Plebiscyt na Warmii i Mazurach

Przekazanie głosów regionu w budynku Rejencji Olsztyńskiej w dniu 16 sierpnia 1920.
Mapa narodowościowa ziem zaboru pruskiego, dawnych Prus Książęcych i pruskiej części Górnego Śląska oraz niektórych terenów Dolnego Śląska (tereny nie należące do zaboru pruskiego) na podstawie urzędowego pruskiego spisu ludności z 1910 r. (w spisie deklarowało się używany język, a nie narodowość). Sporządzona przez Józefa Kostrzewskiego i Ireneusza Rajewskiego 1919
Polskie postulaty terytorialne na paryskiej konferencji pokojowej (Linia Dmowskiego) na tle mapy etnograficznej regionu i granic Rzeczypospolitej 1772

Plebiscyt na Warmii i Mazurach[1][2], Plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu[3][4], Plebiscyt w Prusach Wschodnich i Zachodnich[5] (niem. Volksabstimmungen in Teilen Ost- und Westpreußens) – jeden z dwóch[a] plebiscytów dotyczących Polski, wyznaczonych w 1919 r. w wersalskim traktacie pokojowym, kończącym I wojnę światową. Plebiscyt został przeprowadzony 11 lipca 1920 na obszarze Warmii, Mazur i Powiśla.

W plebiscycie ludność zamieszkująca Warmię, Mazury i Powiśle miała zdecydować o przyłączeniu tych ziem do nowo powstałego państwa polskiego lub o pozostawieniu ich w granicach Prus Wschodnich i Prus Zachodnich. Nad przebiegiem głosowania czuwały komisje międzysojusznicze powołane przez Ligę Narodów.

Argumentem na rzecz włączenia tego obszaru do Polski było przede wszystkim to, że według danych polskich, 80% (według źródeł niemieckich – tylko 10%) jego ludności posługiwało się w życiu codziennym lokalnym wariantem języka polskiego – a więc, zgodnie z przyjętą w traktacie wersalskim zasadą tworzenia państw narodowych, obszar ten powinien był znaleźć się w Polsce. Podnoszono też argument historyczny: przed 1772 rokiem część tych ziem (Warmia i Powiśle) wchodziła w skład Rzeczypospolitej. Traktat wersalski nie przyznawał jednak Polsce żądanych obszarów, pozostawiając decyzję o ich państwowej przynależności zamieszkałym tam Mazurom, Warmiakom i Powiślakom. Wyjątkiem było włączenie w skład Polski części powiatu nidzickiego z Działdowem w lutym 1920 roku. Motywowane to było gospodarczymi interesami Polski (przez Działdowo przebiegała linia kolejowa z Warszawy do Gdańska).

Obszar plebiscytowy

Obszar plebiscytowy obejmował trzy powiaty na Warmii (miasto Olsztyn, powiaty ziemskie olsztyński i reszelski), osiem powiatów na Mazurach (ostródzki, nidzicki, szczycieński, piski, ełcki, olecki, giżycki i mrągowski) i cztery powiaty na Powiślu (suski, kwidzyński, sztumski i malborski). Jak można zauważyć, nie obejmował on północnej części Warmii oraz okręgu Elbląga, należących do 1772 roku do Polski, które były w większości niemieckojęzyczne.

Organizacja głosowania

Mapa zasięgu języka polskiego na Warmii i Mazurach

Przeprowadzenie plebiscytu nadzorowały komisje alianckie, których siedzibami były Kwidzyn i Olsztyn. Polską akcją wyborczą kierował Mazurski Komitet Plebiscytowy, Warmiński Komitet Plebiscytowy oraz Mazurski Związek Ludowy.

Wyniki

Odwzorowanie graficzne wyników plebiscytu.

Wyniki plebiscytu były dla Polski druzgocącą klęską. W okręgu olsztyńskim za Niemcami opowiedziało się 363 209 osób, za Polską – 7 980, w okręgu kwidzyńskim za Niemcami 96 894, za Polską – 7 947. (według innych opracowań: za Polską 8018 osób, a za Niemcami 96 923 osoby) W obu okręgach za Polską głosowało 3,4% uprawnionych. Najwięcej głosów za Polską padło w powiatach sztumskim (19,07%) i olsztyńskim (13,47%), najmniej zaś w okręgach mazurskich (np. w powiecie Olecko tylko 2 głosy na prawie 30 tys. biorących udział w plebiscycie, stąd późniejsza niemiecka nazwa miasta Treuburg).

W całości za przyłączeniem do Polski opowiedziały się cztery gminy mazurskie (trzy w pow. ostródzkim i jedna w okręgu nidzickim), cztery warmińskie (trzy w pow. olsztyńskim ziemskim i jedna w okręgu Reszel) oraz 25 leżących na Powiślu[6].

W rezultacie plebiscytu na Mazurach przyłączono do Polski wsie Lubstynek, Napromek oraz Groszki, a na Powiślu – Małe Pólko, Nowe Lignowy, Kramrowo, Bursztych i Janowo. Do Polski również ze względów gospodarczych przyłączono port rzeczny w Korzeniewie bez samej wsi Korzeniewo (inaczej Kurzybrak) oraz przyczółek mostowy w Opaleniu.

Przyczyny niepowodzenia opcji polskiej

Na niekorzystny dla Polski wynik złożyło się szereg przyczyn. Po pierwsze strona niemiecka dysponowała olbrzymią przewagą materialną, organizacyjną i propagandową. Wpływ na przebieg kampanii plebiscytowej miała terrorystyczna działalność niemieckich bojówek, a także stronnicza nieraz postawa Komisji Międzysojuszniczej (głównie jej włosko-brytyjskiej części, francuska była nastawiona bardziej propolsko). Poza tym na kartach wyborczych zamiast słowa Niemcy wydrukowane były słowa Prusy Wschodnie. Mazurzy i Warmiacy mieli zatem wybierać między doskonale im znanymi Prusami Wschodnimi a odrodzonym państwem polskim, z którym stracili łączność w 1772 roku (Warmiacy i Powiślacy) albo nie posiadali jej nigdy wcześniej (Mazurzy). Ponadto plebiscyt odbył się w bardzo trudnym dla Polski momencie, w czasie rozpoczętej 4 lipca 1920 generalnej ofensywy Armii Czerwonej w trakcie wojny polsko-bolszewickiej. W przeddzień plebiscytu – 9 lipca 1920 premier RP Władysław Grabski na konferencji w Spa oficjalnie poprosił państwa Ententy o pomoc wobec agresji bolszewickiej[7]. Sytuacja na froncie polsko-sowieckim dawała niemieckiej propagandzie pretekst do określania Polski mianem państwa sezonowego i wykorzystania obaw uczestników plebiscytu przed zagrożeniem terrorem Czeki (o którym donosiła prasa) i narzuceniem siłą ustroju sowieckiego. Były to przesłanki skłaniające do głosowania za utrzymaniem status quo.

Kolejną ważną przyczyną był fakt przywiezienia na ten teren przez władze niemieckie około 100 000 osób, przeważnie emigrantów z Zagłębia Ruhry, jako urodzonych na terenie Mazur przed 1905 i mających powyżej 20 lat[8] (analogicznie do plebiscytu górnośląskiego, gdzie strona polska poprosiła emigrantów o udział w głosowaniu, którzy jednak głosowali głównie za Niemcami). Te osoby stanowiły 30% do 40% głosujących w mazurskich powiatach i w ponad 95% głosowały za pozostaniem w Prusach Wschodnich[9].

Ostatecznie niemal cały obszar plebiscytowy pozostał w granicach Niemiec, Polsce przyznano jedynie 8 gmin (5 na Powiślu i 3 na Mazurach), a granica między Polską a Niemcami biegła odtąd wzdłuż wschodniego brzegu Wisły.

Zobacz też

Uwagi

  1. Zaplanowane były trzy plebiscyty:
    1) na Górnym Śląsku;
    2) na Warmii, Mazurach i Powiślu;
    3) na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie.
    Od tego ostatniego, na skutek nacisków premiera Czechosłowacji Edwarda Benesza, Polska odstąpiła w lecie 1920 r., w związku z fatalną sytuacją w wojnie polsko-bolszewickiej.

Przypisy

  1. Plebiscyt na Warmii i Mazurach - Muzeum Historii Polski, muzhp.pl [dostęp 2022-11-05] (pol.).
  2. Plebiscyt na Warmii i Mazurach w świetle źródeł Archiwum Państwowego w Olsztynie, olsztyn.ap.gov.pl [dostęp 2022-11-05].
  3. O plebiscycie na Powiślu, Warmii i Mazurach w 100-lecie wydarzeń z 11 lipca 1920 roku, Niepodległa - stulecie odzyskania niepodległości [dostęp 2022-11-05] (pol.).
  4. Przegrany plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu [POSŁUCHAJ], PolskieRadio.pl [dostęp 2022-11-05].
  5. Stulecie plebiscytu w Prusach Wschodnich i Zachodnich, Ostpreussen Portal, 10 lipca 2020 [dostęp 2022-11-05] (pol.).
  6. Mapa IV – Wyniki plebiscytu w roku 1920, [w:] Władysław Łęga, „Ziemia Malborska. Kultura ludowa”, Toruń 1933, s. 9.
  7. Wojciech Materski, Na widecie. II Rzeczpospolita wobec Sowietów 1918-1943. Warszawa 2005 Wyd. Instytut Studiów Politycznych PAN i Wyd. „Rytm”, ISBN 83-88490-84-2, ISBN 83-7399-125-5, s. 79.
  8. dostęp 2010-10-01.
  9. Plankammer des Preußischen Statistischen Landesamts, Verlag des Preußischen Statistischen Landesamtes, Berlin 1922, s. 229–231.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Polish territorial demands on Paris Peace Conference 1919.png
Polish territorial demands on Paris Peace Conference 1919 (Dmowski's Line) with ethnographical background. Map distributed by Polish Delegation in Paris 1919.
Abstimmungsergebnisse Ostpreußen 1920.JPG
Graphische Darstellung der westpreußischen und masurischen Kreise und ihrer Wahlergebnisse bei der Abstimmung 1920
POL urna wyborcza.svg
Autor: unknown, Licencja: CC BY-SA 2.5
Mapa narodowosciowa 1910.jpg
Mapa narodowościowa ziem dotychczasowego zaboru pruskiego, Prus Książęcych i pruskiej części Górnego Śląska oraz fragmentów Dolnego na podstawie urzędowego spisu ludności z 1910 r.
Plebiscyt na Mazurach i Warmii 2.gif
Autor: Oryginalnym przesyłającym był Mix321 z polskiej Wikipedii, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Mapa orientacyjnego zasięgu języków polskiego i niemieckiego na obszarze plebiscytowym
Übergabe des Abstimmungsgebietes.JPG
Die Übergabe des masurischen Abstimmungsgebietes im Gebäude des Regierungspräsidenten in Allenstein am 16. August 1920.