Planeta karłowata

Porównanie rozmiarów Ziemi i Księżyca oraz planet karłowatych i wybranych większych obiektów krążących poza orbitą Neptuna; Sedna, Gonggong, Quaoar i Orkus nie zostały jeszcze zaliczone do grona planet karłowatych przez IAU, ale dane obserwacyjne wskazują, że spełniają one założenia definicji[1] (oprócz Plutona i Charona obrazy powierzchni obiektów transneptunowych są wizją artysty).

Planeta karłowata – rodzaj obiektu astronomicznego, pośredni między planetami a małymi ciałami niebieskimi. Planety karłowate, wbrew nazwie, nie zaliczają się do planet.

Planetą karłowatą jest obiekt, który[2]:

  • znajduje się na orbicie wokół Słońca,
  • ma masę wystarczającą, by własną grawitacją pokonać siły ciała sztywnego tak, aby wytworzyć kształt odpowiadający równowadze hydrostatycznej (prawie kulisty),
  • nie oczyścił sąsiedztwa swojej orbity z innych względnie dużych obiektów,
  • nie jest satelitą planety lub innego obiektu niegwiazdowego.

Terminologia

Termin ten został przyjęty przez Zgromadzenie Generalne Międzynarodowej Unii Astronomicznej (IAU) w Pradze 24 sierpnia 2006[3]. Został on zdefiniowany jedynie dla Układu Słonecznego[2], jednak czasem jest używany również dla obiektów pozasłonecznych.

Lista planet karłowatych

Jak dotąd za planety karłowate IAU oficjalnie uznała pięć ciał niebieskich[4]:

Spośród nich jedynie Ceres krąży w pasie planetoid między orbitami Marsa i Jowisza. Pozostałe krążą poza orbitą Neptuna; do określenia tej grupy używany jest także termin plutoidy.

Charakterystyka planet karłowatych[5][6]
NazwaZdjęcieH
[mag]		Średnica
[km]		Masa
[kg]		Półoś wielka
[au]		Okres orbitalny
[lata]		Inklinacja
[°]		MimośródKsiężyce
CeresCeresintruecolor.png3,31939,4[7]9,4 ×10202,7664,610,59   0,07850
PlutonNh-pluto-in-true-color 2x.jpg-0,4423751,303 ×1022[8]
(1,457 ×1022[a][9])		39,4524817,09   0,25025
HaumeaHaumea Hubble.png0,23~15954,0 ×1021[10]42,9428128,21   0,19972
MakemakeMakemake with moon.JPG-0,20~1430~3,1 ×1021[11]45,2630429,01   0,16611
ErisEris and dysnomia2.jpg-1,212326[12]1,66 ×1022[a][13]68,1256243,79   0,43201

Potencjalne planety karłowate

Najprawdopodobniej w ciągu najbliższych lat do grona planet karłowatych zostaną zaliczone kolejne ciała. Obecnie znanych jest około 650 obiektów transneptunowych, branych pod uwagę jako możliwe planety karłowate[1]. Nie jest znany ich dokładny kształt, ale na podstawie ich średnic można przypuszczać (opierając się na obserwacji podobnych obiektów), że mają wystarczającą masę, by osiągnąć prawie kulisty kształt. Dla obiektów skalistych minimalna średnica, przy której ciało osiąga kształt odpowiadający równowadze hydrostatycznej, wynosi ok. 900 km, natomiast dla obiektów składających się w dużej części z lodu ta granica może wynosić 200 – 400 km[1]. Obserwacje spektroskopowe wskazują, że duże planetoidy krążące dalej niż Neptun składają się w znacznej części z lodu.

Poniższa lista obejmuje obiekty transneptunowe o absolutnej wielkości gwiazdowej poniżej 4[5]. Oszacowania dotyczące rozmiaru obiektów są bardzo różne, ale większość z nich może mieć średnicę powyżej 700 km. Najprawdopodobniej spełniają one kryterium równowagi hydrostatycznej.

NazwaH
[mag]		Kategoria[6]Średnica[6]
[km]		Masa
[1020 kg]		Półoś wielka
[au]		Okres orbitalny
[lata]		Księżyce[6]
Sedna1,54obiekt dysku rozproszonego, sednoid~995~9,9[14]~521,2~11 9000
Gonggong1,89obiekt w rezonansie orbitalnym
3:10 z Neptunem		~12303,5[14]67,375531
Orkus2,19plutonek~9106,41 ± 0,19[15]39,102441
Quaoar2,42cubewano~107013,9[16]43,472871
(532037) 2013 FY273,15obiekt dysku rozproszonego~740?58,544481
Varda3,46obiekt transneptunowy~7402,65 ± 0,04[17][a]45,863111
Iksjon3,47plutonek~617?39,672500
(55565) 2002 AW1973,47obiekt transneptunowy~768?46,913210
2014 UZ2243,48obiekt dysku rozproszonego~635?~108,9~11400
Gǃkúnǁʼhòmdímà3,50obiekt dysku rozproszonego~638[18]?73,676321
(55636) 2002 TX3003,54rodzina planetoidy Haumea286?43,562870
2021 DR153,61obiekt dysku rozproszonego~716?67,225510
(307261) 2002 MS43,62obiekt transneptunowy~8006,4[14]41,912710
(145452) 2005 RN433,70obiekt transneptunowy~679?41,872710
(208996) 2003 AZ843,77plutonek~723?39,322471
Waruna3,79obiekt transneptunowy~678?42,81280?
(303775) 2005 QU1823,80obiekt dysku rozproszonego~416?114,6412270
(55637) 2002 UX253,87obiekt transneptunowy~665?42,882811
(589683) 2010 RF433,89obiekt dysku rozproszonego~629?49,713510
(202421) 2005 UQ5133,92obiekt transneptunowy~498?43,592880
(523692) 2014 EZ513,92obiekt transneptunowy~684?52,123760
(574372) 2010 JO1793,93obiekt dysku rozproszonego~618?77,876870
(84522) 2002 TC3023,93obiekt w rezonansie orbitalnym
2:5 z Neptunem		~524?55,544140
2018 VG183,94obiekt w rezonansie orbitalnym
2:9 z Neptunem		~589?~81,807400

Status planety karłowatej mogłyby uzyskać ponadto trzy inne planetoidy pasa głównego (Pallas, Westa i Hygiea), o ile udałoby się stwierdzić, że spełniają kryterium równowagi hydrostatycznej. Obserwacje sondy Dawn wykazały jednak, że najmasywniejsza z nich Westa nie jest obecnie w równowadze hydrostatycznej[19].

Badania

Pierwsze sondy kosmiczne dotarły w pobliże planet karłowatych w 2015 roku, były to misje amerykańskiej agencji NASA: Dawn i New Horizons. W marcu sonda Dawn weszła na orbitę wokół Ceres[20], a w lipcu sonda New Horizons przeleciała obok Plutona[21].

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ a b c Masa całego systemu (planetoidy wraz z księżycem).

Przypisy

  1. ↑ a b c Michael E. Brown: How many dwarf planets are there in the outer solar system?. 2018-11-12. [dostęp 2018-12-20].
  2. ↑ a b Resolutions 5 and 6: „Definition of a Planet in the Solar System” AND „Pluto” (ang.). IAU, 2006-08-24. [dostęp 2013-08-26].
  3. ↑ IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes (ang.). IAU, 2006-08-24. [dostęp 2021-05-18].
  4. ↑ IAU Working Group for Planetary System Nomenclature (WGPSN): Dwarf Planets and their Systems (ang.). W: Planet and Satellite Names and Discoverers [on-line]. Gazetteer of Planetary Nomenclature. [dostęp 2013-08-26].
  5. ↑ a b Parametry orbit i jasność na podstawie: JPL Small-Body Database Query (ang.). [dostęp 2022-09-02].
  6. ↑ a b c d Przybliżone średnice oraz kategorie obiektów na podstawie: Wm. Robert Johnston: List of Known Trans-Neptunian Objects (ang.). Johnston’s Archive, 2022-07-17. [dostęp 2022-08-02].
  7. ↑ 1 Ceres w bazie Jet Propulsion Laboratory (ang.). last obs. used 2021-01-28. [dostęp 2021-10-19].
  8. ↑ David R. Williams: Pluto Fact Sheet (ang.). NASA, 2016-12-23. [dostęp 2017-01-19].
  9. ↑ A. Stern et al.. The Pluto system: Initial results from its exploration by New Horizons. „Science”. 350 (6258), s. aad1815, październik 2015. DOI: 10.1126/science.aad1815 (ang.). 
  10. ↑ D. Ragozzine, M.E. Brown. Orbits and Masses of the Satellites of the Dwarf Planet Haumea = 2003 EL61. „The Astronomical Journal”. 137 (6), s. 4766, 2009. DOI: 10.1088/0004-6256/137/6/4766. arXiv:0903.4213. Bibcode: 2009AJ....137.4766R. 
  11. ↑ Parker i inni, The Mass, Density, and Figure of the Kuiper Belt Dwarf Planet Makemake, 2018 [zarchiwizowane z adresu 2019-12-04] (ang.).
  12. ↑ ESO: Faraway Eris Is Pluto’s Twin – Dwarf planet sized up accurately as it blocks light of faint star. [dostęp 2011-10-07].
  13. ↑ M.E. Brown, E.L. Schaller. The Mass of Dwarf Planet Eris. „Science”, czerwiec 2007. DOI: 10.1126/science.1139415 (ang.). 
  14. ↑ a b c Matthew J. Holman, Matthew J. Payne, Observational Constraints on Planet Nine: Astrometry of Pluto and Other Trans-Neptunian Objects, „The Astronomical Journal”, DOI: 10.3847/0004-6256/152/4/80, arXiv:1603.09008v1 (ang.).
  15. ↑ Carry, B., Hestroffer, D., Demeo, F.E., Thirouin, A. i inni. Integral-field spectroscopy of (90482) Orcus-Vanth. „Astronomy & Astrophysics”. 534, s. A115, 2011. DOI: 10.1051/0004-6361/201117486. arXiv:0910.4784. Bibcode: 2011A&A...534A.115C (ang.). 
  16. ↑ Wesley C. Fraser, K. Batygin, M.E. Brown, A. Bouchez. The mass, orbit, and tidal evolution of the Quaoar-Weywot system. „Icarus”. 222 (1), s. 357–363, styczeń 2013. DOI: 10.1016/j.icarus.2012.11.004 (ang.). 
  17. ↑ Wm. Robert Johnston: Orbital elements and other data: (174567) Varda and IImare (ang.). Johnston's Archive, 2015-01-31.
  18. ↑ K. Schindler, J. Wolf, J. Bardecker, A. Olsen, T. Müller, C. Kiss, J.L. Ortiz, F. Braga-Ribas, J.I.B. Camargo, D. Herald, A. Krabbe. First Direct Size Measurement of a Detached Object: Results from a Triple Chord Occultation and Far-infrared Photometry of (229762) 2007 UK126. „Distant EKOs. The Kuiper Belt Electronic Newsletter”, czerwiec 2016 (ang.). [dostęp 2016-08-06]. 
  19. ↑ S.W. Asmar, A.S. Konopliv, R.S. Park, B.G. Bills, R. Gaskell, C.A. Raymond, C.T. Russell, D.E. Smith, M.J. Toplis, M.T.Zuber: The Gravity Field of Vesta and Implications for Interior Structure. 43rd Lunar and Planetary Science Conference, 2012.
  20. ↑ NASA Spacecraft Becomes First to Orbit a Dwarf Planet. NASA, 2015-03-06. [dostęp 2015-07-14].
  21. ↑ NASA's Three-Billion-Mile Journey to Pluto Reaches Historic Encounter (ang.). Uniwersytet Johnsa Hopkinsa, Applied Physics Laboratory, 2015-07-14. [dostęp 2015-07-14].
Planety karłowate i ich księżyce
księżyce Plutona
księżyce Haumei
księżyc Makemake
księżyc Eris
Układ Słoneczny
SłońceMerkuryWenusKsiężycZiemiaFobos i DeimosMarsCeresPas planetoidJowiszKsiężyce JowiszaSaturnKsiężyce SaturnaUranKsiężyce UranaKsiężyce NeptunaNeptunKsiężyce PlutonaPlutonKsiężyce HaumeiHaumeaS/2015 (136472) 1MakemakePas KuiperaDysnomiaErisSednaDysk rozproszonyObłok OortaSolar System XXX.png
Planety (☾ ∅)
Planety karłowate
Małe ciała
Układu Słonecznego
Planetoidy
Grupy i rodziny planetoid
Zobacz też
Obiekty
transneptunowe
Pas Kuipera
Dysk rozproszony
Obiekty odłączone
Komety
Zobacz też
powstanie i ewolucja Układu Słonecznego
ciała niebieskie
lista obiektów w Układzie Słonecznym ze względu na
Portal: Astronomia

Media użyte na tej stronie

Solar System XXX.png
This is a revised version of Solar_System_XXIX.png.
Ceresintruecolor.png
Ceres in true color taken by Dawn on May 4, 2015. Oxo Crater, Haulani Crater, and Ahuna Mons are visible.
Makemake with moon.JPG
Planeta karłowata Makemake i jej księżyc MK2
Eris and dysnomia2.jpg
An image of the dwarf planet Eris and its moon Dysnomia.
EightTNOs-pl.png
Autor: , Licencja: CC-BY-SA-3.0
Największe znane obiekty transneptunowe
Nh-pluto-in-true-color 2x.jpg
PLUTO - NEW HORIZONS - July 14, 2015

ORIGINAL IMAGE DESCRIPTION:

Four images from New Horizons’ Long Range Reconnaissance Imager (LORRI) were combined with color data from the Ralph instrument to create this global view of Pluto. (The lower right edge of Pluto in this view currently lacks high-resolution color coverage.) The images, taken when the spacecraft was 280,000 miles (450,000 kilometers) away, show features as small as 1.4 miles (2.2 kilometers), twice the resolution of the single-image view taken on July 13 [2015].

UPLOADER NOTES:

The north polar region is at top, with bright Tombaugh Regio to the lower right of center and part of the dark Cthulhu Regio at lower left. Part of the dark Krun Regio is also visible at extreme lower right.

The original NASA image has been modified by doubling the linear pixel density and cropping.
Haumea Hubble.png
Haumea and its satellites, imaged on June 30, 2015 by the Hubble Space Telescope