Podgórze (Kraków)

Wolne Królewskie Miasto
Podgórze
	część Dzielnicy XIII
	; Rynek Główny miasta Podgórza,; zwany obecnie Rynkiem Podgórskim
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miasto	Kraków
Prawa miejskie	1784–1810 i 1815–1915
Zarządzający	Franciszek Maryewski
	Położenie na mapie Krakowa Wolne Królewskie Miasto; Podgórze
	Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Wolne Królewskie Miasto; Podgórze
	Położenie na mapie województwa małopolskiego Wolne Królewskie Miasto; Podgórze
	50°02′39″N 19°56′57″E/50,044167 19,949167
	Portal Polska

Układ urbanistyczny
dawnego miasta Podgórza
	nr rej. A-608 z 26 października 1981
	; Widok Podgórza zza Wisły
Państwo	Polska
Miejscowość	Kraków

Podgórze (oficjalnie Wolne i Królewskie Miasto Podgórze) – obszar Krakowa obejmujący zachodnią część obecnej Dzielnicy XIII. Dawniej samodzielne miasto, które otrzymało prawa miejskie 26 lutego 1784 (rzekomo jako Josephstadt, na co jednak brak przekonujących dowodów^[2]). 4 lipca 1915 połączyło się z Krakowem i zostało jego XXII dzielnicą katastralną. Nazywane bywa często Starym Podgórzem.

Podgórze uzyskało prawa miejskie w 1784 roku, w 1810 roku włączone do Krakowa, ponowne nadanie praw miejskich w 1815 roku, połączone z Krakowem w 1915 roku.^[3].

W 1994 roku Podgórze wraz ze Starym Miastem, Wawelem, Stradomiem, Piaskiem, Kazimierzem i Nowym Światem zostało uznane za Pomnik historii^[4].

Historia

Po I rozbiorze Polski władze austriackie utworzyły nowy ośrodek administracyjny i gospodarczy. Początkowo tworzono go w oparciu o wieś Ludwinów, którą zamierzano rozbudować, jednak ostatecznie wybór padł na tereny dotychczas słabo zagospodarowane i zaludnione leżące naprzeciw Kazimierza u stóp Góry Lasoty (stąd nazwa Podgórze), gdzie rozchodziły się drogi do Krakowa, Wieliczki i Skawiny. Udogodnienia wprowadzone patentem cesarskim z 1781 r. przyciągnęły rzemieślników i kupców. Liczne przywileje cesarskie gwarantujące daleko idącą swobodę osobistą (zwolnienie ze służby wojskowej, wolność wyznania i in.), prowadzenia działalności gospodarczej (bezpłatny przydział gruntów, zwolnienie z podatków, pomoc finansowa itp.), a także przygraniczne położenie na brzegu spławnej rzeki i na połączeniu szlaków handlowych zapewniło Podgórzu szybki rozwój (w 1787 r. miało już 108 domów), które zacząło stanowić konkurencję handlową dla Krakowa.

W 1784 r. cesarz Józef II nadał Podgórzu prawa wolnego miasta królewskiego, a w 1785 r. herb:

„W roku 1785 powstało z części tej wsi [Ludwinów] i kilku domów nad Wisłą zwanych Podgórzem miasto Podgórze. Cesarz Józef II nadał miastu wolność handlu i nazwał je Josefstadtem, ale to nazwisko ustąpiło dawniejszemu”^[5].

III rozbiór Polski (1795) osłabił czynniki decydujące o uprzywilejowanej pozycji Podgórza. Jego rozwój nie następował już w takim tempie jak w pierwszej fazie.

W początkach XIX w. miasto przekształciło się w ośrodek o wyraźnym charakterze handlowo-przemysłowym. W 1809 r. w wyniku traktatu pokojowego z Schönbrunn miasta: Kraków, Podgórze i Wieliczka wraz z otaczającymi je terenami włączone zostały do Księstwa Warszawskiego.

W 1810 r. wprowadzono centralistyczny system administracyjny wzorowany na francuskim, w konsekwencji Podgórze zostało włączone do Krakowa. Po raz pierwszy w historii granice administracyjne miasta Krakowa sięgnęły na południe poza główne koryto Wisły. Kraków został podzielony na cztery gminy (dzielnice); Podgórze zostało IV gminą, zachowując jednak odrębność administracyjną. W 1815 r. kongres wiedeński zdecydował o podziale ziem Księstwa Warszawskiego – odłączył Podgórze, które wróciło do Austrii, od terenów Rzeczypospolitej Krakowskiej. Wisła została rzeką graniczną pomiędzy Wolnym Miastem Krakowem a Galicją.

W połowie XIX w. rozpoczęto budowę systemu fortyfikacji w obrębie Podgórza, m.in. ufortyfikowano kopiec Krakusa, który został otoczony fortem i głęboką fosą, oraz Krzemionki Podgórskie, na których wzniesiono dwie tzw. „baszty maksymiliańskie”. Na wzniesieniach stanowiących dalekie przedpola Podgórza wybudowano forty m.in. w Prokocimiu, Rajsku, Wróblowicach, Skotnikach, Pychowicach, Bodzowie.

W Podgórzu wydawano lokalne pismo. Był nim społeczno-literacki tygodnik „Podgórzanin”, wydawany i redagowany przez Karola Breuera. Pierwszy jego numer ukazał się 1 stycznia 1900 r. Wydano 22 numery „Podgórzanina”. Ich treść stanowi m.in. kronikę codziennego życia mieszkańców Podgórza na przełomie wieków^[6].

W 1913 r. Prezydent m. Krakowa Juliusz Leo określił Podgórze jako „perłę w pierścieniu gmin Kraków otaczających”, co było dowodem uznania dla osiągnięć miasta. Wśród społeczności Podgórza istniała duża niechęć do połączenia z Krakowem, ostatecznie jednak w 1913 r. Rada Miasta Podgórza uchwaliła połączenie z Krakowem, oficjalnie ogłoszone dopiero w 1915 r. Uroczystość połączenia Królewskiego Wolnego Miasta Podgórze i Stołecznego Królewskiego Miasta Krakowa odbyła się 5 lipca 1915 pośrodku „trzeciego mostu”, zwanego również mostem Krakusa. Kolejne lata były okresem zrastania się organizmów obu miast. J. Karpiniec podaje 22 sierpnia 1914 jako datę włączenia Podgórza do Krakowa^[7]. Potwierdzeniem tego może być informacja w Telegramach Gazety Lwowskiej:

Wiedeń, 28 sierpnia. Wiener Ztg. ogłasza Najw. sankcyę^[8] uchwalonego przez Sejm galicyjski projektu ustawy w sprawie połączenia Podgórza z Krakowem, w sprawie wyłączenia Podgórza z powiatu wielickiego, jakoteż w sprawie zmiany §§ 18, 42, 48, 49, 53, 54, 62, 67, 85 i 90 statutu m. Krakowa^[9].

2 marca 1910 Rada Miejska w Podgórzu uchwaliła przyznanie obywatelstwa honorowego miasta burmistrzowi Franciszkowi Maryewskiemu^[10]. 17 marca 1914 uchwałą Rada Miasta Podgórze przez aklamację tytuły honorowego obywatelstwa Podgórza otrzymali Kazimierz Gałecki, Witold Korytowski i Juliusz Leo^[11].

Na początku XX wieku lekarzem miasta Podgórza był dr Kazimierz Smorągiewicz (zm. 1912)^[12]^[13]^[14]^[15]^[16]. W czasie II wojny światowej, w latach 1941–1943 na terenie dzielnicy istniało getto żydowskie, do którego przesiedlono ludność żydowską z całego terenu Krakowa. Po jego likwidacji mieszkańców wywieziono do obozu pracy przymusowej w Płaszowie, a następnie do obozów zagłady, gdzie większość zginęła w komorach gazowych. W płaszowskim obozie w wyniku głodu, chorób i egzekucji straciło życie ok. 80 tys. osób.

Miasto Podgórze na planie z 1916 roku już jako dzielnica Krakowa.

Granice Miasta Podgórza w 1915 roku na tle obecnego podziału administracyjnego Krakowa.

W 1991 r., po reformie administracyjnej Kraków podzielono na osiemnaście dzielnic samorządowych. Dzielnica XIII objęła historyczną część Podgórza, część Ludwinowa, Płaszów, Rybitwy i Przewóz.

W 2021 roku na potrzeby funkcjonowania Systemu Informacji Miejskiej wyznaczono obszar pn. „Stare Podgórze”, którego granice przebiegają wzdłuż rzek Wisły i Wilgi, ul. Brożka, ul. Tischnera, ul. Kamieńskiego, ul. Jerozolimskiej, ul. Wielickiej i linii kolejowej nr 91^[17].

Obszar Systemu Informacji Miejskiej „Stare Podgórze” na mapie Krakowa

Zabytki

Fort św. Benedykta – ciekawy przykład architektury obronnej w formie wieży maksymiliańskiej
Kopiec Krakusa – kopiec, będący jakoby grobowcem legendarnego Kraka
Magistrat (drugi ratusz Podgórza) – wzniesiony w latach 1844–1854 przy Rynku Podgórskim
Stary Cmentarz Podgórski – najstarsza nekropolia Podgórza, jednocześnie najstarszy cmentarz komunalny w Krakowie
Zajazd Pod św. Benedyktem
Willa Kryształ (w gminnej ewidencji zabytków)

Podgórski ratusz, drugi i ostatni.
Główne ulice Podgórza
widziane z Rynku Podgórskiego:
ulica Bolesława Limanowskiego.
i ulica Kalwaryjska.
Ulica Parkowa, widok w kierunku Rynku Podgórskiego, wieża Kościoła św. Józefa.
Kopiec Krakusa i Rękawka oraz odpust św. Benedykta (2016). Symbole Podgórza.
Kościół św. Benedykta.
Ulica Legionów Józefa Piłsudskiego.
Ulica Jana Zamoyskiego.

Zobacz też

powiat podgórski

Przypisy

↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2021 [dostęp 2021-03-09] .
↑ JaninaJ. Bieniarzówna JaninaJ., Jan M.J.M. Małecki Jan M.J.M., Dzieje Krakowa. Kraków w wiekach XVI - XVIII, Kraków 1994, s. 560-561, Cytat: Od dawna utrzymuje się twierdzenie, wywołujące zresztą stałe polemiki, że nowemu miastu nadali Austriacy na cześć cesarza nazwę Josephstadt. (...) Tymczasem w żadnych aktach urzędowych nie występuje nazwa Josephstadt. Przeciwnie, patent cesarski z 1784 r. używa nazwy "Podgórze", a nawet wyraźnie stwierdza, że nowe miasto ma być utrzymane przy teraźniejszej nazwie. Sprawa Josephstadtu nie jest jednak tylko jakąś legendą, jak chcą niektórzy. Najwyraźniej projekty wprowadzenia takiej nazwy istniały i nie dopiero po 1784 r. lecz już w początkach powstania osady .
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 60–61.
↑ Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 r. w sprawie uznania za pomnik historii (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 418).
↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa 1884: nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880-1914 Tom V, s. 476.
↑ MarekM. Żukow-Karczewski MarekM., „Krakowska” i inne. Krótka historia wzlotów i upadków krakowskiej prasy, „Gazeta Krakowska”, 24 (13937), 29–30 I 1994 .
↑ JanJ. Karpiniec JanJ., Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka, Roczniki dziejów społeczno-gospodarczych Tom II, Lwów: sgł. Kasa im. J. Mianowskiego, Instytut Popierania Polskiej Twórczości Naukowej, 1932, s. 29 .
↑ Sankcya oznaczała zatwierdzenie przez Cesarza prawa uchwalanego przez reprezentacje krajowe (sejmy) – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom I, s. 62.
↑ Gazeta Lwowska nr 196 z 29 sierpnia 1914 r. s. 5., jbc.bj.uj.edu.pl [dostęp 2019-12-08] .
↑ Kronika. Uczczenie burmistrza Maryewskiego. „Nowa Reforma”, s. 2, nr 101 z 4 marca 1910.
↑ Rada Miasta Podgórze. „Nowa Reforma”, s. 2, nr 87 z 18 marca 1914.
↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1901. Lwów: 1901, s. 374.
↑ Kronika. Z Podgórza. „Nowa Reforma”, s. 3, nr 141 z 22 czerwca 1905.
↑ Nowiny krakowskie. „Naprzód”, s. 3, nr 282 z 14 października 1906.
↑ Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1911. Lwów: 1911, s. 461, 910.
↑ Kronika. Zmarli. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 167 z 24 lipca 1912.
↑ Obszary SIM [dostęp 2022-06-28] (pol.).

Bibliografia

Miasto, którego nie będzie. (Połączenie Podgórza z Krakowem). „Nowości Illustrowane”. 13, s. 2–4, 28 marca 1914.
Atlas Miasta Krakowa, praca zbiorowa IG UJ, PPWK, 1988, ISBN 83-7000-067-3 .
Antoni HenrykA.H. Stachowski Antoni HenrykA.H. (red.), Encyklopedia Krakowa, Warszawa – Kraków: PWN, 2000, ISBN 83-01-13325-2 .
JarosławJ. Żółciak JarosławJ. (red.), Wolne Król. Miasto Podgórze-Płaszów-Rybitwy-Przewóz, Zarys przemian historycznych, Kraków: Rada Dzielnicy XIII, 1996, ISBN 83-908027-0-8 .
JacekJ. Salwiński JacekJ. (red.), Podgórze: przewodnik po Podgórzu, prawobrzeżnej części Krakowa, Kraków 2004, ISBN 838-9640-16-3 .

Linki zewnętrzne

Historia Podgórza. podgorze.ovh.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-30)].
Artykuły o historii oraz zabytkach Podgórza
http://podgorze.pl/
Podgórze 3, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 380 .

[1] Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2021 [dostęp 2021-03-09] .

[2] JaninaJ. Bieniarzówna JaninaJ., Jan M.J.M. Małecki Jan M.J.M., Dzieje Krakowa. Kraków w wiekach XVI - XVIII, Kraków 1994, s. 560-561, Cytat: Od dawna utrzymuje się twierdzenie, wywołujące zresztą stałe polemiki, że nowemu miastu nadali Austriacy na cześć cesarza nazwę Josephstadt. (...) Tymczasem w żadnych aktach urzędowych nie występuje nazwa Josephstadt. Przeciwnie, patent cesarski z 1784 r. używa nazwy "Podgórze", a nawet wyraźnie stwierdza, że nowe miasto ma być utrzymane przy teraźniejszej nazwie. Sprawa Josephstadtu nie jest jednak tylko jakąś legendą, jak chcą niektórzy. Najwyraźniej projekty wprowadzenia takiej nazwy istniały i nie dopiero po 1784 r. lecz już w początkach powstania osady .

[3] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 60–61.

[4] Zarządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 r. w sprawie uznania za pomnik historii (M.P. z 1994 r. nr 50, poz. 418).

[5] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Warszawa 1884: nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1880-1914 Tom V, s. 476.

[6] MarekM. Żukow-Karczewski MarekM., „Krakowska” i inne. Krótka historia wzlotów i upadków krakowskiej prasy, „Gazeta Krakowska”, 24 (13937), 29–30 I 1994 .

[7] JanJ. Karpiniec JanJ., Ilość osad miejskich byłej Galicji i podział ich na miasta i miasteczka, Roczniki dziejów społeczno-gospodarczych Tom II, Lwów: sgł. Kasa im. J. Mianowskiego, Instytut Popierania Polskiej Twórczości Naukowej, 1932, s. 29 .

[8] Sankcya oznaczała zatwierdzenie przez Cesarza prawa uchwalanego przez reprezentacje krajowe (sejmy) – Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich Tom I, s. 62.

[9] Gazeta Lwowska nr 196 z 29 sierpnia 1914 r. s. 5., jbc.bj.uj.edu.pl [dostęp 2019-12-08] .

[10] Kronika. Uczczenie burmistrza Maryewskiego. „Nowa Reforma”, s. 2, nr 101 z 4 marca 1910.

[11] Rada Miasta Podgórze. „Nowa Reforma”, s. 2, nr 87 z 18 marca 1914.

[12] Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1901. Lwów: 1901, s. 374.

[13] Kronika. Z Podgórza. „Nowa Reforma”, s. 3, nr 141 z 22 czerwca 1905.

[14] Nowiny krakowskie. „Naprzód”, s. 3, nr 282 z 14 października 1906.

[15] Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1911. Lwów: 1911, s. 461, 910.

[16] Kronika. Zmarli. „Gazeta Lwowska”, s. 3, nr 167 z 24 lipca 1912.

[17] Obszary SIM [dostęp 2022-06-28] (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne