Plan Balcerowicza

Plan Balcerowicza – program reform gospodarczo-ustrojowych, mających na celu odejście od gospodarki scentralizowanej i przejście do gospodarki rynkowej, którego realizacja rozpoczęła się 1 stycznia 1990 roku[1].

Nazwę tę utworzono od nazwiska głównego realizatora tych reform, Leszka Balcerowicza, ówczesnego wicepremiera i ministra finansów w rządzie Tadeusza Mazowieckiego[2].

Grupa ekspertów, którą tworzyli wraz z Balcerowiczem m.in.: dr Stanisław Gomułka, dr Stefan Kawalec oraz dr Wojciech Misiąg, we wrześniu 1989 roku stworzyła plan reform, oparty na wcześniejszym zamyśle prof. Jeffreya Sachsa[3], a 6 października zarys tego planu[4] został przedstawiony publicznie przez Balcerowicza na konferencji prasowej transmitowanej przez TVP. Plan ów miał doprowadzić do stabilizacji makroekonomicznej (przede wszystkim do redukcji inflacji) oraz umożliwić transformację z gospodarki centralnie sterowanej do rynkowej. Ze względu na szybki proces ich wdrażania i swój gwałtowny charakter[5], zwyczajowo jest określany jako terapia szokowa. Plan był jednym z pierwszych na świecie zrealizowanych programów strukturalnego dostosowania w ramach wyznaczonych przez konsensus waszyngtoński[6].

Na skutek planu nastąpiło obniżenie inflacji i deficytu budżetowego[7], z jednoczesnym zwiększeniem się bezrobocia i pogorszeniem się sytuacji materialnej biedniejszej części społeczeństwa[8].

Geneza

W 1989 roku Polska znajdowała się w kryzysie gospodarczym. Na skutek działań rządu Mieczysława Rakowskiego, zwłaszcza urynkowienia cen żywności i indeksacji płac, wystąpiło zjawisko hiperinflacji[9]. W samym tylko sierpniu 1989 inflacja wyniosła 39.5%, w październiku 54.8%[9]. Problemem był również wysoki deficyt budżetowy, który w 1989 roku wyniósł aż 8% PKB[9]. Niezwykle wysokie było także zadłużenie zagraniczne[9].

Leszek Balcerowicz, minister finansów w rządzie Tadeusza Mazowieckiego, przedstawił założenia swojego planu w październiku 1989 roku. Przewidywał on:

  • reformę finansów państwa w celu odzyskania równowagi budżetowej[10];
  • wprowadzenie do gospodarki mechanizmów rynkowych poprzez uwolnienie cen i wprowadzenie sztywnego kursu złotówki do dolara[10];
  • zmianę struktury własnościowej gospodarki poprzez prywatyzację i zniesienie ograniczeń w obrocie nieruchomościami[10].

Realizacja programu wymagała pozyskania kredytów zagranicznych. Rząd przeprowadził rozmowy z Międzynarodowy Funduszem Walutowym i uzyskał zgodę MFW na proponowany kształt reform[10]. Dzięki temu ustanowiono fundusz stabilizacyjny w wysokości 1 mld dolarów, który miał pomóc w utrzymaniu stałego kursu złotówki do dolara[11]. Eksperci MFW, zwłaszcza Jeffrey Sachs namawiali rząd do bardziej radykalnych posunięć[11].

Pakiet 11 ustaw tworzących Plan Balcerowicza trafił pod obrady Sejmu kontraktowego 17 grudnia 1989 roku[12]. Ustawy były procedowane w przyspieszonym tempie, by uniknąć wprowadzania poprawek w komisjach sejmowych[12]. W parlamencie panowała zgoda wszystkich partii, że plan należy wprowadzić w proponowanej przez rząd postaci[13].

Struktura planu

Na plan składało się 10 ustaw uchwalonych przez Sejm kontraktowy 27 i 28 grudnia 1989 r. i podpisanych przez prezydenta Jaruzelskiego 31 grudnia 1989 roku:

Efekty planu

Skutkiem powyższych ustaw było znaczne obniżenie inflacji i deficytu budżetowego (w 1990 nadwyżka), likwidacja niedoborów rynkowych i centralnego rozdzielnictwa materiałów, uzyskanie zgody wierzycieli na redukcję zadłużenia zagranicznego, znaczący przyrost rezerw dewizowych. Wśród ekspertów nie ma zgody, czy plan Balcerowicza miał bezpośredni wpływ na rozwój przedsiębiorczości i handlu, które zliberalizowała już rok wcześniej tzw. ustawa Wilczka[7][14].

Mimo to, na skutek bankructw i likwidacji wielu przedsiębiorstw państwowych oraz redukcji zatrudnienia w tych które przetrwały, stopa bezrobocia po transformacji ustrojowej osiągnęła poziom rzędu 16,4% w 1993 r.

Utworzono międzynarodowy Fundusz Stabilizacji Złotego w wysokości 1 mld dolarów. Kurs złotego na ok. półtora roku został zamrożony na poziomie 10 tys. za dolara. Później przez kilka lat stosowano metodę kroczącej dewaluacji[15].

Plan Balcerowicza był krytykowany[8][16] za to, że przyczynił się do znacznego spadku stopy życiowej licznych grup ludności, zwłaszcza pracowników niedochodowych przedsiębiorstw państwowych oraz pracowników PGR-ów, tworząc obszary biedy i strukturalnego bezrobocia, które w wielu miejscach trwa do dzisiaj. Niektórzy ekonomiści[17] zarzucali też planowi Balcerowicza zbyt słabą ochronę rynku wewnętrznego w czasie transformacji oraz dopuszczenie do wieloletniej zapaści całych gałęzi gospodarki na skutek braku państwowej polityki wpływania na jej strukturę.

Do najczęściej krytykowanych (głównie przez Grzegorza Kołodkę)[18] elementów towarzyszących wprowadzeniu planu należą:

  • Ustawa o uporządkowaniu stosunków kredytowych (z grudnia 1989), dzięki której z rynku miał być ściągnięty „nawis inflacyjny”. Uchylono postanowienia umów kredytowych dotyczących przywilejów i preferencji w zakresie dostępu do kredytów i ich oprocentowania poniżej inflacji. Wprowadzało „zmienne” progi oprocentowania zamiast umownych (w już zawartych umowach kredytowych) – w rezultacie, w warunkach istniejącej hiperinflacji, banki z dnia na dzień mnożyły swoje wierzytelności wobec kredytobiorców.
  • Utrzymanie przez okres kilkunastu miesięcy (styczeń 1990 – maj 1991) stałego kursu dolara (9500 zł za dolara) – tak zwana kotwica antyinflacyjna. Skutkiem ubocznym był spadek siły nabywczej oszczędności i zadłużenia w dolarach oraz możliwość zysku inwestorów zagranicznych z wysokiego oprocentowania oszczędności w złotych (ograniczona prawem dewizowym oraz płynnością walutową gospodarki).

Według niektórych ekonomistów w latach 90. doprowadził on do załamania popytu wewnętrznego, zalania rynku krajowego importowaną produkcją, upadku zadłużanych polityką finansową przedsiębiorstw państwowych i wyprzedaży najlepszych z nich w ręce głównie kapitałów państw zachodnich, silnej pauperyzacji większości społeczeństwa i skokowego wzrostu bezrobocia. Przesądzającym wszakże na pokolenia skutkiem planu było stworzenie możliwości przeprowadzenia prywatyzacji majątku państwowego w formule latynoamerykańskiej w postaci wyprzedaży, aż do skali rozbioru gospodarczego, enklaw nowoczesności i rentowności zagranicznym korporacjom za 4,5–5% ich wartości odtworzeniowej[19].

Finlandia została umieszczona w tabelach jako punkt odniesienia. Jest to kraj, którego gospodarka była ukierunkowana na handel z ZSRR, ale jednocześnie nie wymagała kosztownej transformacji systemowej. Na tym przykładzie można oszacować wpływ szoku zewnętrznego, jakim było załamanie gospodarki ZSRR.

PKB per capita według PSN (metoda EKS) państw Europy Środkowo-Wschodniej i Finlandii przy podstawie Stany Zjednoczone = 100%. Wykres na podst.: The Conference Board[20]

Dynamika PKB wybranych krajów, obliczonego według parytetu siły nabywczej – „Groningen Growth and Development Centre”:

RokPolskaWęgryCzechyRosjaUkrainaBiałoruśFinlandia
1990-9,68%-6,67%-1,20%-3,00%-3,60%-1,90%+0,01%
1991-7,02%-11,90%-11,61%-5,00%-8,70%-1,40%-6,39%
1992+2,51%-3,06%-0,51%-14,50%-9,90%-9,60%-3,81%
1993+3,74%-0,58%+0,06%-8,70%-14,20%-7,60%-1,24%
1994+5,29%+2,95%+2,22%-12,70%-22,90%-11,70%+3,94%
1995+6,95%+1,49%+5,94%-4,10%-12,20%-10,40%+3,45%
1996+6,00%+1,32%+4,16%-3,60%-10,00%+2,80%+3,79%
1990–96+6,61%-16,11%-1,94%-41,94%-58,55%-34,29%-0,75%

Dynamika liczby zatrudnionych w wybranych krajach – „Groningen Growth and Development Centre”:

OkresPolskaWęgryCzechyRosjaUkrainaBiałoruśFinlandia
1990-96-15,3%-26,2%-10,2%-12,3%-8,4%-16,1%-16,4%

Stopa bezrobocia w wybranych krajach:

RokPolskaWęgryCzechySłowacjaBułgariaFinlandia
199112,2%6,1%3,8%9,6%8,5%6,6%
199214,3%11,8%2,6%10,6%14,3%11,7%
199316,4%12,9%3,2%13,9%15,7%16,3%
199416,0%10,9%3,2%14,5%13,4%16,6%
199514,9%10,9%3,1%14,8%14,1%15,4%

Inflacja na koniec roku w wybranych krajach:

RokPolskaCzechySłowacjaWęgryBułgariaRumunia
1989640,0%1,5%1,5%18,9%10,0%0,6%
1990249,0%18,4%18,4%33,4%72,5%37,6%
199160,4%52,0%58,3%32,2%339,0%222,8%
199244,3%12,7%9,2%21,6%79,0%199,2%
199337,6%18,2%24,8%21,1%64,0%295,5%

W ogłoszonych na początku stycznia 1990 roku wynikach sondażu, poparcie dla planu Balcerowicza wynosiło ok. 50%, przy prawie 15% głosów przeciw. Później z miesiąca na miesiąc poparcie systematycznie malało. Jednak po najboleśniejszym okresie przemian gospodarczo-ustrojowych (lata 1990–1993) i odejściu z rządu Leszka Balcerowicza, publiczna ocena jego planu ulegała okresowym wzrostom i spadkom, które są dość ściśle związane z okresowym pogorszeniem lub poprawą koniunktury w Polsce.

Zobacz też

Przypisy

  1. Balcerowicza plan, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2020-12-11].
  2. „27 grudnia 1989 r. Sejm przyjął (…) – pisze Janusz Skodlarski – pakiet 11 ustaw, które stanowiły podstawę transformacji ustrojowej w gospodarce polskiej. Program uzyskał miano Planu Balcerowicza. (J. Skodlarski, Zarys historii gospodarczej Polski, PWN, Warszawa – Łódź 2000).
  3. W opublikowanym w 2006 roku polskim tłumaczeniu książki J. Sachsa Koniec walki z nędzą (J. Sachs, Koniec z nędzą. Zadania dla naszego pokolenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006), przedstawia on szczegółowo okoliczności powstania ostatecznej wersji planu, potwierdzając informacje G. Sorosa. Otóż to również przedstawiciel komunistycznego rządu M. Rakowskiego w Waszyngtonie Krzysztof Krowacki zwrócił się do niego w imieniu tego rządu o opracowanie projektu reform, wzorowanych na reformie „szokowej” w Boliwii – Nauki płynące ze stabilizacji i umorzenia zadłużenia w Ameryce Łacińskiej – pisze J. Sachs – naprawdę okazały się przydatne dla Polski, na co miał nadzieję Krzysztof Krowacki, kiedy po raz pierwszy przyszedł do mnie na Uniwersytet Harvarda w styczniu 1989 roku.
  4. Program gospodarczy. Główne założenia i kierunki.. c355.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-20)]. Założenia zaakceptowane przez Radę Ministrów 9 października 1989, opublikowane w „Rzeczpospolitej”.
  5. Lesław Lech: Orłu korona, narodowi reformy – wspomnienia posła na Sejm RP. przegladdziennikarski.pl, 20 stycznia 2015. [dostęp 2017-05-11].
  6. Paweł Stefan Załęski, Neoliberalizm i społeczeństwo obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012, s. 140, 191.
  7. a b Tadeusz Kowalik, www.polskatransformacja.pl, Muza, Warszawa 2009.
  8. a b Steve H. Hanke, Alan Walters. Forbes, 21 czerwca 1993, strona 52.
  9. a b c d Dudek 2013 ↓, s. 75.
  10. a b c d Dudek 2013 ↓, s. 76.
  11. a b Dudek 2013 ↓, s. 77.
  12. a b Dudek 2013 ↓, s. 78.
  13. Dudek 2013 ↓, s. 79.
  14. Paweł Stefan Załęski, Neoliberalizm i społeczeństwo obywatelskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2012, s. 138–140.
  15. Wojciech Morawski: Zarys powszechnej historii pieniądza i bankowości, Wydawnictwo „Trio” 2002, s. 351.
  16. Profesor Grzegorz W. Kołodko jest jednym z największych krytyków przebiegu transformacji gospodarczej w Polsce, prowadzonej pod kierunkiem L. Balcerowicza. Praca Mateusza Rolskiego KRYTYKA PLANU BALCEROWICZA W UJĘCIU GRZEGORZA KOŁODKI ORAZ TADEUSZA KOWALIKA http://www.ue.katowice.pl/uploads/media/8_M.Rolski_Krytyka_Planu_Balcerowicza....pdf.
  17. Joseph Stiglitz amerykański ekonomista, laureat Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii w 2001 (wcześniej otrzymał John Bates Clark Medal, 1979): „Efekty polityki wymuszanej przez porozumienie waszyngtońskie nie były zachęcające. W większości krajów, które oparły się na jego zasadach, rozwój był powolny, a tam, gdzie występował wzrost, korzyści nie były równo dzielone (...) Reformy oparte na porozumieniu waszyngtońskim wystawiły kraje na zwiększone ryzyko, przy czym ryzyko to w nieproporcjonalnie dużym stopniu ponosili ci, którzy byli najmniej zdolni do poradzenia sobie z nim.”.
  18. Próba oceny efektów Planu Balcerowicza. studenci.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-02-08)].
  19. Kazimierz Poznański, Wielki przekręt. Klęska polskich reform, Warszawa 2004.
  20. The Conference Board Total Economy Database™, May 2015, http://www.conference-board.org/data/economydatabase/ – „Output, Labor, and Labor Productivity, 1950–2015” (GDP-Capita EKS).

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Herb Polski.svg
Uproszczony obraz godła Polski; oficjalne godło: Coat of arms of Poland-official.png
Blok wschodni pl.png
(c) Piastu z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0
Kraje socjalistyczne w Europie
PKB per capita wg parytetu sily nabywczej (metoda EKS) przy podstawie Stany Zjednoczone = 100 %.jpg
Autor: Ra.sz., Licencja: CC0
PKB per capita wg parytetu siły nabywczej (metoda EKS) państw Europy Środkowo-Wschodniej i Finlandii przy podstawie Stany Zjednoczone = 100 %. Wykres na podstawie danych: The Conference Board Total Economy Database™, May 2015, http://www.conference-board.org/data/economydatabase/ - "Output, Labor, and Labor Productivity, 1950-2015" (GDP-Capita EKS).