Pociąg ekspresowy

Polski pociąg ekspresowy Express Intercity „Fredro” w Koninie (2012 r.)

Pociąg ekspresowy, ekspres – określenie stosowane przez przedsiębiorstwa kolejowe i obecne w literaturze branżowej jako rodzaj i kategoria pociągów pasażerskich.

Według definicji zaproponowanej przez Leopolda Nowosielskiego w polskim podręczniku Zarys kolejnictwa, ekspresy są kategorią dla pociągów pokonujących od kilkuset (ekspresy krajowe) do kilku tysięcy kilometrów^[1]. W warunkach polskich modelowy czas podróży na całej trasie wynosi do 5-7 godzin na trasie krajowej i do ponad doby na trasie międzynarodowej^[1]. Ze względu na czas podróży do składu pociągów ekspresowych zazwyczaj są włączane wagony restauracyjne lub barowe^[1]. Nocne ekspresy międzynarodowe prowadzą znaczną liczbę wagonów sypialnych i kuszetek^[1]. Nocne ekspresy bez miejsc do siedzenia przyjmują formę pociągów hotelowych^[2]. Dostępność ekspresów (liczba zatrzymań na stacjach i przystankach pośrednich) wg definicji Nowosielskiego jest mała, a w przypadku ekspresów międzynarodowych – bardzo mała^[1]. Ekspresy poruszają się z najwyższą prędkością dozwoloną w istniejących warunkach technicznych^[1]. Częstotliwość kursowania ekspresów może być różna, od dwugodzinnego taktu po jedno połączenie w ciągu doby^[3].

Nie wszystkie pociągi określane w przeszłości mianem ekspresów spełniają kryteria proponowane w definicji Nowosielskiego.

W latach 60. XX wieku koleje europejskie odeszły od stosowania określenia ekspres, tworząc nowe kategorie szybkich połączeń kolejowych: InterCity, EuroCity, TGV czy Thalys^[4].

Na przełomie XX i XXI wieku do dawnego określenia ekspres nawiązały w nazewnictwie swoich pociągów między innymi koleje niemieckie Deutsche Bahn (Intercity-Express i Interregio-Express), polskie PKP Intercity (Express Intercity Premium) oraz północnoamerykańskie Amtrak (Acela Express).

Przykłady pociągów określanych jako ekspresy

Grands Express Européens (CIWL)

Powstanie europejskiej sieci pociągów ekspresowych zainicjowało Międzynarodowe Towarzystwo Wagonów Sypialnych i Wielkich Ekspresów Europejskich (fr. Compagnie Internationale des Wagons-Lits et des Grands Express Européens, w skrócie: CIWL), założone w 1872 roku przez Georges'a Nagelmackersa^[5]. Towarzystwo określało swoje pociągi luksusowe mianem ekspresów, a do oferowanych przez CIWL luksusowych połączeń należał między innymi słynny Orient Express.

Fernschnellzug (Deutsche Reichsbahn)

(c) Rainerhaufe, CC-BY-SA-3.0

Odrestaurowany skład SVT 137 Leipzig

W 1923 roku koleje Deutsche Reichsbahn wprowadziły kategorię pociągów ekspresowych (niem. Fernschnellzug, FD), prowadzących wyłącznie wagony pierwszej i drugiej klasy^[6]. Niemieckie ekspresy były prowadzone przez parowozy o opływowych, aerodynamicznych kształtach, których prędkość maksymalna dochodziła do 150 kilometrów na godzinę^[7].

Fernschnellzug mit Triebwagen (Deutsche Reichsbahn)

Od 1933 roku koleje niemieckie rozpoczęły obsługę nowej kategorii: ekspresowych zespołów trakcyjnych (niem. Fernschnellzug mit Triebwagen, FDt)^[6]. Nową kategorię pociągów wprowadzono po wdrożeniu spalinowych zespołów trakcyjnych^[6] (między innymi typów Hamburg, Leipzig, Köln). Pociągi nazwano latającymi (niem. Fliegender) – na tory wyruszyły m.in. „Latający Hamburczyk” i „Latający Ślązak”^[6]. Pod względem średniej prędkości na najlepszym odcinku, „Latający Kolończyk” stanowił w roku 1938 najszybszy pociąg pasażerski ówczesnego świata^[7]. Na odcinku Hanower – Hamm spalinowy zespół trakcyjny osiągał średnią prędkość 132,3 km/h, przy maksymalnej 160 km/h^[7].

Trans-Europ-Express (koleje zachodnioeuropejskie)

Sieć TEE na przestrzeni lat

Lato 1957

Lato 1961

Lato 1965

Zima 1971

Zima 1974

Lato 1979

Lato 1984

Lato 1987

Podczas konferencji prasowej w dniu 30 października 1953 roku poinformowano o utworzeniu stowarzyszenia europejskich pociągów ekspresowych pod przewodnictwem dyrektora kolei holenderskich Franciszka Querien den Hollandera^[8]. Do stowarzyszenia przystąpiły koleje niemieckie, szwajcarskie, luksemburskie, włoskie, holenderskie, belgijskie i francuskie^[9]. Komfortowe pociągi ekspresowe rozpoczęły kursowanie w dniu 2 czerwca 1957 roku^[10]. Składy pociągów ekspresowych zostały pomalowane na kolor beżowy i czerwony, a wagony pasażerskie posiadały pierwszą klasę i były klimatyzowane^[11]. Ostatni skład ekspresowy TEE Rheingold został zlikwidowany w 1987 roku^[12].

Pociągi ekspresowe (Polskie Koleje Państwowe)

Intercity-Express (Deutsche Bahn)

Acela Express (Amtrak)

Express Intercity Premium (PKP Intercity)

Zobacz też

• Kategoria pociągu
• Koleje dużych prędkości

Przypisy

Bibliografia

• Leopold Nowosielski: Zarys Kolejnictwa. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1986. ISBN 83-206-0632-2.
• Adam Dylewski: Historia kolei w Polsce. Warszawa: Carta Blanca, 2012. ISBN 978-83-7705-176-4.
• Andrzej Massel. Najszybsze pociągi na ziemiach polskich. Okres międzywojenny. „Świat kolei”. 5/1997, s. 18-23, 1997. Emi-Press. ISSN 1232-3829 (pol.). 
• Andrzej Massel. Szybkie połączenia kolejowe w Polsce – wczoraj i dziś. „Technika Transportu Szynowego”. 5-6/2005, s. 38-49, 2005. Emi-Press. ISSN 1232-3829 (pol.).