1]. W okresie tym nie dokonał niczego znaczącego^[8][12]. Już w momencie wyboru Pitirim ciężko chorował i jeszcze w tym samym roku faktycznie oddał natychmiast zarząd Cerkwi w ręce metropolity nowogrodzkiego Joachima^[12].

Pitirim został pochowany w soborze Zaśnięcia Matki Bożej na Kremlu moskiewskim^[1].

Uwagi

Przypisy