Połaniec

Połaniec

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	świętokrzyskie
Powiat	staszowski
Gmina	Połaniec
Data założenia	1191
Prawa miejskie	1264–1870, 1980
Burmistrz	Jacek Nowak
Powierzchnia	17,41[1] km²
Populacja (2022) • liczba ludności • gęstość	7606[1] 437[1] os./km²
Strefa numeracyjna	+48 15
Kod pocztowy	28-230
Tablice rejestracyjne	TSZ
Położenie na mapie gminy Połaniec Połaniec
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Połaniec
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Połaniec
Położenie na mapie powiatu staszowskiego Połaniec
50°25′57″N 21°16′50″E/50,432500 21,280556
TERC (TERYT)	2612054
SIMC	0980783
Urząd miejski ul. Ruszczańska 27 28-230 Połaniec
Strona internetowa

Połaniec – miasto w południowo-wschodniej Polsce, w województwie świętokrzyskim, w powiecie staszowskim. Jest siedzibą miejsko-wiejskiej gminy Połaniec.

Miasto królewskie w powiecie sandomierskim województwa sandomierskiego w drugiej połowie XVI wieku^[2]. Miasto w starostwie sandomierskim w 1629 roku^[3]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa tarnobrzeskiego. W Zawadzie k. Połańca znajduje się jedna z największych w Polsce elektrowni cieplnych, Enea Połaniec S.A o mocy 1800 MW. Otwarty w 2013 Zielony Blok o mocy 205 MW stał się największym na świecie blokiem energetycznym opalanym w 100% biomasą^[4]. Na terenie miasta i gminy Połaniec znajduje się również podstrefa Specjalnej Strefy Ekonomicznej Starachowice, obejmująca obszar 22,3 ha i zagospodarowana w ponad 41%^[5]. Przez Połaniec przebiegają również dwie istotne drogi – Droga wojewódzka nr 764 z mostem na Wiśle (łącząca Połaniec ze Specjalną Strefą Ekonomiczną Euro-Park w Mielcu) oraz Droga krajowa nr 79. Według danych GUS z 30.06.2020 roku populacja Połańca liczy 8023 osób.

Położenie

Most w Połańcu łączący gminę Połaniec z powiatem mieleckim. Otwarty w 2014 roku.

Miasto i gmina Połaniec leży w Świętokrzyskim, należała do ziemi sandomierskiej^[6], we wschodniej części Niecki Połanieckiej będącej częścią Kotliny Sandomierskiej. Od wschodu granicę gminy stanowi rzeka Wisła, zaś od północy i zachodu kompleks Lasów Golejowskich. Tutejszy krajobraz ukształtował lodowiec. Pofałdowany teren rozcinają doliny Wisły, Czarnej, Wschodniej i Kanału Strumienia. Niecka Połaniecka opada 30-metrowym stopniem w kierunku wschodnim. W okolicy Połańca i Winnicy Wisła tworzy malowniczy przełom.

Przez miasto przebiega zielony szlak turystyczny z Chańczy do Pielaszowa.

Historia

Pradzieje

Pierwsze znane ślady osadnictwa na terenach Połańca pochodzą z paleolitu. Kryterium, którym kierowała się ludność próbująca zasiedlić ziemie nadwiślańskie to przede wszystkim zasobność w zwierzynę i ryby, dogodne ukształtowanie terenu, sprzyjający klimat oraz łatwy dostęp do wody. Jednak pierwsi osadnicy prowadzący koczowniczy tryb życia, pozostawali na danym terenie aż do wyczerpania się naturalnych zasobów. Znaleziska archeologów, pochodzące z obecnych terenów Enea Połaniec S.A, na których odnaleziono ślady kultury łużyckiej mogą świadczyć o zakładaniu stałych osad przez ludność okresu mezolitu na ziemiach połanieckich.

Osadnicy posiadający już umiejętność hodowli bydła i uprawy ziemi pojawili się na terenach Połańca około 4000–3500 lat p.n.e. Odkryte w 1968 roku przez grupę archeologów monety z III w. p.n.e. (147 denarów z okresu republiki i pryncypatu)^[7] są istotnym dowodem na kontakty handlowe z Imperium rzymskim.

Dzieje Połańca

Połaniec zaczyna tętnić życiem około wieku XI, kiedy to zostaje wzniesiony gród przy ujściu rzeki Czarnej do Wisły. Niedaleko nowo powstałego grodu została ulokowana osada o charakterze służebnym, której powstanie datuje się na XI–XII wiek. Wraz z pierwszym miastem powstaje kościółek św. Katarzyny na Winnej Górze.

Rok 1241 to najazd Tatarów na połanieckie ziemie. Gród został doszczętnie złupiony i spalony. Niedaleko wsi Tursko doszło do zażartej bitwy oddziałów rycerstwa polskiego z Tatarami. Według Jana Długosza Polacy zmusili najeźdźców do ucieczki. Lustracja przeprowadzona najprawdopodobniej 1340 r. wskazuje, że Połaniec liczył około 400 mieszkańców.

W 1350 roku miasto na mocy dokumentu wydanego przez Kazimierza Wielkiego zostało przeniesione z Winnej Góry na obecne miejsce. Ze względu na szlak handlowy wiodący z Krakowa do Sandomierza oraz dosyć ważną drogę wodną, spławną Wisłą, Połaniec uzyskał dość wcześnie (przed 1264 r.) prawa miejskie.

W 1442 roku miała miejsce dziwna sytuacja z ówczesnym królem, Władysławem Warneńczykiem, który gromadząc pieniądze na wyprawę przeciwko Turkom, zapożyczył się u właściciela majątku w Rytwianach, Dersława Jastrzębca, na kwotę ponad 4000 złotych. Niestety król zmarł nie spłacając zaciągniętego długu, zostawiając tym samym swojego następcę z nie lada problemem. Jednak spadkobierca po Deresławie zrzekł się niespłaconej sumy na sejmie w Piotrkowie. W ramach rekompensaty król Kazimierz Jagiellończyk podarował Annie, wdowie po Janie Rytwiańskim, Połaniec. Przez ponad 50 lat Połaniec znajdował się w rękach właścicieli latyfundiów rytwiańskich. Był to trudny okres w dziejach miasta, gdyż właściciele nastawiali się jedynie na zysk, nie dbając o rozwój estetyczny miasta i rozwój gospodarki. Miasto, na które nałożono nadmiar obowiązków nie mogło rozwijać się tak dynamicznie jak pod „skrzydłami” króla.

Na początku XVI wieku Połaniec ponownie został doszczętnie zniszczony i spalony podczas kolejnego najazdu Tatarów. W zaistniałej sytuacji król Zygmunt Stary postanowił umorzyć podatki dla pogorzelców i zmniejszyć ich wymiar dla mniej poszkodowanych mieszczan. Po zbójeckim napadzie ten sam król ustanowił targi w każdy poniedziałek i trzy jarmarki w roku (na Zielone Świątki, św. Małgorzatę oraz św. Katarzynę). W 1526 roku ogromny pożar objął Połaniec pochłaniając dużą część zabudowy, będąc przyczyną kolejnego uwolnienia mieszczan od podatków.

połaniecki rynek nocą

W połowie XVI wieku miastu został ufundowany ratusz, a mecenat nad tym przedsięwzięciem sprawował hetman Jan Amor Tarnowski. Dwanaście lat po tej inwestycji Połaniec został pochłonięty przez kolejny pożar. Również po tym pożarze, podobnie jak poprzednicy, król Zygmunt August zawiesił pobieranie podatków od pogorzelców.

Na początku XVII wieku w mieście powstał szpital dla ubogich, a przy nim kościółek św. Ducha, otwarty decyzją ówczesnego biskupa. W 1632 roku ustanowiono kolejny coroczny jarmark na św. Kazimierza. Przywilej ten został nadany Połańcowi przez Zygmunta III Wazę.

W 1772 roku nastąpił pierwszy rozbiór Polski. Odciął on Połaniec od rynku zbytu, jakim była Galicja, zajęta teraz przez Austriaków. Wysokie cła na transportowane do Galicji towary bardzo spowolniły rozwój gospodarczy miasta. 5 maja 1794 roku Naczelnik Najwyższej Siły Zbrojnej, Tadeusz Kościuszko, zjawił się pod Połańcem zakładając obóz w widłach Wisły i Czarnej. W tym to właśnie miejscu oczekiwał na połączenie swych sił z gen. Janem Grochowskim, by razem z nim uderzyć na armie gen. Denisowa. Początkowo wszystko wskazywało na klęskę oddziałów polskich, lecz zdolności dowódcze Kościuszki sprawiły, że jego armia nie poszła w rozsypkę, ale zachowała ducha bojowego i rozpoczęła odwrót do Warszawy. Bardzo ważnym dokumentem, który został wydany przez Naczelnika był uniwersał połaniecki. Dokument ten został wydany 7 maja 1794 roku. Na mocy Uniwersału chłopi stali się pełnoprawnymi obywatelami Rzeczypospolitej, zostali uwolnieni od poddaństwa, otrzymali wolność osobistą, a tym z nich, którzy wstąpili do armii została całkowicie zniesiona pańszczyzna. Wydarzenie to upamiętnia kopiec Kościuszki w Połańcu.

Kopiec Kościuszki

W 1795 roku, po III rozbiorze Polski, Połaniec trafił do zaboru austriackiego, a od 1815 r. do rosyjskiego. Był to ciężki okres w dziejach historii Połańca. Nasilenie się procesów rusyfikacji na ziemiach nadwiślańskich, po upadku powstania listopadowego, było głównie spowodowane chęcią wytępienia polskości, a także scalenia Królestwa z resztą Imperium Rosyjskiego.

Neoromański kościół par. pw. św. Marcina, (XVI/XVII, XIX w.)

1 czerwca 1869 roku na mocy ukazu carskiego Połaniec utracił prawa miejskie. Okoliczna ludność w czynie tym widziała zemstę za udział w powstaniu styczniowym, lecz według władz carskich powody były zupełnie inne. Pierwszym było to, że Połaniec był miastem tylko z tytułu, a zdecydowaną większość mieszkańców stanowili tu rolnicy. Drugim powodem była liczba ludności. Według ustaleń rządu carskiego miasto musiało mieć, co najmniej 3 tysiące mieszkańców, a Połaniec liczył niespełna 2 tysiące. Wskutek polityki rosyjskiej rozwój miasta został poważnie zahamowany.

W 1917 roku w Połańcu w setną rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki usypany został Kopiec Kościuszki w Połańcu.

Okres międzywojenny i II wojna światowa

W 1934 roku tereny Połańca zostały nawiedzone przez powódź. Z brzegów wystąpiła zarówno Wisła jak i Czarna, zalewając Połaniec i okoliczne wsie. Poszkodowanym rolnikom umorzono podatki, a gmina dostała dofinansowanie z funduszu zapomogowego. W tym samym roku w mieście zatrzymano włóczęgę posiadającego ściśle tajne dokumenty z Centrum Wyszkolenia Wojsk Łączności. Szpiegiem zajęła się ekspozytura wojskowego kontrwywiadu z Kielc^[8].

Po wybuchu II wojny światowej rozpoczął się dramat Żydów mieszkających na terenach Polski. Połaniec w tym okresie był uważany za „oazę spokoju”, gdyż położony był z dala od ruchliwych szlaków drogowych, pozbawiony komunikacji kolejowej, nie posiadał także stałych placówek gestapo. Ale także tutaj Holocaust pochłonął kilka tysięcy ofiar. W Połańcu podczas okupacji niemieckiej prowadzono tajne nauczanie na etapie szkoły podstawowej i gimnazjum. Po wkroczeniu do miasta Armii Czerwonej na Połaniec spadły nowe represje. Do łagrów wywieziono 42 mieszkańców.

Okres powojenny

Elektrownia Połaniec

Żmudna praca przy odbudowie i usuwaniu zniszczeń po tym, co działo się w Połańcu w okresie II wojny światowej.

• W latach 50. w miasteczku została „podarowana” energia elektryczna, a OSP otrzymała wóz bojowy.
• W latach 60. wybudowano szkołę podstawową, uruchomiono komunikację PKS oraz odbyło się uroczyste otwarcie trasy nadwiślańskiej.
• W latach 70. najważniejszym wydarzeniem było rozpoczęcie budowy Elektrowni Połaniec. Innym ważnym wydarzeniem było też uruchomienie ZSZ (Zasadniczej Szkoły Zawodowej), który miała kształcić głównie młodych, zdolnych elektryków i elektroników.
• W 1980 roku Połaniec odzyskał prawa miejskie. Trzy lata później zakończono budowę elektrowni i nadano jej imię Tadeusza Kościuszki.
• W 1997 roku Połaniec nawiedziła powódź tysiąclecia, która wyrządziła ogromne szkody.

Kultura i wypoczynek

• Centrum Kultury i Sztuki w Połańcu (wraz z salą kinową obsługującą obraz 4K 3D i dźwięk przestrzenny)
• Miejsko-gminna Biblioteka Publiczna w Połańcu
• Ośrodek Sportu i Rekreacji w Połańcu
• Przebudowana i odnowiona Muszla koncertowa przy ul. Królowej Jadwigi

Edukacja

• Publiczna Szkoła Podstawowa im. T. Kościuszki, ul. Żapniowska
• Zespół Szkół im. Oddziału Partyzanckiego Armii Krajowej „Jędrusie”, ul. Ruszczańska 23

Demografia

• Piramida wieku mieszkańców Połańca w 2014 roku^[9].

Sport

Stadion MKS Czarni Połaniec

• Czarni Połaniec – klub piłkarski założony w 1948, występujący w III lidze, gr. IV.
• Delfin Połaniec – klub pływacki.
• Żaczek Połaniec – szkolny klub sportowy.

Religia

Kościół Matki Bożej Wspomożenia Wiernych

• 

  Wisła w czasie powodzi tysiąclecia w okolicach Połańca
  Parafie rzymskokatolickie
  • Parafia Matki Bożej Wspomożenia Wiernych w Połańcu
  • Parafia św. Marcina w Połańcu
• Świadkowie Jehowy
  • Zbór w Połańcu (w tym grupa j. migowego)^[10]

Ulice

Poniżej w tabeli 1 ulice będące integralną częścią miasta Połaniec, z aktualnie przypasanym im numerem zgodnym z TERYT z katalogu ULIC^[11].

Tabela 1. Ulice wchodzące w skład miasta na podstawie TERYT^[11]

Symbol ulicy	Nazwa ulicy	Symbol ulicy	Nazwa ulicy	Symbol ulicy	Nazwa ulicy	Symbol ulicy	Nazwa ulicy
00157	ul. Akacjowa	08728	ul. Jana Kochanowskiego	12740	ul. Adama Mickiewicza	23240	ul. Tylna
00868	ul. Batalionów Chłopskich	09003	ul. Hugona Kołłątaja	12784	ul. Mielecka	23373	pl. Uniwersału Połanieckiego
03283	ul. Stefana Czarnieckiego	09186	ul. Marii Konopnickiej	14834	ul. Ogrodowa	23884	ul. Wesoła
03632	ul. Daszyn	09501	ul. Kosynierów	15211	ul. Elizy Orzeszkowej	24012	ul. Widokowa
04574	ul. Działkowców	09546	ul. Kościelna	15233	ul. Osiecka	24398	ul. Wiślana
04805	ul. Energetyków	09582	ul. Tadeusza Kościuszki	15733	ul. Partyzantów	24459	ul. Wincentego Witosa
05627	ul. Bartosza Głowackiego	09796	ul. Krakowska	16853	ul. Podskale	41744	ul. Wójta Bartłomieja
10003	ul. Królowej Jadwigi	09799	ul. Krakowska Duża	18652	ul. Władysława Stanisława Reymonta	25107	ul. kard. Stefana Wyszyńskiego
07123	ul. Jana Pawła II	09800	ul. Krakowska Mała	19123	ul. Ruszczańska	25133	ul. Wyzwolenia
41742	ul. Michała Jańczuka	10301	ul. Bolesława Kubika	19834	ul. Henryka Sienkiewicza	25416	ul. gen. Józefa Zajączka
07565	ul. Jędrusiów	10562	ul. Kwiatowa	20254	ul. Słoneczna	26069	ul. Józefa Zielińskiego
08265	ul. Kazimierza Wielkiego	10898	ul. Leśna	20598	ul. Sosnowa	26259	ul. Zrębińska
08435	ul. Jana Kilińskiego	11139	ul. Lipowa	20641	ul. Spacerowa	26398	ul. Żapniowska
08499	ul. gen. Franciszka Kleeberga	11205	ul. 11 Listopada	20683	ul. Sportowa	26469	ul. Stefana Żeromskiego
08574	ul. Klonowa	11879	ul. gen. Antoniego Józefa Madalińskiego	21073	ul. Staszowska

Dawne części miasta – obiekty fizjograficzne

W latach 70. XX wieku przyporządkowano i opracowano spis lokalnych części integralnych dla Połańca zawarty w tabeli 1.

Tabela 1. Wykaz urzędowych nazw miejscowych i obiektów fizjograficznych^[12]

Nazwa wsi – miasta	Nazwy części wsi – miasta	Nazwy obiektów fizjograficznych – charakter obiektu
I. Gromada POŁANIEC
Połaniec	Barszczówka Daszyn Folwark Makarówka Miasto Mąki Podskale Rychterówka Zamoście Zatyłki Żapniów	Barszczówka – pole Batalie – nieużytki, młody las Cechowe – pole Ciołkowe Błonie – pastwisko, krzaki Cyganówka – pole Czarna – pole Dębniak – pole Doły – pole, krzaki Dyjówka – pole Górajki – pole Grysówka – pole Kąty – pole Kępa – łąka, krzaki Kępy – pole Kobyliniec – nieużytki, las młody Koło Łachy – pole Koskowizna – krzaki, pastwisko Koziarówka – pole Ług – nieużytki, pole Makarówka – pole Maliniec – pole, łąka Mąki – pole Nadmaliniec – pole Nakło – pole Ostrówek – krzaki Pastwisko – pole Plebanka – pole Pod Kapliczką – pole Pod Łęgiem – pole Pod Matką Boską – pole Pod Rudnikami – pole Pod Szubienicą – pole Podskale – pole Pogorzele – pole Promyki – pole Rożki – pole, las Różańcówka – pole Rybickie – pole Rychterówka – pole Serwitus – pole Strzegomka – droga Ściegna – pole Śmierdziączka – rzeczka, nieużytki U Strzegomki – pole U Śmierdziączki – pole, nieużytki Wielkie Pole – pole Wysypka – łąka, zarośla Za Cmentarzem – pole Za Glinikiem – pole Za Gruszkami – pole Za Schodnią – pole Zasadzie – pole, krzaki Zatyłki – pole, łąka Zimna Woda – pole, krzaki Zrębińskie – pole Żapniów – pole

Transport

Miasto leży przy drodze krajowej nr 79 oraz wojewódzkiej nr 764.

W okolicach Połańca zbudowana została trasa Kielce – Staszów – Połaniec – Mielec – Kolbuszowa – Rzeszów, w ramach której powstał nowy, otwarty 12 listopada 2014 r., most na Wiśle.

W mieście znajduje się stacja kolejowa Połaniec.

Na terenach inwestycyjnych w roku 2015 założono śmigłowcowe lądowisko należące do Miasta i Gminy Połaniec.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie^[13]:

• Lubowla (od 19 listopada 1999)
• Soleczniki (od 30 września 2001)
• Viggiano (od 19 sierpnia 2001)
• Wonitsa (od 19 sierpnia 2001)
• Étoile-sur-Rhône (od 2004)
• Swalawa (od 2005)

Zobacz też

• Cmentarz żydowski w Połańcu
• Most w Połańcu
• Synagoga w Połańcu

Przypisy

Bibliografia

• Kaczmarek Leon (red. nauk. zeszytu), Taszycki Witold (red. nauk. wyd.): Urzędowe Nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych. 33. Powiat staszowski województwo kieleckie. Komisja ustalania nazw miejscowości i obiektów fizjograficznych (do użytku służbowego). Z: 33. Warszawa: Urząd Rady Ministrów. Biuro do Spraw Prezydiów Rad Nadzorczych, 1970.
• Kalendarz świętokrzyski 2005. Z dnia na dzień przez stulecia.Kielce 2004.

Linki zewnętrzne

• Portal informacyjny z Miasta i Gminy Połaniec, aktualności i ciekawostki historyczne – www.polaniec.com.pl
• Serwis Informacyjny Miasta i Gminy Połaniec
• Połaniec w dokumencie archiwalnym. polska.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-01-10)].
• Połaniec, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 705 .