Plagioklazy

Albit

Labrador

Diagram fazowy plagioklazów i skaleni alkalicznych

Plagioklazy – szereg minerałów skałotwórczych o składzie mieszanym z grupy skaleni (skalenie sodowo-wapniowe). Nazwa pochodzi z gr. plagios ‘ukośny’ i klao ‘łamię’ (lub klan ‘łamać’), co nawiązuje do kąta między płaszczyznami łupliwości, który jest nieco mniejszy od 90°.

Charakterystyka

Plagioklazy mają skomplikowaną budowę wewnętrzną, w związku z czym ich podział ma charakter umowny. Na podstawie ilości i wzajemnych proporcji albitu i anortytu w poszczególnych plagioklazach wyróżnia się kolejno (w miarę stopniowego ubywania albitu i jednoczesnego zwiększania się zawartości anortytu):

Czyste skalenie sodowe noszą nazwę albitu (wszystkie plagioklazy sodowe) i peryklinu (perykliny są albitami hydrotermalnymi, odpowiednikami adularów z grupy skaleni potasowych).

Układ krystalograficzny – trójskośny
Twardość w skali Mohsa – 6 do 6,5
Łupliwość – doskonała
Rysa – biała
Gęstość – 2,61 do 2,7 g/cm³
Barwa – przezroczysty lub różne barwy
Połysk – szklisty lub perłowy

W kryształach plagioklazów powszechna jest budowa bliźniacza. Plagioklazy bogate w anortyt iryzują niebieskawą barwą. Mają podobną postać i zbliżone własności fizyczne.

Różnią się m.in.:

• składem chemicznym,
• gęstością (2,61 – 2,76),
• niektórymi własnościami optycznymi.

Plagioklaz łatwo wietrzeje, zamieniając się w kaolin. W wysokich temperaturach plagioklazy mają strukturę nieuporządkowaną. Podczas chłodzenia następuje porządkowanie struktur. W niskich temperaturach stabilne są struktury niskiego albitu (low albite) oraz P-anortytu. Struktury te są trwałe, gdy tetraedry AlO5−
4 nie sąsiadują ze sobą (według reguły unikania glinu). Różnice w geometrii komórki elementarnej oraz sposób rozmieszczenia glinu uniemożliwia zmieszanie LA (low Albite) i P-An (P-Anortytu) w ciągły szkielet. Dlatego w plagioklazach tworzą się struktury domenowe.

Występowanie

Plagioklazy są składnikami większości skał magmowych. Zarówno w skałach magmowych i metamorficznych są dobrym wskaźnikiem warunków spokojnej (powolnej) krystalizacji.

Miejsca występowania:

• perykliny – okolice Rauris k. Salzburga Austria – Tyrol, Szwajcaria – Graubunden;
• albit – druzy pegmatytowe granitoidów strzegomskich i strzelińskich k. Jeleniej Góry, Włochy – Dolomity, Pireneje;
• labrador – gabro Bożkowa i Woliborza (duże kryształy anorytu), k. Nowej Rudy, Dolny Śląsk, Kanada – Labrador, Finlandia – Ojamo, Korsyka, Włochy – Wyspa Cyklopów.

Znaczenie i zastosowanie

Niektóre człony szeregu plagioklazów są cennymi kamieniami ozdobnymi np. labrador, aventuryn (skaleń aventurynowy), kamień słoneczny. Do kamieni szlachetnych zaliczane są przezroczyste kryształy andezynu, peryklinu, bytownitu.

Labradoryt (skała złożona z labradoru) jest używany jako kamień ozdobny w pracach budowlanych, zdobi fasady, ramy okien. Służy za kamień nagrobny. Produkty wietrzenia plagioklazu są cennym surowcem ceramicznym.

Skalenie potasowo-sodowe są stosowane w przemyśle ceramicznym jako topniki (produkcja płytek, urz. sanitarnych).

Bibliografia

• O.O. Medenbach O.O., C.C. Sussieck–Fornefeld C.C., Minerały, Świat Książki, 1996 .
• J.J. Żaba J.J., Ilustrowany słownik skał i minerałów, Videograf II, 2003 .
• M.M. Borkowska M.M., K.K. Smulikowski K.K., Minerały skałotwórcze, Warszawa: Wyd. Geologiczne, 1973 .

Zobacz też

• myrmekit
• przerosty pismowe
• Ortoklazy