Podróż apostolska Pawła VI do Ziemi Świętej

Podróż apostolska do Ziemi Świętej

Papież	Paweł VI
Termin pielgrzymki	4 stycznia–6 stycznia 1964
1. państwo	Izrael
Miejscowości	Jerozolima, Nazaret, Kana Galilejska, Kafarnaum, Tabga
2. państwo	Jordania
Miejscowości	Jerozolima, Betlejem

Podróż apostolska papieża Pawła VI do Ziemi Świętej – wizyta, która odbyła się w dniach 4–6 stycznia 1964 roku, podczas której Paweł VI odwiedził miejsca związane z chrześcijaństwem, położone na terenie Jordanii oraz Izraela. Była to pierwsza od ponad 150 lat^[a] podróż zagraniczna Biskupa Rzymu, a równocześnie pierwsza w historii wizyta papieża w Ziemi Świętej^[1][2]. Wizyta w Ziemi Świętej miała charakter religijny i ekumeniczny. Podczas tej podróży nastąpiło pierwsze od ponad pięciuset lat spotkanie zwierzchników Kościoła łacińskiego i Cerkwi prawosławnej. Poprzednie wydarzenie takiej rangi miało miejsce podczas obrad Soboru Florenckiego, kiedy to papież Eugeniusz IV spotkał się z patriarchą Konstantynopola Józefem II. W konsekwencji spotkanie Pawła VI w Ziemi Świętej z patriarchą Konstantynopola Atenagorasem I dało impuls do późniejszych kontaktów między Kościołem katolickim a Cerkwią prawosławną^[3].

Planowanie wizyty i przygotowania

Paweł VI ujawnił plany odwiedzenia Ziemi Świętej już 21 września 1963, a więc równo w trzy miesiące po wyborze na Biskupa Rzymu (21 czerwca 1963). O swoim zamiarze wspomniał w krótkiej nocie kierowanej do sekretarza stanu Stolicy Apostolskiej kard. Amleto Cicognaniego: „Słusznie powiedziano, aby Następca pierwszego z apostołów powrócił po dwudziestu wiekach historii tam, skąd Piotr wyszedł, niosąc orędzie chrześcijańskie”^[1][3].

Wizyta w Ziemi Świętej została ogłoszona przez Pawła VI 4 grudnia 1963, na zakończeniu II sesji Soboru watykańskiego II. Wskazał wówczas, że wizyta taka odbędzie się już terminie 4–6 stycznia następnego roku^[4]. Papież powiedział: „Tak bardzo żywa jest w nas świadomość, że do szczęśliwego zakończenia Soboru konieczne jest wzmożenie modlitw i działania, że uznaliśmy, po dojrzałej refleksji i wielu modlitwach, aby samemu udać się w pielgrzymce do ziemi Jezusa, naszego Pana. Chcemy mianowicie przybyć, jeśli Bóg nam pomoże, w styczniu do Palestyny^[b], aby osobiście uczcić, w miejscach świętych, gdzie Chrystus się urodził, żył, umarł i zmartwychwstały wstąpił do Nieba, podstawowe tajemnice naszego zbawienia: Wcielenie i Odkupienie”^[1]. Komentatorzy zauważali, że nie wymieniał oficjalnych nazw państw, na których terenie miał się znaleźć, ale wskazywał, że chce odwiedzić: „błogosławioną ziemię, z której Piotr wyjechał i do której już nigdy nie wrócił żaden jego następca. My powrócimy do niej jak najpokorniej i na bardzo krótko w duchu modlitwy, pokuty i odnowy duchowej, by ofiarować Chrystusowi jego Kościół, by przywołać do niego, jedynego i świętego, braci odłączonych, by błagać o miłosierdzie dla pokoju między ludźmi, który — jak znowu okazało się w tych dniach — jest bardzo słaby i kruchy, by błagać Chrystusa o zbawienie dla całej ludzkości”. Gdy kierował słowa do Izraelczyków, zwracał się do nich jako do „synów ludu Przymierza”^[3].

Papież zapowiedział, że jego pragnieniem było, by w Jerozolimie odbyło się wtedy spotkanie w gronie zwierzchników różnych Kościołów i wyznań chrześcijańskich^[c]. Na tę wiadomość zareagował szybko Patriarchat Konstantynopolitański, który już kilka dni po soborowym oświadczeniu papieża ogłosił, że patriarcha Atenagoras I przyjedzie na takie spotkanie do Jerozolimy^[1].

14 grudnia 1963 patriarcha Atenagoras I skontaktował się z poszczególnymi zwierzchnikami wszystkich autokefalicznych Kościołów prawosławnych, by poinformować ich o planach wyjazdu do Jerozolimy na spotkanie z Pawłem VI. Większość patriarchów odpowiedziała pozytywnie^[5]. Atenagoras I również wyraził życzenie, aby spotkać się tam ze zwierzchnikami innych wspólnot chrześcijańskich. Ostatecznie, oprócz Pawła VI i Atenagorasa I, obecny był w Jerozolimie prawosławny patriarcha Jerozolimy Benedykt (Benediktos)^[d], który pełnił rolę gospodarza^[1]. W spotkaniu uczestniczył także Kalinik, metropolita eparchii w Grecji, ale była to jego indywidualna decyzja^[1].

W ślad za publicznym apelem Pawła VI o spotkanie zwierzchników różnych Kościołów i wyznań chrześcijańskich w Jerozolimie, 10 grudnia 1963 do siedziby patriarchatu w Stambule udał się podsekretarz Sekretariatu ds. Jedności Chrześcijan ks. Pierre Duprey, by oficjalnie poinformować patriarchę Atenagorasa I jako duchowego zwierzchnika światowego prawosławia o propozycji papieża. 28 grudnia tego roku patriarcha wysłał do Watykanu delegację w celu ustalenia ostatecznych szczegółów^[1].

Kontekst polityczny

W 1963 Stolica Apostolska nie utrzymywała stosunków dyplomatycznych z Izraelem, co powodowało dodatkowe utrudnienia polityczne i logistyczne, bowiem Jerozolima była podzielona między Izrael a Jordanię, a samo Stare Miasto z bazyliką Grobu Świętego, Drogą Krzyżową i Wieczernikiem leżało po stronie jordańskiej^[1].

Przebieg wizyty

Pierwszy dzień: Jordania – Jerozolima

4 stycznia 1964 rano samolot włoskich linii lotniczych Alitalia z Pawłem VI i towarzyszącymi mu 64 osobami na pokładzie odleciał z rzymskiego lotniska Fiumicino. Zgodnie z planem wylądował w stolicy Jordanii – Ammanie. Papieża przywitał król Husajn. Paweł VI ruszył białą limuzyną w kierunku Jerozolimy, a król Husajn towarzyszył mu w tej podróży helikopterem. Po drodze papież zatrzymał się nad Jordanem^[1][4].

Na teren jerozolimskiego Starego Miasta Paweł VI wszedł przez Bramę Damasceńską, przeszedł część trasy Drogi Krzyżowej, zatrzymując się i całując ziemię we wskazywanych przez tradycję miejscach trzech upadków Jezusa^[1][4]. Pieszej trasie papieża przez wąskie zaułki Starego Miasta towarzyszyły tłumy, a zapewnienie przez służby zasad bezpieczeństwa okazało się niemożliwe^[4]. W bazylice Grobu Świętego – do której przez napierający tłum nie zdołały się przedostać osoby towarzyszące papieżowi – Paweł VI odprawił Mszę św. i odmówił modlitwę^[1][4]. Relacje przekazywały, że po odczytaniu Ewangelii, podczas prefacji i podniesienia papieżowi ze wzruszenia łamał się głos^[4]. Rezydencją papieża podczas tej pielgrzymki była zlokalizowana na Górze Oliwnej delegatura apostolska^[1]. Tam też przyjął kilkoro gości, wśród nich prawosławnego patriarchę Jerozolimy Benedykta^[4]. Wieczorem Paweł VI odwiedził jeszcze kościół Wszystkich Narodów, gdzie odprawił nabożeństwo upamiętniające cierpienie Jezusa w ogrodzie Oliwnym^[1][4]. Podczas liturgii w sześciu językach odczytane zostały fragmenty z Ewangelii mówiące o męce Chrystusa w Ogrójcu – po łacinie, po grecku, arabsku, koptyjsku, rosyjsku oraz w języku ormiańskim^[4].

Papież Paweł VI na Górze Tabor (1964).

Drugi dzień: Izrael – Jerozolima, Nazaret, Kafarnaum, Kana Galilejska, góra Tabor, Syjon i spotkanie z Atenagorasem I

W niedzielę 5 stycznia papież przekroczył pieszo granicę między Jordanią a Izraelem przez Bramę Taana w pobliżu historycznego Megiddo^[1][6]. Przejście to otwarto specjalnie na czas wizyty papieża (wcześniej władze usunęły zapory z drutu kolczastego, by umożliwić przejście^[1]), bowiem w tym czasie ruch pomiędzy Jordanią i Izraelem był możliwy tylko przez bramę Mandelbauma (Sza'ar Mandelbaum) w Jerozolimie^[4]. Papieża powitał prezydent Zalman Szazar^[1] oraz premier rządu izraelskiego Lewi Eszkol, a także członkowie rządu i korpus dyplomatyczny^[4]. Paweł VI wygłosił krótkie przemówienie (podczas którego nie wymienił nazwy państwa, do którego przybył^[e]), w którym podkreślał religijny charakter pielgrzymki, prowadzonej w duchu modlitwy o pokój i pojednanie między ludźmi^[1].

Po powitaniu papież udał się do (budowanej jeszcze^[6]) bazyliki Zwiastowania Pańskiego w Nazarecie. Po powitaniu przez przybyłych patriarchów i arcybiskupów wschodniokatolickich odprawił w Grocie Zwiastowania Mszę św. Po liturgii Paweł VI odwiedził Kanę Galilejską i dotarł nad Jezioro Tyberiadzkie^[1]. Tutaj odwiedził Tabgę, kościół Prymatu Piotra i dotarł do Kafarnaum, w którym odwiedził ruiny starożytnej synagogi, a zszedłszy na brzeg jeziora symbolicznie zanurzył ręce w wodzie. Z Kafarnaum papież udał się do klasztoru franciszkanek położonego na Górze Błogosławieństw, po odpoczynku i obiedzie udał się na Górę Tabor, na której odwiedził bazylikę Przemienienia Pańskiego^[1][4].

Po powrocie do Jerozolimy Paweł VI odwiedził Wieczernik, który według tradycji chrześcijańskiej identyfikowany jest na wzgórzu nazywanym współcześnie Syjonem^[7] – najwyższym punkcie starożytnej Jerozolimy^[8], położonym poza murami Starego Miasta, na zachód od wzgórza Ofel^[1] oraz położony obok kościół Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny^[6]. W czasie wizyty papieża w Wieczerniku kardynał Eugène Tisserant, któremu towarzyszyli przedstawiciele izraelskiego rządu, zapalił w imieniu Pawła VI w pobliskiej Grocie Męczenników sześć świec symbolizujących sześć milionów Żydów zamordowanych w czasie II wojny światowej^[4]. Z Wieczernika papież udał się do swej rezydencji w siedzibie delegatury apostolskiej zlokalizowanej po stronie jordańskiej^[1]. Przy bramie Mendelbauma Pawła VI żegnał prezydent Izraela^[4]. W siedzibie delegatury papież spotkał się po kolei z dwoma chrześcijańskimi patriarchami Jerozolimy – z ormiańskim Jegisze (Elizeuszem) Derderianem^[9][1] i z prawosławnym Benedyktem^[10][1].

Wieczorem tego dnia Paweł VI spotkał się ze zwierzchnikiem światowego prawosławia, patriarchą Atenagorasem I. Po krótkiej prywatnej rozmowie zwierzchnicy obu Kościołów przekazali sobie znak pokoju, zaprezentowali wzajemne dary, a na zakończenie odmówili oddzielnie, choć jednocześnie (po grecku i łacinie) modlitwę Ojcze nasz^[1][11]. Spotkanie trwało 40 minut. Na zakończenie zwierzchnicy obu Kościołów pożegnali się pocałunkiem pokoju^[4].

Trzeci dzień: Jordania – Jerozolima, Betlejem, powrót do Rzymu

6 stycznia, w uroczystość Objawienia Pańskiego (Trzech Króli), Paweł VI udał się do bazyliki Narodzenia Pańskiego w Betlejem^[1]. Pojazd papieża poprzedzała honorowa eskorta złożona z dwudziestu jeźdźców Gwardii Królewskiej na białych koniach. Król Husajn towarzyszył przejazdowi szkarłatnym helikopterem^[4]. W Grocie Narodzenia odprawił Mszę św.^[1][4]

Podczas homilii złożył ułożone osobiste wyznanie wiary, wyjaśniając, że jest takie samo, jak to, które głosi Kościół. Odniósł się także do kwestii jedności chrześcijan: „Oby Bóg sprawił, aby jak najszybciej doszło do tego spotkania z chrześcijanami, jeszcze od nas odłączonymi” [...], bo „brama owczarni jest otwarta. Oczekujemy wszystkich lojalnie i z miłością”^[1].

Podczas wizyty przekazał dla bazyliki Złotą różę – statuetkę przyznawaną kościołom, sanktuariom, władcom lub innym osobistościom jako wyraz szacunku i uznania. Na zakończenie wizyty w Betlejem Paweł VI wystosował orędzie do głów państw i ludzi odpowiedzialnych za losy narodów: „Uważamy za swój obowiązek gorąco ponowić nasz apel o pokój (...). Oby rządzący usłuchali tego głosu naszego serca i oby nadal podejmowali wielkodusznie wysiłki na rzecz zapewnienia ludzkości pokoju, tak bardzo przez nią upragnionego”^[1].

Po powrocie do Jerozolimy papież złożył rewizytę patriarsze Atenagorasowi I, który przebywał w tym czasie w siedzibie patriarchy jerozolimskiego. Spotkanie było dłuższe – trwało blisko 2 godziny. Uczestniczyli w nim także trzej kardynałowie oraz prałat Johannes Willebrands, sekretarz^[f] watykańskiego Sekretariatu Jedności Chrześcijan (od 1998 Papieska Rada do spraw Popierania Jedności Chrześcijan)^[1][4]. Rozmówcy uzgodnili, że powołają komisję, która będzie badała możliwość zbliżenia między obydwoma wyznaniami^[1]. Na zakończenie wizyty papież podarował patriarsze Atenagorasowi I złoty kielich i patenę, zaś patriarcha obdarował go bogato inkrustowaną brylantami i rubinami ikoną oraz złotym krzyżem z łańcuchem^[4].

Po zakończeniu spotkania z patriarchą Atenagorasem I Paweł VI wrócił na krótki odpoczynek do rezydencji w delegaturze apostolskiej, po czym udał się na lotnisko w Ammanie, skąd wrócił do Rzymu^[1]. Podczas przejazdu papieża na lotnisko doszło do kolejnego, przypadkowego spotkania z Atenagorasem I na ulicach Jerozolimy^[4].

Na lotnisku papieża żegnał król Husajn z całym rządem jordańskim. Paweł VI, kończąc pożegnalne przemówienie, powiedział: „Niech Bóg wynagrodzi tę serdeczność, niech otrze wszystkim łzy, niech ześle im pokój, dobrobyt i prawdziwe szczęście. Pokój tej ziemi i wszystkim jej mieszkańcom”. Odrzutowcem Douglas DC-8 papież wrócił do Rzymu^[4].

Wymiar historyczny podróży

Podróż Pawła VI do Ziemi Świętej była pierwszą od ponad 150 lat podróżą zagraniczną Biskupa Rzymu^[a], a także pierwszą w historii wizytą papieża w Ziemi Świętej (od czasów pierwszego Biskupa Rzymu Piotra Apostoła)^{[1][3][12][5]}. Podczas tej wizyty doszło do pierwszego od ponad pięciuset lat spotkania zwierzchników Kościoła łacińskiego i Cerkwi prawosławnej. Poprzednie wydarzenie takiej rangi miało miejsce w 1439 (lub 1438^[5]), podczas obrad Soboru Florenckiego, kiedy to papież Eugeniusz IV spotkał się z patriarchą Konstantynopola Józefem II^[3]. Komentatorzy zwracali uwagę na fakt, że sama wizyta Pawła VI w Ziemi Świętej i spotkanie z patriarchą Konstantynopola odbywały się w czasie, gdy dopiero toczyły się dyskusje nad dokumentami soborowymi. Nie były jeszcze uchwalone najważniejsze dokumenty: Dekret o ekumenizmie „Unitatis redintegratio”, Dekret o Kościołach wschodnich katolickich „Orientalium ecclesiarum” czy Konstytucja dogmatyczna o Kościele „Lumen Gentium” (dokumenty te Sobór uchwalił 21 listopada 1964), w związku z czym szczególnego znaczenia nabierał religijny i ekumeniczny charakter wizyty^[3].

Spotkanie obu zwierzchników dało początek późniejszym stałym kontaktom między katolicyzmem, a prawosławiem. Pokłosiem były także wzajemne wizyty delegacji z Rzymu i z Konstantynopola w stolicach patriarszych podczas świąt patronalnych, które przypadają 29 czerwca i 30 listopada. Po 1980 kontakty te zaowocowały stałym dialogiem między obu Kościołami^{[1][2][13][3]}.

Komentatorzy zwracali także uwagę na wyjątkowo skromną formę podróży papieża. W czasach kończącego się dopiero Soboru Watykańskiego II naturalnymi atrybutami na dworze papieskim były: sedia gestatoria, potrójna korona i przepych. Podczas wizyty w Ziemi Świętej papież niejednokrotnie poruszał się pieszo w otaczającym go tłumie^[13].

Uwagi

Przypisy