Plac Wojska Polskiego w Bielsku-Białej

plac Wojska Polskiego

Biała Wschód
Widok ogólny
Państwo	Polska
Miejscowość	Bielsko-Biała
Poprzednie nazwy	Alter Ring, Josefsplatz, Rynek, Schillerplatz
Położenie na mapie Bielska-Białej plac Wojska Polskiego
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de plac Wojska Polskiego
Położenie na mapie województwa śląskiego plac Wojska Polskiego
49°49′24,5″N 19°03′03,5″E/49,823472 19,050972

Plac Wojska Polskiego – plac w śródmieściu Bielska-Białej (w administracyjnej dzielnicy Biała Wschód), jeden z dwóch – obok pl. Wolności – rynków dawnego miasta Biała. Został wytyczony w 1723 w momencie nadania Białej praw miejskich. Zabudowa placu jest bardzo zróżnicowana: począwszy od kamienic z początku XIX wieku przez budynki secesyjne po dom handlowy Klimczok otwarty w 1988.

Układ i płyta

Zdjęcie lotnicze (2009)

Plac jest zbliżony kształtem do prostokąta o długości 100 m na osi północ-południe i 80 m na osi wschód-zachód. Jego powierzchnia wynosi 8000 m².

Od południa ograniczony jest przez ulica 11 Listopada – główny deptak handlowy miasta. Wpada ona w narożnik południowo-zachodni i wybiega z narożnika południowo-wschodniego. Pierzeję południową, która według numeracji budynków jest przyporządkowana do ulicy 11 Listopada, przecina wlot ul. Ratuszowej. Z narożnika północno-wschodniego wybiega ulica Targowa, a z północno-zachodniego ulica Łukowa. Pierzeję północną (zachowaną tylko częściowo) przecina ulica Cyniarska.

W 2021 rozpoczęła się gruntowna przebudowa placu, w ramach której cały zostanie przekształcony w strefę pieszą. Do tego czas wyłączona z ruchu była tylko południowa część, stanowiąca jednocześnie fragment ulicy 11 Listopada. Resztę zajmował dwuczęściowy płatny parking wraz z postojem taksówek, a wzdłuż północnej pierzei biegła jezdnia, stanowiąca łącznik między ulicami Łukową, Cyniarską oraz Targową. Pośrodku znajdował się niewielki skwer z szaletami miejskimi.

Historia

Plac powstał w 1723 jako rynek świeżo lokowanego miasta Biała. Parcele budowlane zapełniały się domami bardzo wolno. Przekazy mówią, że jeszcze pod koniec XVIII wieku rynek nie był całkowicie zabudowany. Wspomina o tym m.in. Kronika miasta Białej z 1813 autorstwa Wacława Chamrata, w której czytamy: „(...) herb (...), który obecnie zrealizowane znaczenie miał, iż miejscowość Biała – na której rynku znajdowały się jeszcze w ówczesnym czasie zielone zboża jak na zagranicznych polach – tak ma rosnąć (...)”. W 1750 na środku rynku powstał drewniany ratusz i budynek wagi miejskiej. W ratuszu tym 31 października 1769 odbył się zjazd marszałków i konsyliarzy, na którym podpisano akt utworzenia Generalnej Rady Stanów Skonfederowanych (tzw. „Generalności”), czyli naczelnej władzy konfederacji barskiej. Zabudowę wszystkich czterech pierzei stanowiły parterowe, główne drewniane kamienice, tzw. kramnice. Po wytyczeniu w latach 80. XVIII wieku Nowego Rynku, obecny plac Wojska Polskiego zyskała nazwę Alter Ring (Stary Rynek). Potocznie do dziś nazywany jest pierwszym rynkiem bialskim.

Plac Józefa i jego południowa pierzeja w 1900. Najwyższa dwupiętrowa kamienica to stary ratusz, dwie z nim sąsiadujące wyburzono w pierwszej dekadzie XX wieku robiąc miejsce pod kamienice J. Korna i R. Mehl.

Pocztówka z 1908. Widok na narożnik północno-wschodni, po prawej widoczna pompa wodna.

Południowo-zachodni narożnik placu na pocztówce z 1910. Widoczne okazałe kamienice: Racheli Mehl (trzypiętrowa) i Juliusza Korna (dwupiętrowa).

Z początkiem XIX wieku dotychczasową drewnianą zabudowę zaczęto zastępować budynkami murowanymi, coraz częściej jednopiętrowymi. W 1827 w pierzei północnej, na rogu dzisiejszej ulicy Ratuszowej, powstał nowy, klasycystyczny, budynek ratusza. Rozebrano wówczas stary ratusz z 1750 i sąsiadującą z nim wagę miejską. W drugiej połowie stulecia zabudowa placu zaczęła przybierać współczesny wygląd. Stare, bezstylowe, prowincjonalne kamieniczki stopniowo ustępowały miejsca pod nową zabudowę, a te, które nie zostały rozebrane, przebudowano. Pierwszym obiektem w stylu historyzmu był neobarokowy pałacyk miejski Strzygowskich wybudowany w 1880 na rogu ulicy Ratuszowej (naprzeciw ówczesnego ratusza). W 1897 oddano do użytku nowy neorenesansowy gmach ratusza przy placu Ratuszowym. Stary ratusz stał się jedynie siedzibą Sądu Powiatowego, przestał też być dominantą bialskiego rynku, przyćmiony chociażby przez sąsiednie kamienice: Juliusa Korna i Racheli Mehl. W pierwszej dekadzie XX wieku w pierzei północnej powstały dwie charakterystyczne kamienice w stylu secesyjnym – narożna kamienica Pod Żabami mieszcząca w początkowym okresie winiarnię Zygmunta Nahowskiego oraz sąsiadująca z nią wybudowana dla brata winiarza, Jana Nahowskiego. Od 1867 do 1950 w kamienicy na rogu ul. Targowej (naprzeciw „Żab”) miało siedzibę starostwo powiatu bialskiego.

W 1890 plac, nadal funkcjonujący jako plac targowy, przemianowano na Josefsplatz na cześć cesarza Józefa II. Po 1918, kiedy Biała weszła w skład państwa polskiego, powrócono do historycznej nazwy placu w polskim brzmieniu Rynek. W latach 1939–1945 nosił on nazwę Schillerplatz. Obecna nazwa funkcjonuje nieprzerwanie od 1945.

Wraz z rozwojem motoryzacji płyta placu zaczęła pełnić funkcję parkingu, bialski rynek stał się także ważnym węzłem komunikacyjnym – dzisiejsza ulica 11 Listopada była główną drogą wylotową z centrum miasta w kierunku Krakowa, a ważne miejskie arterie stanowiły też ulice Ratuszowa i Targowa. Kursowało tędy kilka linii autobusowych. Dopiero w latach 70., za sprawą budowy dzisiejszych ulic Stojałowskiego i Dmowskiego, udało się wyeliminować ruch kołowy z 11 Listopada i Ratuszowej. W okresie powojennym doszło także do zmian w architekturze i układzie przestrzennym. W latach 80. wyburzono kamienice w pierzei północnej, po zachodniej stronie ul. Cyniarskiej, otwierając plac na gmach Spółdzielczego Domu Handlowego Klimczok, który bardzo kontrastuje ze zwartą zabudową historyczną. Podczas remontów usunięto całą ornamentykę kamienicy „Stefanka” (w pierzei północnej, nr 9) i kamienicy Juliusza Korna (w pierzei południowej, 11 Listopada 34), będącej niegdyś jedną z najbardziej dekoracyjnych kamienic Białej. Z krajobrazu zniknęła także pompa wodna stojąca w centralnej części placu od lat 90. XIX wieku.

Przebudowa placu (luty 2022)

Rzeźba szpiega Don Pedra z mypingiem z serialu Porwanie Baltazara Gąbki

Na pocz. XXI wieku podjęto decyzję o przebudowie placu – wyeliminowaniu samochodów poprzez budowę parkingu podziemnego i zagospodarowaniu płyty jako strefy pieszej oraz zabudowie północno-zachodniej pierzei. Rozpisany w 2007 konkurs architektoniczny wygrał zespół pod kierownictwem Stanisława Nestrypke. Projekt, zakładający „wyeksponowanie pustki”^[1], wywołał wiele kontrowersji wśród mieszkańców miasta ze względu na brak zieleni ani żadnych innych elementów takich jak oświetlenie czy ławki (poza wymaganą zrekonstruowaną pompą wodną), a także zabudowę północno-zachodniej pierzei nowoczesną architekturą, według krytyków nie pasującą do placu nie mniej, niż SDH Klimczok (który nowe budynki mają zasłonić). Doszło nawet do napisania przez bielskiego historyka sztuki, Krzysztofa Czyża, listu protestacyjnego, pod którym podpisało się kilkadziesiąt osób^[2]. Władze miejskie podjęły decyzję o odłożeniu przebudowy do zakończenia dwóch innych inwestycji – przebudowy ul. Wyzwolenia i budowy hali wielofunkcyjnej w Olszówce^[3] oraz rozpisaniu konkursu na nowe budynki po zakończeniu przebudowy samego placu^[4]. Temat rewitalizacji i zmiany charakteru dawnego rynku bielskiego powracał następnie w lokalnej debacie publicznej przez kilkanaście lat, do spornych zagadnień należały m.in. kwestia ewentualnej budowy parkingu podziemnego, plan usunięcia „kultowej” budki z lodami Eskimo jako „nieprzystającej do nowej koncepcji placu” oraz ilość zieleni przewidzianej w poszczególnych projektach^[5][6][7][8]. Ostatecznie przebudowa rozpoczęła się w październiku 2021, nie przewidziano w jej ramach ani budowy parkingu podziemnego ani ponownej zabudowy północno-zachodniego narożnika placu.

W latach 2007–2010 na placu znajdowała się główna estrada Święta Ulicy 11 Listopada. W sierpniu 2009 zainstalowano tu jeden z pierwszych miejskich punktów darmowego dostępu do internetu (hotspotów). 3 grudnia 2020 przed starym ratuszem bialskim u wlotu ulicy Ratuszowej odsłonięto pomnik Smoka Wawelskiego i Bartoliniego Bartłomieja herbu Zielona Pietruszka – postaci z serialu animowanego Porwanie Baltazara Gąbki. We wrześniu 2021 dołączył do nich szpieg Don Pedro z mypingiem. Brązowe rzeźby należą do tworzonego szlaku pomników postaci z kreskówek wyprodukowanych przez bielskie Studio Filmów Rysunkowych^[9].

Zabudowa

Najbardziej reprezentacyjną południową pierzeję przecina wlot ulicy Ratuszowej. Po jej wschodniej stronie znajduje się neobarokowy pałacyk miejski Strzygowskich z 1880, obecnie siedziba Dzielnicowej Biblioteki Publicznej – jednej z siedemnastu filii Książnicy Beskidzkiej. Po przeciwnej stronie ulicy stoi klasycystyczny dawny ratusz Białej wybudowany w 1827 i podwyższony o drugie piętro około 1870, który pełnił swoją funkcję do roku 1897 (potem do 1950 był siedzibą Sądu Powiatowego, obecnie jest zwykłą kamienicą mieszkalno-sklepową). Sąsiaduje z nim kamienica Juliusa Korna (brata Carla Korna) z 1902 – niegdyś neorenesansowa, w czasie remontu w okresie PRL pozbawiony wszystkich detali architektonicznych, artykulacji ścian, wieżyczek i wykusza. Kolejną jest trzypiętrowa neorenesansowa kamienica Racheli Mehl wybudowana w 1903.

W pierzei zachodniej znajdują się trzy kamienice z lat 90. XIX wieku wybudowane w stylu neorenesansowym dla: Ryszarda Königa (nr 1), Rudolfa Michalczyka (nr 2) oraz Jana Czecha (nr 3). Trzy pozostałe (nr 4-6) pochodzą jeszcze z pierwszej połowy XIX wieku, przy czym tylko nr 4 i 5 zachowały swój pierwotny kształt.

Pierzeję północną przecina ulica Cyniarska. Budynki po jej zachodniej stronie (z I połowy XIX wieku) wyburzono w latach 80. XX wieku, otwierając plac na gmach Spółdzielczego Domu Handlowego Klimczok (otwarty w 1988), którego architektura wyraźnie kontrastuje z okoliczną zabudową. Z kolei po wschodniej stronie Cyniarskiej znajduje się narożna kamienica nr 9 z końca XIX wieku o skromnych cechach neorenesansowych, jednopiętrowa kamienica Stefanka (nr 10) z I poł. XIX wieku pozbawiona w okresie powojennym oryginalnego detalu oraz neorenesansowa narożna kamienica nr 11, w której w latach 1867–1950 mieściło się starostwo powiatu bialskiego, a obecnie – przychodnia medyczna Trójka. W latach 1930–1939 zamieszkiwali w niej starosta Stanisław Alberti i jego żona Kazimiera^{[10][11][12][13]}.

Dominantą pierzei wschodniej jest secesyjna kamienica Pod Żabami w Bielsku-Białej wybudowana w 1903 według projektu Emanuela Rosta juniora dla Zygmunta Nahowskiego, który prowadził w niej swoją winiarnię. Posiada bardzo dekoracyjną elewację imitującą mur pruski, a nad portalem od strony ulicy Targowej znajdują się rzeźby dwóch ubranych we fraki żab; żaby te są jednym z symboli Bielska-Białej. Sąsiaduje z nią kamienica nr 13 wybudowana w tym samym roku także w stylu secesyjnym dla brata Zygmunta, Jana Nahowskiego. Kamienica nr 14 z lat 90. XIX wieku została nadbudowana roku 1910. Kolejne budynki, nr 15, 16 i 17, istnieją w niezmienionym kształcie od I połowy XIX wieku. W tym ostatnim mieści się apteka Pod Białym Orłem – najstarsza bialska apteka założona w 1701 i nieprzerwanie od 1910 prowadzona przez rodzinę Ganszerów.

W północno-wschodnim narożu placu znajduje się ewangelicki kościół Marcina Lutra. Został zbudowany w stylu klasycystycznym w latach 1782–1788, przy czym większość wyposażenia wnętrza pochodzi z lat 30. XIX wieku. Na płycie placu blisko południowo-wschodniego narożnika stała od lat 70. XX wieku do 2022 charakterystyczny czerwono-żółty kiosk Eskimo, w którym prowadzono handel lodami włoskimi oraz rurkami z kremem.

• 

  Pałacyk Strzygowskich

• 

  Dawny ratusz bialski

• 

  Fragment fasady budynku nr 11 (dawne starostwo) i wieża kościoła ewangelickiego

• 

  Kamienica Pod Żabami

• 

  Kamienica nr 9

• 

  Apteka Pod Białym Orłem

• 

  Dom handlowy Klimczok

• 

  Kiosk Eskimo i pierzeja wschodnia (2019)

Zobacz też

• Rynek w Bielsku-Białej
• Plac Wolności w Bielsku-Białej
• Plac Ratuszowy w Bielsku-Białej

Przypisy

Bibliografia

• Jerzy Polak: Przewodnik po Bielsku-Białej. Bielsko-Biała: Towarzystwo Miłośników Ziemi Bielsko-Bialskiej, 2000. ISBN 83-902079-0-7.
• Ewa Chojecka: Architektura i urbanistyka Bielska-Białej do 1939 roku. Miasto jako dzieło sztuki. Bielsko-Biała: Urząd Miejski w Bielsku-Białej, 1994, seria: Biblioteka Bielska-Białej. ISBN 83-901390-0-6.
• Jacek Zachara, Grzegorz Wnętrzak, Bogusław Chorąży: Bielsko-Biała. Dziedzictwo kulturowe. Bielsko-Biała: Stowarzyszenie „Olszówka”, 2007. ISBN 83-918676-5-X.

Linki zewnętrzne

• Plac Wojska Polskiego w serwisie fotopolska.eu