Pokrywa skrzelowa

Kości pokrywy skrzelowej: operculum (kolor żółty), preoperculum (czerwony), interoperculum (zielony) i suboperculum (różowy)

Pokrywa skrzelowa – twór kostny ryb kostnoszkieletowych oraz wymarłych prawieczkowców[1], zasłaniający od zewnątrz komorę skrzelową razem ze skrzelami[2] oraz pełniący ważną rolę w procesie oddychania ryb[3]. U chimer występuje w formie zaczątkowej[2]. Pokrywa skrzelowa nazywana jest często w literaturze wieczkiem skrzelowym (łac. operculum), które jest jej największą częścią.

W miarę rozwoju osobniczego na łuku gnykowym powstaje fałd skórny, który rozrasta się ku tyłowi ciała, stopniowo zasłaniając od zewnątrz szpary skrzelowe. W obrębie skóry tego fałdu pojawiają się płytki kostne, tworzące ruchomą pokrywę skrzelową, ograniczającą otwór skrzelowy (podwieczkowy). U większości ryb otwór skrzelowy jest duży, a u niektórych (np. węgorzokształtne[4]) przyjmuje postać małej szczeliny[2][5]. Pokrywa skrzelowa jest połączona stawowo z łukiem gnykowym i porusza się jako całość. Jej tylny brzeg pozostaje wolny[1].

Pokrywa skrzelowa składa się z następujących płytek kostnych[1][5][6][7]:

  • kość wieczkowa, nazywana też wieczkiem[1] lub pokrywą[7] (łac. operculum),
  • kość przedwieczkowa, przedpokrywowa, przedpokrywa (praeoperculum, preoperculum),
  • kość podwieczkowa, podpokrywowa, podpokrywa (suboperculum) – nie występuje u sumokształtnych[1] i Gymnotiformes[4],
  • kość międzywieczkowa, międzypokrywowa, międzypokrywa (interoperculum),
  • kość skrzelowo-pokrywowa (branchioperculum),
  • kość nadprzedwieczkowa (supra preoperculum),
  • promienie wieczkowe, nazywane też skrzelopokrywowymi lub podskrzelowymi (radii branchiostegi).

Płytki wchodzące w skład pokrywy skrzelowej są kośćmi pochodzenia skórnego[2][1]. Krawędzie wieczka lub przedpokrywy mogą być gładkie lub ząbkowane, na ich powierzchni mogą występować płaskie kolce lub inne zgrubienia lub prążkowania, stanowiące często cechy diagnostyczne[7]. Kolce niektórych ryb są połączone z gruczołami jadowymi[4].

Główną funkcją pokryw skrzelowych jest ochrona skrzeli przed uszkodzeniami mechanicznymi. Ponadto ruchy pokryw skrzelowych, poruszanych otaczającymi je mięśniami, uczestniczą w przepompowywaniu wody przez komory skrzelowe. Ryba zasysa wodę do pyska poprzez jego otwarcie i rozciągnięcie, przy jednoczesnym przyciągnięciu do ciała pokryw skrzelowych. Woda dostaje się do komory skrzelowej i opłukuje listki skrzelowe. Zamknięcie pyska i odchylenie pokryw skrzelowych od ciała powoduje wypchnięcie wody z komory skrzelowej na zewnątrz organizmu. Z krawędzi pokrywy skrzelowej zwisa płat skórny (błona podskrzelowa), który – wraz z zamkniętym pyskiem i skurczeniem jamy gębowej – uniemożliwia cofnięcie się wody z otoczenia do komory skrzelowej[5][8].

Ryby, które nie mają tryskawki, posiadają na wewnętrznej powierzchni wieczka skrzelowego nibyskrzele (skrzele rzekome). Stopień jego rozwoju jest bardzo różny w poszczególnych grupach systematycznych[2].

Na łuku gnykowym chimer (zrosłogłowe) rozwijają się pręciki chrzęstne, które tworzą rusztowanie dla zaczątkowego wieczka skrzelowego[2].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f Ryby kopalne. red. Michał Ginter. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 346. ISBN 978-83-235-0973-8.
  2. ↑ a b c d e f Zygmunt Grodziński: Anatomia i embriologia ryb. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1981.
  3. ↑ Ryby. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973 (wyd. II 1976), seria: Mały słownik zoologiczny.
  4. ↑ a b c J. S. Nelson, T. C. Grande, M. V. H. Wilson: Fishes of the World. Wyd. 5. John Wiley & Sons, 2016. ISBN 978-1-118-34233-6. (ang.) 
  5. ↑ a b c Wincenty Kilarski: Anatomia ryb. Poznań: Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2012. ISBN 978-83-09-01080-7.
  6. ↑ Wincenty Kilarski: Zarys anatomii i histologii ryb doskonałokostnych. Olsztyn: Instytut Rybactwa Śródlądowego, 2007. ISBN 978-83-60111-20-8.
  7. ↑ a b c Stanisław Rutkowicz: Encyklopedia ryb morskich. Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1982. ISBN 83-215-2103-7.
  8. ↑ Karol Opuszyński: Podstawy biologii ryb. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1983.

Media użyte na tej stronie

Kiemendeckelknochen.jpg
Operculum (gelb), Praeoperculum (rot), Interoperculum (grün) und Suboperculum (pink) Original caption: "Fig. 228. Kiemendeckelknochen: Originator: Hubert Ludwig Source: Schul-Naturgeschichte 1891