Plac Grunwaldzki w Szczecinie

plac Grunwaldzki

Centrum
Plac Grunwaldzki (2021 r.)
Państwo	Polska
Miejscowość	Szczecin
Plan
Położenie na mapie Szczecina plac Grunwaldzki
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de plac Grunwaldzki
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego plac Grunwaldzki
53°25′58,0″N 14°32′52,0″E/53,432778 14,547778

Plac Grunwaldzki – największy i najokazalszy plac gwiaździsty w Szczecinie. Położony w dzielnicy Śródmieście, na osiedlu Centrum. Plac jest jednym z miejsc, gdzie najczęściej w Szczecinie organizowane są manifestacje. Układ geometryczny placu jest motywem znaku graficznego projektu pt. „Szczecin Europejską Stolicą Kultury 2016”. Autorem logo jest Ireneusz Kuriata^[1][2].

Historia

Kaiser-Wilhelm-Platz na początku XX w.; widoczne torowisko tramwajowe na jezdni

Widok ogólny placu w latach 30. XX wieku, pośrodku tramwaj linii nr  4

Historia placu sięga lat sześćdziesiątych XIX wieku, kiedy to opracowano pierwszy plan urbanizacji tego terenu. Autorem opracowania był James Hobrecht – architekt i planista, specjalista w zakresie sieci wodociągowo-kanalizacyjnych. Głównym założeniem planu był rozwój miasta w kierunku północno-zachodnim poprzez połączenie komunikacyjne terenu ówczesnego śródmieścia Szczecina (dzisiaj: południowa część osiedla Stare Miasto) z budującą się ekskluzywną dzielnicą Westend (obecnie teren osiedla Łękno). Drugim ważnym traktem tej dzielnicy miała być aleja łącząca tereny nadodrzańskie z Nowym Turzynem (dziś północna część osiedla Turzyn). Na przecięciu tych dwóch alei (noszących obecnie imię Papieża Jana Pawła II oraz Marszałka Piłsudskiego) planowano budowę reprezentacyjnego placu (pierwotnie o kształcie prostokątnym) – dziś Placu Grunwaldzkiego.

Władze miasta podjęły żmudne pertraktacje z wojskiem (do którego należał teren planowanej inwestycji). Nie udało się jednak uzyskać porozumienia i plany inwestycyjne musiały ulec zawieszeniu.

Powrócono do nich w następnej dekadzie, kiedy to Szczecin przestał być twierdzą, a tym samym zniknęły ograniczenia jego rozbudowy. 31 marca 1874 roku na posiedzeniu Rady Miasta omówiono plany rozwoju miasta. Bazowano na projekcie opracowanym przez Jamesa Hobrechta, wprowadzając do niego poprawki opracowane przez nadburmistrza R. Burschera i miejskiego radcę budowlanego K Kruhla. Poprawki te nawiązywały do rozwiązań urbanistycznych zastosowanych przez Georges’a Haussmanna przy przebudowie Paryża (J. Hobrecht czerpał inspiracje do swych projektów głównie z Londynu ).

Plac powstał pod koniec lat 80. XIX wieku w centrum zlikwidowanego w 1884 roku Fortu Wilhelma. Pierwotnie nazywał się placem Kościelnym Westend, a później – Cesarza Wilhelma^[3]. Zabudowa placu reprezentacyjnymi kamienicami wzniesionymi głównie w stylu eklektycznym trwała do początku XX wieku. W 1944 r. bombardowania alianckie zburzyły kamienice na narożnikach placu z ulicą Śląską, ulicą Generała Ludomiła Rayskiego i ulicą Marszałka Józefa Piłsudskiego. Ponadto nie zachowała się część zdobień kamienic ocalałych od zniszczeń wojennych. W 1945 r. plac Grunwaldzki był jednym z pierwszych miejsc zasiedlonych przez przybyłą do miasta ludność polską^[4].

13 września 1949 r. plac Grunwaldzki posłużył za plan dla krótkometrażowego filmu „Jak zmusiliśmy energię elektryczną do pracy”, obejmującego tematyką historię elektryczności. W scenie końcowej po torowisku tramwajowym na placu przejeżdża tramwaj konny^[5].

W 1964 r. parcele powstałe po usunięciu gruzów kamienic zabudowano dwoma ośmiopiętrowymi wieżowcami projektu Tadeusza Ostrowskiego i jednym czteropiętrowym blokiem.

Polską nazwę Plac Grunwaldzki nadano 15 lipca 1945 roku, w 535. rocznicę bitwy pod Grunwaldem^[3]. Tablicę z polską nazwą placu odsłonił pierwszy polski prezydent Szczecina Piotr Zaremba^[3].

Kalendarium zmian nazwy placu

Projektant placu

Cześć środkowa placu

Po II wojnie światowej w polskich, popularnych opracowaniach i przewodnikach turystycznych zaczęła pojawiać się teza jakoby Plac Grunwaldzki i cały układ gwiaździsty Szczecina został zaprojektowany przez francuskiego urbanistę, autora dziewiętnastowiecznej przebudowy Paryża Georges’a Haussmanna. Pogląd ten zrodził się z zaobserwowanej, dużej zbieżności rozwiązań urbanistycznych zastosowanych w Szczecinie i Paryżu. Teza ta nie była przez ówczesne władze dementowana ponieważ była ona dla niej korzystna ze względów ambicjonalnych (podnosiła prestiż miasta) oraz polityczno-ideologicznych (francuski projektant miasta był znacznie lepiej przez władze widziany niż niemiecki). Przekonanie to, tak mocno zakorzeniło się w umysłach wielu szczecinian, że można je spotkać w amatorskich publikacjach do dnia dzisiejszego^[7][8].

Zgodnie z obecnym stanem wiedzy (patrz: bibliografia) Georges Haussmann nie był projektantem gwiaździstych placów Szczecina. Prawdą jest natomiast, że szczecińskie projekty wzorowane były na rozwiązaniach paryskich – podobnie czyniło wówczas wiele miast europejskich – czerpiąc rozwiązania urbanistyczne z Paryża, który pod koniec XIX wieku stał się centrum ówczesnej Europy.

Urbanistyka

Do placu zbiegają się pasy jezdni z ośmiu stron. Krzyżują się tutaj: al. Jana Pawła II, al. Piłsudskiego (Droga wojewódzka nr 115) oraz ulice: Rayskiego i Śląska. Plac obsadzony jest starodrzewem, wśród którego są rzadkie okazy: budleja oraz krzewy cisowe. Nawierzchnię jezdną placu stanowi obecnie asfalt, dawniej bruk. Nawierzchnię pieszą na placu stanowi kostka brukowa. Na oświetlenie składają się latarnie uliczne, ustawione wokół jezdni oraz mniejsze lampy ustawione w strefie pieszej. Mniejsze lampy charakteryzują się wizerunkiem gryfa umieszczonym na stopce. Obecna nawierzchnia piesza oraz lampy zamontowane zostały w latach 90. podczas ostatniego remontu placu. Współczesne lampy nawiązują do tych, które stały na placu w latach 30. XX wieku.

Zabudowa

Poniższa tabela zawiera opis wybranych budynków przylegających do placu.

Adres	Zdjęcie	Lata budowy		Opis
pl. Grunwaldzki 1–2, 3–4		1963–1965	nie	Dwa ośmiopiętrowe bloki mieszkalne wzniesione w latach 60. XX wieku wg projektu arch. Tadeusza Ostrowskiego na miejscu zniszczonych w czasie II wojny światowej kamienic[9]. Parter bloku nr 1–2 zajmowała dawniej księgarnia „Rolnicza”, a w bloku nr 3–4 mieścił się m.in. sklep z artykułami gospodarstwa domowego „Eldom”[10][11].
al. Jana Pawła II 12		koniec XIX w.	nie	Kamienica wzniesiona w końcu XIX wieku w stylu eklektycznym. Jest to budynek trzypiętrowy, eklektyczny, o elewacji zróżnicowanej wykuszami. Wykusz frontowy zwieńczony był dawniej dwiema kopułami oraz trójkątnym szczytem. Zwieńczenia szczytów bocznych również nie zachowały się do czasów współczesnych[12]. Kamienica posiada dwa wejścia: od strony ul. Piłsudskiego oraz od strony al. Papieża Jana Pawła II. W okresie powojennym w budynku umieszczono przychodnię lekarską[13]. W 2004 r. budynek został sprzedany, a w 2005 r. nowy właściciel przeprowadził remont elewacji oraz stolarki drzwiowej i okiennej[14].
al. Jana Pawła II 41		1895	nie	Trzykondygnacyjna, narożna kamienica wzniesiona w 1895 r. w stylu eklektyczno-secesyjnym. Fasada od strony placu Grunwaldzkiego, rozdzielona przez trzyosiowy wykusz, zwieńczona jest półkopułą i trójkątnym szczytem. Narożnik budynku zakończony jest wieżyczką ze spiczastym hełmem. Od strony alei Jana Pawła II elewacja podzielona jest dwoma wykuszami zwieńczonymi półkopułami przylegającymi do ozdobnych, trójkątnych szczytów. Nieuszkodzona w czasie II wojny światowej kamienica przeszła remont kapitalny pod koniec lat 70. XX wieku[15].
al. Jana Pawła II 42		1898	tak[16]	Trzypiętrowa kamienica z poddaszem w stylu eklektycznym wzniesiona w 1898 r. według projektu J. Sommenstuhla. Elewacja od strony pl. Grunwaldzkiego posiada czteroosiowy, zakończony szczytem wykusz, który ozdobiony jest gzymsami z motywami roślinnymi. Niektóre zdobienia szczytu, jak np. rzeźby we wnękach czy wieżyczki, nie zachowały się. Elewacje od strony ul. Śląskiej oraz al. Jana Pawła II podzielono mniejszymi wykuszami zwieńczonymi trójkątnymi szczytami (dziś już nieistniejącymi). Na parterze kamienicy umieszczono m.in. aptekę prowadzoną przez dr. Luckenbacha. Obecnie na parterze budynku również znajduje się apteka: w jej wnętrzu zachowała się część przedwojennego wyposażenia, m.in. regał[17].
ul. Śląska 38		koniec XIX w.	tak[18]	Trzypiętrowa, eklektyczna kamienica o dachu dwuspadowym, wybudowana pod koniec XIX wieku. Elewacja od strony ul. Śląskiej posiada dwa dwuosiowe wykusze zakończone ozdobnymi szczytami. Narożnik kamienicy ma formę wykuszu zakończonego ośmiobocznym hełmem. Czteroosiowa fasada od strony placu Grunwaldzkiego zwieńczona jest trójkątnym gzymsem i szczytem. W okresie powojennym na parterze kamienicy mieścił się m.in. Czechosłowacki Ośrodek Kultury[19]. Od 1976 r. kamienica znajduje się w rejestrze zabytków[20]. Na początku XXI wieku wykonano remont dachu kamienicy.
ul. Rayskiego 16		koniec XIX w.	nie	Narożna kamienica o trzech kondygnacjach wzniesiona w stylu eklektycznym. Elewacja od strony ulicy Rayskiego zróżnicowana jest dwoma trójosiowymi wykuszami, zwieńczonymi ozdobnymi szczytami. Fronton kamienicy jest siedmioosiowy, przy czym jego główną częścią jest wykusz zwieńczony trójkątnym szczytem i kopułą. Pomiędzy wykuszami od strony Rayskiego oraz po obu stronach wykuszu ud strony placu Grunwaldzkiego umiejscowiono balkony z kutymi balustradami. Od 1945 r. przez pewien czas w kamienicy mieściła się siedziba przedsiębiorstwa Tramwaje i Autobusy Miasta Szczecina[21].

Komunikacja miejska

Linia tramwajowa nr 12 na placu Grunwaldzkim, 2018

Tramwaje linii nr 5 mijają przystanek tramwajowy w kierunku dzisiejszego placu Szarych Szeregów, 1991

Jednotorową trasę tramwaju elektrycznego na ówczesnym Kaiser-Wilhelm-Platz zbudowano w 1897 r., a pierwszą linią przebiegającą przez plac była linia łącząca Arndtplatz (plac Szarych Szeregów) z Dworcem Głównym. W 1904 r. trasę linii rozbudowano o drugi tor. Od 1905 r. linia przebiegająca przez plac otrzymała numer 4, a jej trasa była następująca: Arndtplatz – Cap Cherie/Tiergarten. W 1927 r. torowisko tramwajowe przeniesiono z jezdni na środek placu. Pod koniec 1944 r. zawieszono linie nr 4 z powodu zniszczeń wojennych. Po przejęciu miasta przez administrację polską, w listopadzie 1945 r. przywrócono ruch tramwajowy na pl. Grunwaldzkim; przez plac ponownie zaczęła kursować linia nr 4. W latach 1957–1960 plac Grunwaldzki był jednym z przystanków na trasie tramwajowej linii wspomagającej D. W końcu lat 50. XX wieku plac zaczęły obsługiwać tramwaje nocnej linii 4N. W 1973 r., na skutek likwidacji torowisk tramwajowych w centrum, na placu pojawiły się tramwaje linii dziennych nr 1 i nr 5 oraz nocnych 1N i 5N. Zimą 1976 r. uruchomiona została linia nr 11 ze Stoczni Remontowej do Pomorzan przez plac Grunwaldzki, a w 1985 r. linia nr 12. W 1992 r. przeprowadzono remont torowiska tramwajowego przecinającego plac. Zimą 1996 r. zlikwidowano nocne linie tramwajowe 1N, 4N i 5N. W 2015 r., po 110 latach, z placu Grunwaldzkiego zniknęła linia tramwajowa nr 4^[22].

Obecnie

• Tramwaje

 1 od ulicy Potulickiej do pętli Osiedle Zawadzkiego^[23]

 5 od pętli Krzekowo do pętli Stocznia Szczecińska^[24]

 11 od pętli Ludowa do Pomorzan^[25]

 12 od pętli Pomorzany do Dworca Niebuszewo^[26]

W środkowej części wysepki placu zlokalizowane są dwa przystanki tramwajowe o nazwie „plac Grunwaldzki”^[27].

• Autobusy linii dziennych

 70 od dworca kolejowego Szczecin Główny do Urzędu Miasta Szczecin^[28]

• Autobusy linii nocnych

 523 od ulicy Wiszesława do ulicy Cukrowej^[29]

 524 od zajezdni autobusowej w Policach do pętli Pomorzany Dobrzyńska^[30]

 531 z Krzekowa na Osiedle Bukowe^[31]

• Rowery miejskie

Przy jednym z narożników placu i ulicy Rayskiego zlokalizowana jest stacja szczecińskiego roweru miejskiego Bike S^[32].

Dawniej

• Tramwaje

 4 od ulicy Potulickiej do pętli Pomorzany (trasa zmieniona w 2014 r.)^[33]

Zdjęcia

• 

  Część środkowa placu

• 

  Rzeźba Ptaki

• 

  Rzeźba Kompozycja skrzydła

• 

  Plac Grunwaldzki w osi Alei Jana Pawła II

• 

  (c) I, Zwiadowca21, CC-BY-SA-3.0

  Tablica Ofiarom systemu komunistycznego

• 

  Tablica ku czci Karola Świerczewskiego (nieistniejąca)

• 

  Widok na część zabudowań placu z góry, 2018

• 

  Gołębie i mewy żerujące na placu w porze zimowej, 2021

Przypisy

Bibliografia

• Encyklopedia Szczecina, Tom I, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 1999, ISBN 83-87341-45-2.
• WojciechW. Łopuch WojciechW., Dzieje architektoniczne nowoczesnego Szczecina 1808-1945, Szczecin: Książnica Pomorska, 1999, ISBN 83-87879-07-X, OCLC 830278563 .
• Przewodnik po Szczecinie, Wydawnictwo 13 Muz, Szczecin 1999, ISBN 83-908898-3-8.

Linki zewnętrzne

• Plac Grunwaldzki – historia i zdjęcia. stmkm.infoludek.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-21)].