Pleonazm

Pleonazm (z gr. πλεονασμός pleonasmos „nadmiar”), potocznie lub żartobliwie masło maślane[1] – wyrażenie, w którym jedna część wypowiedzi zawiera treść występującą także w drugiej części, zaliczane do redundantnych połączeń wyrazowych[2][3].

Charakterystyka pojęcia

W literaturze nie czyni się konsekwentnego rozróżnienia między terminami „pleonazm” i „tautologia”. Według niektórych klasyfikacji pleonazmami są wyłącznie połączenia wyrazów w stosunku nadrzędno-podrzędnym (jako przeciwstawne traktuje się wówczas tautologie, będące konstrukcjami o charakterze współrzędnym)[4]. Inni autorzy natomiast nie wprowadzają wyraźnego rozróżnienia między tymi określeniami[1][5][6].

Niekiedy pleonazmy stosuje się celowo do konstrukcji figur retorycznych (np. najbielszy odcień bieli), dla osiągnięcia efektu humorystycznego[6] lub wzmocnienia siły ekspresji[7], np. w utworach literackich[1][8]. Charakter pleonastyczny wykazują również niektóre wyrażenia języka codziennego, przy czym część z nich spotyka się z aprobatą ze strony normatywistów (np. mała dziewczynka)[4][9].

Pleonazmy są typowym przedmiotem krytyki językowej na gruncie preskryptywnego podejścia do języka[10][11], a ich używanie bywa postrzegane w kategorii uchybienia stylistycznego[12]. Pogląd normatywny głoszący, że pleonazmów i innych form nadmiarowości słownej należy unikać, został nazwany ideologią zerowej redundancji[13]. Niektórzy badacze nadają terminowi „pleonazm” węższy zakres znaczeniowy, rezerwując to miano dla redundancji krytykowanych i uważanych za niefortunne[4].

Zdarza się, że wyrażenie na pierwszy rzut oka pleonastyczne w rzeczywistości nie komunikuje nadmiarowych treści – na przykład jeśli z kontekstu wynika, że wypowiedź może dotyczyć zarówno polityka Lipca, jak i miesiąca, to wyrażenie mowa jest o miesiącu lipcu nie jest właściwym pleonazmem.

Mechanizmy powstawania

Pleonazmy czasami zawierają wyrazy pokrewne (np. tłusty tłuszcz), wyrazy obce, których zakresu semantycznego twórca wypowiedzi nie uświadamia sobie w pełni, przynajmniej w momencie mówienia (np. akwen wodny), lub powielone dodatkowym słowem znaczenia wynikające z użytej formy leksykalnej lub gramatycznej (np. ryzyko wystąpienia powikłań zamiast ryzyko powikłań).

Przykłady

  • cofać się do tyłu
  • wracać z powrotem
  • w miesiącu maju
  • okres czasu
  • najbardziej optymalne
  • równe połowy
  • pełny komplet
  • potencjalnie możliwy
  • pozytywna aprobata
  • akwen wodny
  • fakt autentyczny
  • demokracja ludowa
  • wzajemna współpraca
  • kopnąć nogą
  • spadać w dół
  • kontynuować dalej
  • zabić na śmierć[a]

Skrótowce

Formalnie pleonazmami są również niektóre wyrażenia skrótowcowe, na przykład te związane z techniką (artykuły AGD, pamięć RAM, dioda LED, płyta CD, komputer PC), prawem i administracją (numer NIP, podatek VAT, rejestr KRS) lub medycyną (wirus HIV). Zjawisko występowania tego rodzaju pleonazmów określa się żartobliwie jako RAS syndrome (redundant acronym syndrome syndrome)[6]. W praktyce takie połączenia są jednak upowszechnione i nie budzą zastrzeżeń środowisk zajmujących się poradnictwem językowym[14], gdyż brak poprzedzającego skrótowiec rzeczownika może prowadzić do niezręczności, między innymi z uwagi na trudności z odmianą skrótowca przez przypadki. W zdaniu:

Kopiowanie płyty CD do pamięci RAM sygnalizowane jest migotaniem diody LED.

brak owych rzeczowników prowadziłby do nienaturalnie brzmiącego:

Kopiowanie CD do RAM sygnalizowane jest migotaniem LED.

Niektóre skrótowce przyjęło się odmieniać przez przypadki[15][16] (pojemność RAM-u, ujawnienie PIN-u, zakażenie HIV-em) – o wyborze między odmianą, jej brakiem lub zastosowaniem w danym kontekście pleonazmu decyduje uzus (zwyczaj), w tym przypadku stopień leksykalizacji skrótowca. Obcojęzyczne skrótowce poprzedzone odpowiednimi rzeczownikami tworzą tak zwane pleonazmy pozorne[14], gdyż obcojęzyczna nazwa występująca w rozwinięciu skrótu nie jest ogólnie przyjętym leksemem języka docelowego – dlatego z przychylną oceną spotykają się określenia podatek VAT (słowo tax w skrótowcu VAT nie jest elementem języka polskiego, w którym jego odpowiednikiem jest słowo podatek), komputer PC i tym podobne.

Stosowalność odmiany skrótowców lub poprzedzanie ich odpowiednimi rzeczownikami może zależeć od kontekstu wypowiedzi i stopnia znajomości danego skrótowca w gronie jej adresatów. W kontekście dotyczącym medycyny, zwłaszcza w specjalistycznym artykule medycznym, poprzedzanie skrótowca HIV rzeczownikiem wirus może być uznane za niefortunne stylistycznie, jednak w kontekstach popularnonaukowych zastosowanie pleonazmu jest uzasadnione.

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Zwrot ten stał się pleonazmem w toku ewolucji semantycznej, o czym świadczy trzeci statut litewski (1588) w rozdziale 12 w art. 14 jeśli by na rękę wyzwawszy się na śmierć jeden drugiego zabił; zwrot ten powtórzyły jeszcze Prawa kardynalne (1768) w art. 20 gdyby się trafiło, żeby szlachcic chłopa złośliwie i nie przypadkowo, ale dobrowolnie, rozmyślnie na śmierć zabił. Etymologicznie zabić jest aspektem dokonanym czasownika bić, z czasem wyraz ten nabrał znaczenia powodować śmierć.

Przypisy

  1. ↑ a b c Pleonazmy, czyli „masło maślane” – błąd czy nie błąd?, ekorekta24.pl, 21 maja 2018 [dostęp 2018-10-24].
  2. ↑ Markowski 2005 ↓, s. 270.
  3. ↑ Hanna Jadacka, Hasła problemowe. Tautologia, [w:] Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 1760, ISBN 83-01-13681-2.
  4. ↑ a b c Katarzyna Kłosińska, Mała dziewczynka, Poradnia językowa PWN, 14 lipca 2016 [dostęp 2018-10-10].
  5. ↑ Mirosław Bańko, pleonazm i tautologia, Poradnia językowa PWN, 16 kwietnia 2002 [dostęp 2018-10-10].
  6. ↑ a b c Karlík 2017 ↓.
  7. ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 325.
  8. ↑ Ralph Hexter, David Townsend, The Oxford Handbook of Medieval Latin Literature, Oxford University Press, 2012, s. 220, ISBN 978-0-19-987519-1 (ang.).
  9. ↑ Siostra bliźniaczka, Poradnia językowa PWN, 14 października 2016 [dostęp 2018-10-10].
  10. ↑ Filip Berlengi, Prescriptivism and Language Ideologies: A Comparison between Croatian and English Usage Guides, Uniwersytet w Zagrzebiu, 2018, s. 10 (ang.).
  11. ↑ Kinga Klaudy, Krisztina Károly, Ágota Fóris, New Trends in Translation Studies: In Honour of Kinga Klaudy, Akadémiai Kiadó, 2005, s. 56–58, ISBN 978-963-05-8257-5 (ang.).
  12. ↑ Aleksandra Okopień-Sławińska, Pleonazm, [w:] Słownik terminów literackich pod redakcją Janusza Słowińskiego, Wrocław 2008, s. 390–391.
  13. ↑ Filip Berlengi, Prescriptivism and Language Ideologies: A Comparison between Croatian and English Usage Guides, Uniwersytet w Zagrzebiu, 2018, s. 10, 22 (ang.).
  14. ↑ a b Mirosław Bańko, pozorne pleonazmy, Poradnia językowa PWN, 25 października 2008 [dostęp 2018-10-10].
  15. ↑ Mirosław Bańko, odmieniamy skrótowce, Poradnia językowa PWN, 13 grudnia 2008 [dostęp 2018-10-10].
  16. ↑ Mirosław Bańko, rodzaj gramatyczny skrótowców, Poradnia językowa PWN, 5 listopada 2008 [dostęp 2018-10-10].

Bibliografia

Linki zewnętrzne