Pogórzanie wschodni

Pogórzanie wschodni
Ilustracja
Miejsce zamieszkania

Polska, Pogórze Środkowobeskidzkie (Doły Jasielsko-Sanockie)

Język

polski (gwara sądecka)

Religia

katolicy, grekokatolicy, prawosławni, protestanci

Grupa

Pogórzanie

Mapa grupy etnicznej

Pogórzanie wschodni – część polskiej grupy etnograficznej wyodrębnionej z Pogórzan. Obszarowo zajmują Pogórze Strzyżowskie, Pogórze Bukowskie, Pogórze Dynowskie oraz Kotlinę Krośnieńską po wschodniej i zachodniej stronie dorzecza rzeki Wisłok od Zydranowej na południu do Kańczugi na północy.

Zagroda wielobudynkowa Pogórzan, wiatrak z Turaszówki

Osadnictwo

Sytuacja osadnicza na tym obszarze Polski była w średniowieczu niezwykle skomplikowana. Były tu bowiem z dawien dawna istniejące elementy etniczne polskie i ruskie na które nałożyła się nowa fala osadnicza polska[1] oraz niemiecka (Głuchoniemcy, Niemcy karpaccy)[2][3], a od XIV wieku również rusko-wołoska. Jak wskazał prof. Przemysław Dąbkowski, region też zamieszkany był już wcześniej również przez ludność węgierską, która na początku XIV w. była albo na stałe tam osiadła, albo też czasowo przebywająca. Jest rzeczą wielce prawdopodobną, iż podobnie jak w innych ziemiach, tak samo i w ziemi sanockiej, znajdowały się pewne osady, zaludnione pierwotnie przez Węgrów, którzy z biegiem czasu ulegli polonizacji[4].

Ziemie leżące po prawej stronie dorzecza Wisłoka do XIV wieku pozostawały niezamieszkane. Do ich kolonizacji na prawie polskim oraz niemieckim, prowadzonej głównie przez niemieckie klany rycerskie z Węgier – Balów, Śląska – Kmitów, Moraw – Herburtów, a następnie saskich Fredrów, doszło dopiero na przełomie XIV i XV wieku. Osadnictwo polskie dało początek zamieszkującym te tereny grup polskich Pogórzan.

Od zachodu grupa ta sąsiaduje z Pogórzanami zachodnimi, a od południa z rusińskimi Łemkami.

zabytkowe urządzenia naftowe z terenów Pogórza, ekspozycja w sanockim skansenie

Gospodarka

Podstawą gospodarki było tu kiedyś rolnictwo, a hodowla odgrywała znacznie mniejszą rolę. Gleby na zajmowanych obszarze są urodzajne, teren płaski lub lekko pofałdowany, dlatego cały ten kraj to tereny rolnicze, zajęte pod osadnictwo już od wczesnego średniowiecza. Początki osadnictwa polskiego na prawie niemieckim dał powrót ziemi sanockiej do Korony w roku 1340. W wielu miejscowościach rozwinięte było również na dużą skalę rzemiosło, z którego największe znaczenie miało tkactwo oraz cechy szewców. Gospodarka rolna i hodowla stały na dość wysokim poziomie, w takich miejscowościach jak Zarszyn rozwinęła się hodowla bydła simentalskiego sprowadzonego ze Szwajcarii. W statystykach ekonomicznych władz austriackich z roku 1913 gmina Haczów była jedną z najbogatszych w całej Galicji. Obszar Pogórza oraz Dołów Jasielsko-Sanockich jest również kolebką światowego przemysłu naftowego. W Bóbrce koło Krosna założona została w 1854 r. przez Ignacego Łukasiewicza pierwsza na świecie kopalnia ropy naftowej.

Architektura sakralna

Architektura świecka

Stare domy przysłupowe i podcieniowe zachowały się w Babicach, Mrzygłodzie i Dynowie[5]. W Iwoniczu rozpowszechnił się w niedawnej przeszłości typ domu aż z dalekiego Tyrolu, a to dzięki cieśli z Klimkówki koło Iwonicza który będąc w Tyrolu w czasie I wojny wykorzystał zdobyte tam doświadczenia budowlane po powrocie do domu[6].

Lokalne grupy folklorystyczne

  • Kapela „Młoda Harta” z Harty woj. podkarpackie
  • Kapela „Wrzos” z Olszanicy woj. podkarpackie
  • Kepela „Besko” z Beska woj. podkarpackie
  • Kapela „Mali Lubatowianie” z Lubatowej woj. podkarpackie
  • Kapela „Mazurek” z Mazurów woj. podkarpackie
  • Kapela „Młodzi Łukowianie” z Łukowego woj. podkarpackie
  • Kapela „Bukowianie" z Bukowska
  • Zespół Tańca Ludowego „Sanok”
  • Kapela „Rekruty” w Posadzie Zarszyńskiej.
  • Zespół Pieśni i Tańca „Ziemia Sanocka" w Nowosielcach
  • Zespół Śpiewaczy „Łukowianie”
  • Kapela Ludowa „Ropieńczanie”
  • Kapela Ludowa „Przepióreczka” w Niebocku
  • Kapela Ludowa „Stobniczanie”
  • kapela Ludowa „Domaradzanie” Domaradz
  • Kapela Ludowa „Ostrzewianie” Nozdrzec
  • Kapela Ludowa „Białobrzeżanie”
  • Kapela Ludowa „Kamraty”
  • Kapela Ludowa „Warzanie” w Warze
  • Kapela Ludowa „Ostrzewianie”
  • Kapela Ludowa „Górczanie”
  • Zespół Regionalny "Trzcinicoki”
  • Kapela Ludowa „Lubatowianie”
  • Kapela i zespół obrzędowy „Graboszczanie” w Grabownicy Starzeńskiej
  • Kapela Ludowa „Przysietczanie"
  • Kapela Ludowa „Rymanowianie" Rymanów
  • Kapela Ludowa "Stachy" z Krosna
  • Kapela Ludowa Stanisława Wyżykowskiego w Haczowie
  • Kapela Ludowa „Bliźnianie” z Bliznego
  • Kapela Ludowa z Górek – gmina Brzozów
  • Kapela Ludowa „Rekruty” z Zarszyna
  • Kapela Rodzinka „Wojtunie” z Haczowa
  • Kapela Ludowa „Zagórzanie” z Zagórza
  • Kapela „Piasty" z Miejsca Piastowego
  • Zespół Tańca Ludowego „Pogórzanie” z Głowienki
  • Kapela Ludowa „Pogórzanie” z Głowienki

Twórcy ludowi

  • rzeźbiarka ludowa Aniela Orłowska (ur. 1917 r.). Przysietnica
  • rzeźbiarz ludowy Stefan Rogoz z Domaradza
  • rzeźbiarz ludowy, Henryk Cipora z Krzywego
  • artystka ludowa Janina Zubel z Jabłonki
  • lirnik ludowy Stanisław Wyżykowski z Haczowa (ur. 1927)
  • gawędziarka Genowefa Malska z Odrzykonia
  • artysta ludowy Piotr Przyboś
  • hafciarka i koronczarka, Maria Suwała z Grabownicy Starzeńskiej

Zobacz też

Grupy etnograficzne i etniczne Polski
Łęczycanie i Sieradzanie
Małopolanie
Mazowszanie
Mazurzy i Warmiacy
Pomorzanie
(Kaszubi)
Ślązacy
Wielkopolanie
Kresowiacy
uznane mniejszości
inne

Przypisy

  1. ↑ „ Mazowsze zasługuje na uwagę ze względu uzdolnień kolonizacyjnych ludności, które to plemię zapędzały na Ruś Czerwoną, w ziemię bialską, więc w sadyby dawnych Jadźwingów, na Podole. Wszędzie jednakże swoje plemienne cechy, a chociażby nazwę Mazurzy. Do dziś dnia (Tatomir Geografija Galicji 1876. str. 59) między Rabą a lewym brzegiem Sanu ludność miejscowa nosi nazwę Mazurów, z których część pod nazwą Grębowiaków (Lisowiaków al. Borowców) siedzi między Wisłą, dolnym Sanem po Mielec, i Leżajsk. Mamy zaś ślady, że w 1373 w Sanockiem nad Sanem, z daru księcia Władysława Opolczyka, a wówczas pana Rusi (lwowskiej) otrzymał wieś Jabłonicę Przybysław syn Fala z ziemi łęczyckiej (AGZ t. VII, str. 15–16)…” [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VI. III. Etnografia i stosunki społeczne. str. 191.
  2. ↑ [1] W historiografii niemieckiej (z pierwszej połowy XX wieku) koloniści niemieccy i ich potomkowie na Podkarpaciu (wschodnie i zachodnie dorzecze Wisłoki) to tzw. Taubdeutsche (czyli pl. Głuchoniemcy), ludność spolszczona, nie identyfikująca się z Niemczyzną
  3. ↑ w takich miejscowościach oraz ich okolicach jak Bachórz (Großbachersdorf), Besko, Białobrzegi (Palversee), Brzozów (Bresen), Bukowsko, Bonarówka (Bonnersdorf), Domaradz (Deutsch-Domaretz), Dynów (Dühnhof), Frysztak (Freistadt), Głowienka, Haczów (Hanshof), Harta (Harth), Dylągówka (Dillingshau), Iskrzynia, Iwonicz (Iwanitz), Jaćmierz (Jatschmirs), Jasło (Jessel), Jaśliskach (Hohenstadt), Jurowce, Klimkówka, Kombornia (Kaltborn), Korczyna (Kotkenhau), Krośnie (Krossen), Królik Polski (Johannsdorf), Lalin Niemiecki, Lubatówce (Bischofswald), Łężany, Matysówka (Mathisowka), Michałowce (Michelsdorf), Miejsce Piastowe (Peistätten), Mrzygłód (Königlich Thirau), Nowotaniec (Lobentanz), Niebieszczany(Siebenwirt), Nowy Żmigród (Schmiedeburg), Odrzykoń (Ehrenberg), Pielnia (Pellen), Poraż (Kunzendorf), Prusiek(Prosegg), Rogi, Równe, Rymanów, (Reimannshau)Rytarowce (Rittersdorf), Sanok, Strachocina, Strzyżów, Suchodól (Diernthal), Szufnarowa (Schaffnerhau), Targowiska, Trepcza, Tułkowice (Tillkersdorf)Trześniów, Tyrawa (Salzthirau), Tyczyn (Bertoldsdorf), Wielopole (Großenfeld), Wrocenka, Wojnarówka, Wiśniowa, Zarszyn (Sarschin)Zmennica, Zymbertowej (Siebenwirth)
  4. ↑ Przemysław Dąbkowski. Węgrzy [w:] „Stosunki narodowościowe ziemi sanockiej w XV stuleciu” (1921) str. 2–3.
  5. ↑ Wierchy. Państwowe Wydawn. Naukowe, Oddz. w Krakowie, 1967. str. 138.
  6. ↑ Ochrona zabytków. Centralny Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków 1957 str. 40.

Bibliografia

  • Kodeks Dyplomatyczny Małopolski. III. (1361)
  • Akta Grodzkie i Ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tzw. Bernardyńskiego we Lwowie, tomy I–XXI, Lwów 1868, (publikacja źródeł).
  • Kodeks Dyplomatyczny Katedry Krakowskiej. Św. Wacława. Kraków. (publikacja źródeł 1874).
  • P. Dąbkowski. Stosunki narodościowe ziemi sanockiej w XV stuleciu. Lwów. 1921
  • T. Landenberg. Zaludnienie Polski na początku panowanie Kazimierza Wielkiego. Lwów. 1930.
  • Kurt LückNiemieckie siły twórcze w rozwoju Polski. Badania naukowe niemiecko-polskiego sąsiedztwa we wschodnio-środkowo-europejskim obszarze, Poznań 1934. (oryg. Deutsche Aufbaukräfte in der Entwicklung Polens. Forschungen zur deutsch-polnischen Nachbarschaft im ostmittel-europäischen Raum) strony 500–600
  • Kazimierz Tymieniecki – Deutsche Aufbaukrafte in der Entwicklung Polens (Niemcy w Polsce), Poznań 1936, Roczniki Historyczne Organu Towarzystwa Miłośników Historii w Poznaniu [polemika z publikacją Lücka]
  • Zygmunt Jaślar – „Haczów, niezwykła osada szwedzko-niemiecka”. Jasło 1938 [ niem. Hanshau, eine eigenartige schwedisch-dt. Siedlung] Jessel 1938.
  • A.Fastnacht. Osadnictwo Ziemi Sanockiej w latach 1340–1650, Lwów 1938, Wrocław 1962
  • A.Fastnacht. Słownik Historyczno-Geograficzny Ziemi Sanockiej w Średniowieczu. Kraków. 2002
  • O.Kolberg. Sanockie – Krośnieńskie. Dzieła Wszystkie T. 49 – 51.
  • Wł. Makarski. Nazwy miejscowości dawnej ziemi sanockiej, Lublin 1986.

Media użyte na tej stronie

Rymanów-kosc sw Wawrzynca.png
(c) Palkin z polskiej Wikipedii, CC BY 2.5
kościół parafiany w Rymanowie nad drzwiami herb Ossolinskich - Topór
Church Miejsce Piastowe Michalici. 0.jpg
(c) Stanislaw Szydlo, CC BY-SA 3.0
Sanktuarium św.Michała Archanioła i bł.Bronisława Markiewicza w Miejscu Piastowym
Krosno rynek 1.jpg
(c) I,Stanislaw Szydlo, CC BY 3.0
Krosno ,rynek,podcienia.
Zamekodrzykon2.jpg
Autorem zdjęcia jest Przemysław Niepokój-Hepnar - WWW.HEPNAR.PL
Korczyna, kościół NMP Królowej Polski (HB8).jpg
Autor: Henryk Bielamowicz, Licencja: CC BY-SA 4.0
wieś Korczyna (województwo podkarpackie)
Jaćmierz buildings.jpg
(c) Spars z polskiej Wikipedii, CC BY 2.5
Jaćmierz - old buildings on the main square
Niebieszczany-kosc sw Mikolaja.jpg
(c) Palkin z polskiej Wikipedii, CC BY 2.5
Niebieszczany - kościół św. Mikołaja
Wrocanka kościół.jpg
(c) Stanislaw Szydlo, CC BY-SA 3.0
Kościół we Wrocance
Jaćmierz latin church.jpg
(c) I, Silar, CC BY 2.5
latin parish church in Jaćmierz
Zagórz - monastery ruins landscape.jpg
(c) Mareksilarski, CC-BY-SA-3.0
Ruins of monastery in Zagórz on the Osława riveer.
Sanockie nafta pompa.jpg
(c) Mareksilarski at pl.wikipedia, CC-BY-SA-3.0
Sanok, osada naftowa, urządzenia naftowe
Church Mrzyglod.JPG
(c) Palkin z polskiej Wikipedii, CC BY 2.5
Zabytkowy łaciński kościół w Mrzygłodzie nad Sanem
Bukowianie.jpg
Autor: by voodecki, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Bukowianie are a local Polish Folk music groups from Bukowsko. The band before the gig, Sanok, Poland
Bukowsko parafia.jpg
(c) Palkin at pl.wikipedia, CC BY 2.5
kościół parafialny w Bukowsku
Nowotaniec hill.JPG
Autor: Original uploader was Mareksilarski at pl.wikipedia, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Kościół w Nowotańcu
Tyrawa Wołoska-kościół.jpg
(c) Palkin z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0
łaciński kościół w Tyrawie Wołoskiej
Pogórze zach. skansen Sanok.jpg
(c) I, Silar, CC-BY-SA-3.0
Sanok, skansen, sektor Pogórza Zachodnieniego. Dawna zabudowa Ustrobnej. Chałupa pogórzańska przeniesiona do skansenu w Sanoku
Babice woj. podkarpackie.jpg
Babice woj. podkarpackie. Kościół pw. św. Trójcy z końca XVIII w.
Rogi.jpg
Autor: Dziemal, Licencja: CC BY-SA 3.0
Stary kościół w Rogach
Iwonicz-Zdroj-Bialy-Orzel.JPG
Autor: pl:Wikipedysta:FilMys, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Villa "Biały Orzeł" in Iwoniczu Zdroju
Poraż, kościół Oczyszczenia Marii.jpg
(c) Palkin z polskiej Wikipedii, CC BY 2.5
Poraż - kościół parafialny p.w. Oczyszczenia Marii
Wróblik Królewski Church.jpg
(c) I,Stanislaw Szydlo, CC BY-SA 3.0
Kościół rzymskokatolicki we Wróbliku Królewskim
PogMAP2.png
Autor: Wilhelm Klave, Licencja: CC BY-SA 4.0
Map showing the ranges of Carpathian highlander ethnic groups in southeastern Poland. Pogórzanie Wschodni, Pogórzanie Zachodni, Dolinianie, Łemkowie, Bojkowie
Parish church Miejsce Piastowe.jpg
(c) Stanislaw Szydlo, CC BY-SA 3.0
Kościół parafialny w Miejscu Piastowym p.w.NNMP z 1888 roku wg projektu Sławomira Odrzywolskiego.
New church Wrocanka.jpg
(c) Stanislaw Szydlo, CC BY-SA 3.0
Nowy kościół, widok z południowej strony