Pokrzywowate

Pokrzywowate

Pokrzywa zwyczajna
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	różowce
Rodzina	pokrzywowate
Nazwa systematyczna
Urticaceae Juss. Gen.Pl.:400, 1789

Pokrzywowate (Urticaceae Juss.) – rodzina roślin zielnych z rzędu różowców (Rosales). Należą tu 54 rodzaje z ok. 2,6 tysiącem gatunków (z czego ok. 1,2 tys. to w niemal równych częściach dwa rodzaje – pilea Pilea i Elatostema)^[2]. Rodzina o zasięgu globalnym – brak jej przedstawicieli tylko na obszarach pokrytych wieczną zmarzliną i skrajnie suchych. Najwięcej gatunków spotykanych jest w tropikach, ale liczne rosną także w klimacie umiarkowanym^[3]. Do flory Polski zaliczane są tylko rośliny z dwóch rodzajów: parietaria i pokrzywa^[4]. Pokrzywowate rosną w różnorodnych siedliskach, często w lasach, zwłaszcza w równikowych, często jako pnącza i epifity, poza tym na mokradłach, na siedliskach ruderalnych^[5]. Wiele roślin wyposażonych jest we włoski parzące, w tym pokrzywy i szczególnie piekące – rośliny z rodzaju Dendrocnide^[5]. Rośliny zwykle wiatropylne^[6], przy czym pyłek pokrzyw stanowi istotny alergen^[5].

Duże znaczenie ekonomiczne jako rośliny włóknodajne mają szczmiel biały Boehmeria nivea i Laportea canadensis^[5], ale włókien dostarczają też inni przedstawiciele tych i innych rodzajów, np. pokrzywa zwyczajna^[3]. Różne gatunki z rodzajów pokrzywa Urtica, laportea Laportea i Girardinia spożywane są jako warzywo, a Pouzolzia tuberosa dostarcza jadalnych bulw^[3]. Jadalne owoce mają m.in. Oreocnide frutescens^[7], Debregeasia longifolia i Pourouma cecropiifolia^[3]. Bardzo popularnymi roślinami ozdobnymi uprawianymi w doniczkach są rozmaite gatunki z rodzaju pilea Pilea oraz soleirolia rozesłana Soleirolia soleirolii, rosnące czasem także jako chwasty w szklarniach^[5].

Morfologia

Narys kwiatowy pokrzywy

Pokrzywa zwyczajna

Pokrój

Rośliny zielne (jednoroczne i byliny), czasem o łodygach gruboszowatych, drzewa, zwykle niezbyt wysokie (do 15 m), o miękkim drewnie^[5], często pachykauliczne (słabo rozgałęzione)^[6] oraz wysoko wspinające się pnącza^[5]. Rośliny zdrewniałe często z korzeniami podporowymi i oddechowymi^[3]. Przedstawiciele plemienia Urticeae wyróżniają się obecnością włosków parzących pokrywających pędy. U licznych przedstawicieli w liściach i łodygach obecne są cystolity^[5]. Rośliny zazwyczaj bez soku mlecznego^[6].

Liście

Skrętoległe lub naprzeciwległe^[5], pojedyncze, czasem klapowane i tylko u roślin z plemienia Cecropieae dłoniasto złożone^[6]. Przylistki różnie wykształcone (brak u niektórych przedstawicieli Boehmerieae), czasem okazałe i obejmujące łodygę, ale zwykle szybko opadające. U części przedstawicieli liście siedzące, u innych ogonkowe, przy czym ogonek liściowy sięgać może nasady blaszki (u większości) lub jej środkowej części (Cecropieae)^[3]. Blaszka często nieco asymetryczna i z trzema głównymi żyłkami przewodzącymi rozchodzącymi się od jej nasady^[5].

Kwiaty

Rozdzielnopłciowe, rośliny dwupienne i jednopienne, rzadko kwiaty obupłciowe (czasem u Parietarieae). Kwiaty zebrane w kwiatostany wierzchotkowate wyrastające zwykle w kątach liści, czasem skupiające się w gęste główki, często wyciągnięte i luźne w postaci gron, kłosów, nibybaldachów, zwykle wsparte podsadką^[5][3]. Rzadko kwiatostany zredukowane do dwóch czy pojedynczych kwiatów^[5]. Poszczególne kwiaty niepozorne – zwykle drobne (do 2 mm średnicy) i zielonkawe^[5]. Kwiaty męskie z okwiatem składającym się zwykle z 3–5 listków, czasem tylko z jednym lub dwoma. W kwiatach żeńskich listki okwiatu też w liczbie 3–5 (często zrośnięte u dołu w rurkę), ale też często ich brak^[5]. Pręcików jest tyle co listków okwiatu, są zagięte do środka i gwałtownie prostują się wyrzucając pyłek z pylników. W kwiatach żeńskich znajduje się górna zalążnia powstająca pierwotnie z dwóch owocolistków, z których jeden ulega jednak redukcji. Stąd zalążnia z jedną komorą i pojedynczym zalążkiem^[5]. Znamię różnie wykształcone – siedzące lub wzniesione na pojedynczej szyjce słupka^[3][5].

Owoce

Zwykle drobna niełupka, często otulona trwałymi listkami okwiatu i czasem także listkami podkwiatowymi^[5], u części przedstawicieli mięśniejącymi^[3], stąd owoc przypomina pestkowca^[6].

Systematyka

Parietaria lekarska

(c) Diego Delso, CC BY-SA 3.0

Pilea involucrata

Pilea cadierei

Pellionia repens

Laportea canadensis

Soleirolia soleirolii

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzina od czasu systemu APG II z 2003 klasyfikowana^[5] jako siostrzana dla morwowatych Moraceae w obrębie rzędu różowców Rosales w kladzie różowych roślin okrytonasiennych^[2]. Od dawna łączona była z morwowatymi, konopiowatymi, wiązowatymi i wyodrębnianymi Cecropiaceae, ale pozycja systematyczna tej grupy pozostawała niejasna do czasu zastosowania metod molekularnych na przełomie XX i XXI wieku. Wcześniej w różnych systemach rodzina zaliczana była do takich rzędów jak: oczarowce Hamamelidales, wilczomleczowce Euphorbiales, bukowce Fagales i ślazowce Malvales^[5].

Wykaz plemion i rodzajów^[2]

Plemię Cecropieae Gaudichaud (syn. Cecropiaceae C. C. Berg)

• Cecropia Loefling – cekropka, drążnik
• Coussapoa Aublet
• Gibbsia Rendle
• Leucosyke Zollinger & Moritzi
• Maoutia Weddell
• Myrianthus P. Beauvois
• Pourouma Aublet

Plemię Boehmerieae Gaudichaud

Rodzaje Rousselia i Parietaria bywają wyodrębniane w plemię Parietarieae, a Forsskaolea i Droguetia w Forsskaoleae^[2].

• Archiboehmeria C. J. Chen
• Astrothalamus C. B. Robinson
• Australina Gaudichaud
• Boehmeria Jacquin – szczmiel, bemeria
• Chamabainia Wight
• Cypholophus Weddell
• Debregeasia Gaudichaud
• Didymodoxa Weddell
• Droguetia Gaudichaud
• Forsskaolea L.
• Gesnouinia Gaudichaud
• Hemistylus Bentham
• Hyrtanandra Miquel
• Neodistemon Babu & A. N. Henry
• Neraudia Gaudichaud
• Nothocnide Chew
• Oreocnide Miquel
• Parietaria L. – parietaria, pomurnik
• Phenax Weddell
• Pipturus Weddell
• Pouzolzia Gaudichaud
• Rousselia Gaudichaud
• Sarcochlamys Gaudichaud
• Soleirolia Gaudichaud

Plemię Elatostemateae Gaudichaud

• Aboriella Bennett
• Elatostema J. R. Forster & G. Forster
• Elatostematoides B. L. Robinson
• Gyrotaenia Grisebach
• Lecanthus Weddell
• Meniscogyne Gagnepain
• Myriocarpa Bentham
• Petelotiella Gagnepain
• Pilea Lindley – pilea
• Procris Jussieu

Plemię Urticeae Lamarck & de Candolle:

• Dendrocnide Miquel
• Discocnide Chew
• Girardinia Gaudichaud
• Laportea Gaudichaud – laportea
• Nanocnide Blume
• Obetia Gaudichaud
• Poikilospermum Miquel
• Touchardia Gaudichaud
• Urera Gaudichaud
• Urtica L. – pokrzywa
• Zhengyia T. Deng et al.

Incertae sedis:

• Achudemia Blume

Przypisy