Podejźrzon

Podejźrzon
	; Podejźrzon księżycowy
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	telomowe
Gromada	naczyniowe
Klasa	paprocie
Podklasa	nasięźrzałowe
Rząd	nasięźrzałowce
Rodzina	nasięźrzałowate
Rodzaj	podejźrzon
	Nazwa systematyczna
	Botrychium O. Swartz; J. Bot. (Schrader) 1800(2): 8, 110. Oct-Dec 1801
	Typ nomenklatoryczny
	Botrychium lunaria (L.) Schwartz

Podejźrzon lancetowaty

Podejźrzon (Botrychium Sw.) – rodzaj roślin z rodziny nasięźrzałowatych (Ophioglossaceae). W szerokim ujęciu obejmuje ok. 50^[4], 56^[5] lub 63^[2] gatunki. Bywa rozdzielany na 4^[2] lub 5^[6] rodzajów i wówczas do Botrychium sensu stricto zalicza się 35 gatunków^[6]^[2]. Zasięg występowania rodzaju jest rozległy (zarówno w szerokim, jak i w wąskim ujęciu^[6]) – są to rośliny niemal kosmopolityczne, jednak z reguły rzadko spotykane^[7]. Rośliny naziemne lub rozwijające się w szczelinach skał^[8], zasiedlają najczęściej tereny leśne i zbiorowiska trawiaste^[9]. Mają mięsiste kłącza i obligatoryjnie zależne są od mykoryzy^[7]. Ze względu na oryginalny pokrój i rzadkość występowania uważane były w wielu społecznościach za rośliny magiczne, zwłaszcza podejźrzon księżycowy B. lunaria^[7]. Gatunek ten wykorzystywany był także jako roślina lecznicza. Jego młode pędy spożywane były w Azji jako warzywo (Maorysi na Nowej Zelandii podobnie spożywali pędy B. australe)^[4].

Rozmieszczenie geograficzne

Podejźrzon marunowy

Podejźrzon wirginijski

Rośliny te są niemal kosmopolityczne, z centrum zróżnicowania w Ameryce Północnej (gdzie rośnie ich ok. 30 gatunków^[9]) oraz we wschodniej Azji (w Chinach 12 gatunków^[8])^[7]. W Europie rośnie 7 gatunków^[10], z czego 6 w Polsce^[11]. Związane są z obszarami na wyższych szerokościach geograficznych lub wysokościach nad poziomem morza^[9], zwłaszcza w strefie międzyzwrotnikowej występują na obszarach górskich^[12].

Gatunki flory Polski^[11]

podejźrzon księżycowy (Botrychium lunaria (L.) Sw.)
podejźrzon lancetowaty (Botrychium lanceolatum (S. G. Gmel.) Ångstr.) – gatunek w Polsce wymarły
podejźrzon marunowy (Botrychium matricariifolium (Retz.) A. Braun ex W. D. J. Koch)
podejźrzon pojedynczy (Botrychium simplex E. Hitchc.)
podejźrzon rutolistny (Botrychium multifidum (S. G. Gmel.) Rupr.)
podejźrzon wirginijski (Botrychium virginianum (L.) Sw.)^[13]

Morfologia

Podejźrzon rutolistny

Gametofit: Mięsisty, bezzieleniowy, rozwija się pod ziemią jako myko-heterotrof (pasożytując na grzybach)^[4]. Ma kształt szerokojajowaty o długości 1–10 mm i szerokości 1–3 mm, nie rozgałęzia się^[9].
Sporofit: Kłącze podziemne krótkie, rosnące prosto ku górze, o średnicy do 5 mm^[9], nagie lub pokryte długimi włoskami^[8], bez łusek^[10], rozmnóżek na nim brak lub są drobne, kulistawe^[8]^[9]. Korzenie rzadko rozgałęzione, żółtawe do czarnych, o średnicy 0,5–2 mm, gładkie lub korkowaciejące na brzegach^[8]^[9]. Z kłącza co roku wyrasta pojedynczy liść (rzadko dwa^[8]) podzielony na część asymilacyjną (płonną) i zarodnionośną (płodną), przy czym obie są mniej lub bardziej podzielone, rzadko blaszka jest pojedyncza^[10]. Wspólny odcinek dla obu części liścia jest gruby, zwykle mięsisty, nagi lub owłosiony^[8]. Blaszka asymilacyjna o kształcie od równowąskiego do podługowatego i trójkątnego, pojedyncza do 5-krotnie złożonej pierzasto, o długości od 4 do 25 cm i szerokości od 1 do 35 cm^[9]. Poszczególne odcinki liścia rozpostarte lub wzniesione, kształtu od równowąskiego, poprzez lancetowaty do wachlarzowatego. Całobrzegie lub na brzegu ząbkowane albo postrzępione^[9]. Wiązki przewodzące nie łączą się ze sobą, rozwidlają się dychotomicznie^[10] i układają się równolegle, łukowato, rozchodzą się wachlarzowato lub pierzasto^[9]. Część zarodnionośna oddziela się od wspólnego trzonu na różnej wysokości – tuż przy powierzchni ziemi lub wyżej, od nasady blaszki liścia asymilacyjnego. Jest pojedynczo do trzykrotnie podzielona. Zarodnie rozwijają się w dwóch szeregach wzdłuż brzegów odcinków tej części liścia. Są siedzące do krótkoszypułkowych, kulistawe, nagie, otwierają się pękając poprzeczną szczeliną^[8].

Systematyka

Synonimy

Botrypus Michx., Japanobotrychium Masam., Lunularia Batsch, Osmundopteris (J.Milde) Small, Sceptridium Lyon

Pozycja systematyczna

Rodzaj podejźrzon Botrychium jest jednym z kilku wyróżnianych w obrębie rodziny nasięźrzałowatych (Ophioglossaceae), przy czym tradycyjnie wyróżnia się ich cztery^[4]^[12], ale w przypadku podzielenia Botrychium na cztery lub pięć mniejszych rodzajów – odpowiednio więcej^[14]. W obrębie rodziny siostrzanym rodzajem jest Helminthostachys^[15], pozycję bardziej bazalną zajmuje rodzaj nasięźrzał Ophioglossum^[15], a bazalnym dla całej rodziny rodzajem jest Mankuya^[16].

Rodzaj Botrychium sensu lato bywa rozdzielany na cztery^[2] lub pięć mniejszych rodzajów na bazie kryteriów morfologicznych i molekularnych, potwierdzanych datowaniem odległego w czasie rozdzielenia się poszczególnych linii rozwojowych (57–23 miliony lat temu). Wyróżniane są następujące drobne rodzaje: Botrychium s.s., Botrypus, Japanobotrychium, Osmundopteris i Sceptridium^[14].

W przypadku podziału rodzaju jego tradycyjne, szerokie ujęcie odpowiada podrodzinie Botrychioideae C.Presl, Suppl. Tent. Pterid.: 42. 1845^[2].

Wykaz gatunków (w szerokim ujęciu)^[5]

Botrychium acuminatum W.H. Wagner
Botrychium ascendens W.H. Wagner
Botrychium australe R. Br.
Botrychium biternatum (Savigny) Underw.
Botrychium boreale J. Milde
Botrychium campestre W.H. Wagner & Farrar
Botrychium chamaeconium Bitter & Hieron.
Botrychium crenulatum W.H. Wagner
Botrychium daucifolium Wall. ex Hook. & Grev.
Botrychium decompositum M. Martens & Galeotti
Botrychium decurrens Ching
Botrychium dissectum Spreng.
Botrychium dusenii Alston
Botrychium echo W.H. Wagner
Botrychium formosanum Tagawa
Botrychium gallicomontanum Farrar & Johnson-Groh
Botrychium hesperium (Maxon & R.T. Clausen) W.H. Wagner & Lellinger
Botrychium japonicum (Prantl) Underw.
Botrychium jenmanii Underw.
Botrychium lanceolatum (S.G. Gmel.) Ångström – podejźrzon lancetowaty
Botrychium lanuginosum Wall. ex Hook. & Grev.
Botrychium leptostachyum Hayata
Botrychium longipedunculatum Ching
Botrychium lunaria (L.) Sw. – podejźrzon księżycowy
Botrychium lunarioides (Michx.) Sw.
Botrychium manshuricum Ching
Botrychium matricariae (Schrank) Spreng.
Botrychium matricariifolium (Döll) A. Braun ex W.D.J. Koch – podejźrzon marunowy
Botrychium minganense Vict.
Botrychium modestum Ching
Botrychium montanum W.H. Wagner
Botrychium mormo W.H. Wagner
Botrychium multifidum (S.G. Gmel.) Rupr. – podejźrzon rutolistny
Botrychium nipponicum Makino
Botrychium officinale Ching
Botrychium oneidense (Gilbert) House
Botrychium pallidum W.H. Wagner
Botrychium paradoxum W.H. Wagner
Botrychium parvum Ching
Botrychium pedunculosum W.H. Wagner
Botrychium pinnatum H. St. John
Botrychium pseudopinnatum W.H. Wagner
Botrychium pumicola Coville ex Underw.
Botrychium robustum (Rupr.) Underw.
Botrychium rugulosum W.H. Wagner
Botrychium schaffneri Underw.
Botrychium simplex E. Hitchc. – podejźrzon pojedynczy
Botrychium socorrense W.H. Wagner
Botrychium spathulatum W.H. Wagner
Botrychium strictum Underw.
Botrychium subbifoliatum Brack.
Botrychium sutchuanense Ching
Botrychium tolucaense W.H. Wagner & Mickel
Botrychium underwoodianum Maxon
Botrychium virginianum (L.) Sw. – podejźrzon wirginijski
Botrychium yunnanense Ching

Nazwa

W dawnej europejskiej literaturze najczęściej opisywano podejźrzona księżycowego. Ze względu na kształt liści nazwa często nawiązywała do księżyca. W XV wieku nazywaną go polsku miesięcznikiem, nawiązując do nazwy łacińskiej lunaria minor. Podobnie jest m.in. w językach bułgarskim (лунна папрат trb. łunna paprat trl. lunna paprat) czy serbsko-chorwackich (mesećina, mladomesecina, manja mesećina)^[17].

Marcin z Urzędowa jako alternatywną nazwę podaje zapartnica, a Marcin Siennik używa nazwy podeźrzał. Nazwa ta się później przyjęła w różnych wariantach (podeźron, podeźrał, podeyrzon, podejrzał itp.)^[17] Funkcjonuje pogłoska, jakoby w znanej Klukowi taksonomii ludowej nazwy nasięźrzał i podejźrzon oznaczały odpowiednio Botrychium i Ophioglossum, ale on zamienił te nazwy, co miałoby utrudnić praktykowanie guseł^[18]. Niemniej podejźrzon księżycowy w systemie Kluka był uznany za gatunek długosza, jako długosz podezrzon (Osmunda lunaria), z adnotacją, że dawniej znany był jako Lunaria botrytis. W związku z tym Stanisław Bonifacy Jundziłł w ogóle cały rodzaj Osmunda określał jako podezrzoń. Podobne utożsamianie rodzajów Osmunda i Botrychium, a także Blechnum (podrzeń), występowało również w innych językach. Wyjątkowo zdarzało się nazywanie przedstawicieli Ophioglossum nasięźrzałem, ale zwykle zaznaczano, że to odrębne taksony. Etymologia nie jest jasna, przypuszczalnie związek z czasownikiem podejrzeć nawiązuje do przypisywanych roślinie magicznych właściwości^[17].

W językach wschodniosłowiańskich funkcjonują lub funkcjonowały nazwy nawiązujące do przypisywanych podejźrzonowi magicznych właściwości, w rosyjskim гроздовник trb. grozdownik trl. grozdovnik, w ukraińskim грознянка trb. hroznianka trl. groznânka, лубизіле trb. łubyziłe trl. lubizìle. W języku czeskim funkcjonowała podobna nazwa hroznatěnka, ale także zasevratec czy nazwa w formie zdania vrať se zase, które dały źródło późniejszej nazwie vratička. Szymon Syreński (Syreniusz), prawdopodobnie pod tym wpływem, jako jeden z synonimów podał formę wróć się zaś^[17].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f The Pteridophyte Phylogeny Group. A community-derived classification for extant lycophytes and ferns. „Journal of Systematics and Evolution”. 54 (6), s. 563–603, 2016. DOI: 10.1111/jse.12229.
↑ ^a ^b Botrychium. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-09-27].
↑ ^a ^b ^c ^d Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Kew Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 25. ISBN 978-1-84246-634-6.
↑ ^a ^b Botrychium. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-09-27].
↑ ^a ^b ^c Dauphin, Benjamin; Farrar, Donald R.; Maccagni, Alessio; Grant, Jason R.. A Worldwide Molecular Phylogeny Provides New Insight on Cryptic Diversity Within the Moonworts (Botrychium s. s., Ophioglossaceae). „Systematic Botany”. 42, 4, s. 620-639, 2017. DOI: 10.1600/036364417X696483.
↑ ^a ^b ^c ^d Sue Olsen: Encyclopedia of Garden Ferns. Portland: Timber Press, 2007, s. 158. ISBN 978-0-88192-819-8.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Zhang Xianchun, Norio Sahashi: Botrychium Swartz. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-09-27].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Warren H. Wagner Jr., Florence S. Wagner: Botrychium Swartz. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-09-27].
↑ ^a ^b ^c ^d T.G. Tutin, V.H. Heywood i in.: Flora Europaea. Vol. 1. Cambridge: Cambridge University Press, 1964, s. 8-9.
↑ ^a ^b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 43, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 125. ISBN 978-1-107-11502-6.
↑ P. Pawlikowski, Botrychium virginianum (Ophioglossaceae) rediscovered in Poland. Polish Botanical Journal 2011 56(1): 81-84.
↑ ^a ^b Benjamin Dauphin, Julien Vieu, Jason R. Grant. Molecular phylogenetics supports widespread cryptic species in moonworts (Botrychium s.s., Ophioglossaceae). „American Journal of Botany”. 101, 1, s. 128-140, 2014. DOI: 10.3732/ajb.1300154.
↑ ^a ^b Warren D.Hauk, Clifford R.Parks, Mark W.Chase. Phylogenetic studies of Ophioglossaceae: evidence from rbcL and trnL-F plastid DNA sequences and morphology. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 28, 1, s. 131-151, 2003. DOI: 10.1016/S1055-7903(03)00032-0.
↑ Shinohara, Wataru; Nakato, Narumi; Yatabe-Kakugawa, Yoko; Oka, Taketoshi; Kun Kim, Jong; Murakami, Noriaki; Noda, Hiroshi; Sahashi, Norio. The Use of matK in Ophioglossaceae Phylogeny and the Determination of Mankyua Chromosome Number Shed Light on Chromosome Number Evolution in Ophioglossaceae. „Systematic Botany”. 38, 3, s. 564-570, 2013. DOI: 10.1600/036364413X670232.
↑ ^a ^b ^c ^d Anna Spólnik. Z czarodziejskiego słownika roślin polskich: nasięźrzał (Ophioglossum vulgatum L.) i podejźrzon (Botrychium lunaria Sw.). „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie”, s. 165−171, 1983. (pol.).
↑ Adam Kapler: Kwiat paproci. Zielnik Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego. [dostęp 2019-10-07]. (pol.).

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).

[ppgI-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f The Pteridophyte Phylogeny Group. A community-derived classification for extant lycophytes and ferns. „Journal of Systematics and Evolution”. 54 (6), s. 563–603, 2016. DOI: 10.1111/jse.12229.

[ing-3] Botrychium. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-09-27].

[maarten-4] Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Kew Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 25. ISBN 978-1-84246-634-6.

[tpl-5] Botrychium. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2019-09-27].

[Dauphin-6] Dauphin, Benjamin; Farrar, Donald R.; Maccagni, Alessio; Grant, Jason R.. A Worldwide Molecular Phylogeny Provides New Insight on Cryptic Diversity Within the Moonworts (Botrychium s. s., Ophioglossaceae). „Systematic Botany”. 42, 4, s. 620-639, 2017. DOI: 10.1600/036364417X696483.

[olsen-7] Sue Olsen: Encyclopedia of Garden Ferns. Portland: Timber Press, 2007, s. 158. ISBN 978-0-88192-819-8.

[china-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Zhang Xianchun, Norio Sahashi: Botrychium Swartz. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-09-27].

[america-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Warren H. Wagner Jr., Florence S. Wagner: Botrychium Swartz. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2019-09-27].

[tutin-10] T.G. Tutin, V.H. Heywood i in.: Flora Europaea. Vol. 1. Cambridge: Cambridge University Press, 1964, s. 8-9.

[checklist-11] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 43, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[mabb-12] David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 125. ISBN 978-1-107-11502-6.

[13] P. Pawlikowski, Botrychium virginianum (Ophioglossaceae) rediscovered in Poland. Polish Botanical Journal 2011 56(1): 81-84.

[benjamin-14] Benjamin Dauphin, Julien Vieu, Jason R. Grant. Molecular phylogenetics supports widespread cryptic species in moonworts (Botrychium s.s., Ophioglossaceae). „American Journal of Botany”. 101, 1, s. 128-140, 2014. DOI: 10.3732/ajb.1300154.

[warren-15] Warren D.Hauk, Clifford R.Parks, Mark W.Chase. Phylogenetic studies of Ophioglossaceae: evidence from rbcL and trnL-F plastid DNA sequences and morphology. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 28, 1, s. 131-151, 2003. DOI: 10.1016/S1055-7903(03)00032-0.

[16] Shinohara, Wataru; Nakato, Narumi; Yatabe-Kakugawa, Yoko; Oka, Taketoshi; Kun Kim, Jong; Murakami, Noriaki; Noda, Hiroshi; Sahashi, Norio. The Use of matK in Ophioglossaceae Phylogeny and the Determination of Mankyua Chromosome Number Shed Light on Chromosome Number Evolution in Ophioglossaceae. „Systematic Botany”. 38, 3, s. 564-570, 2013. DOI: 10.1600/036364413X670232.

[spolnik-17] Anna Spólnik. Z czarodziejskiego słownika roślin polskich: nasięźrzał (Ophioglossum vulgatum L.) i podejźrzon (Botrychium lunaria Sw.). „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie”, s. 165−171, 1983. (pol.).

[18] Adam Kapler: Kwiat paproci. Zielnik Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego. [dostęp 2019-10-07]. (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne