Polacy we francuskim ruchu oporu

Legitymacja sierżanta Mieczysława Halickiego – członka Polskiej Organizacji Walki o Niepodległość (POWN) będącej częścią składową francuskiego ruchu oporu

Władysław Ważny, ps. Tygrys (Tiger), szef siatki wywiadowczej POWN zbierającej informacje o wyrzutniach rakiet V1 i V2 we Francji

Tablica pamiątkowa w Malay-le-Grand upamiętniająca czterech Polaków – członków francuskiego ruchu oporu – zamordowanych przez Niemców 13 lipca 1944

Tablica pamiątkowa w Paryżu ku czci profesorów, wychowanków i pracowników Liceum polskiego im. Cypriana Norwida w Villard-de-Lans, zamordowanych w niemieckich obozach koncentracyjnych i poległych w walkach ruchu oporu oraz szeregach polskich oddziałów wojsk wyzwoleńczych w latach 1942–1945

Polacy we francuskim ruchu oporu – organizacja i walki polskich oddziałów partyzanckich we Francji w czasie II wojny światowej.

We francuskim ruchu oporu działało w czasie II wojny światowej około 40 tysięcy Polaków. Polonia we Francji w latach II wojny światowej liczyła około 500 tysięcy osób, w tym^[1]:

• polskich uchodźców wrześniowych (12–15 tysięcy),
• wojskowych (około 5 tysięcy),
• byłych żołnierzy Brygad Międzynarodowych (około 3 tysięcy),
• wywiezionych przez Niemców robotników rolnych (około 18 tysięcy).

W wyniku działań zbrojnych i represji zginęło około 5 tysięcy Polaków.

Polacy w podstawowej swej masie należeli do organizacji konspiracyjnych i ruchu partyzanckiego związanego z formacjami lewicowymi, tworzonych w ramach Frontu Narodowego (około 35 tysięcy), pod ogólnym kierownictwem reaktywowanej Komisji Centralnej Robotników Imigrantów (Commission Centrale de la Main d’Oeuvre Immigree – MOI)^[2]. Były to organizacje:

• polskie sekcje Francuskiej Partii Komunistycznej,
• Organizacja Pomocy Ojczyźnie (OPO),
• Związek Młodzieży Polskiej „Grunwald”,
• Związek Kobiet Polskich im. Marii Konopnickiej,
• polskie sekcje podziemne Powszechnej Konfederacji Pracy (CGT).

Wojskowymi organami tych organizacji były 23 oddziały polskie Wolnych Strzelców i Partyzantów – Imigranckiej Siły Roboczej (FTP-MOI). Polacy brali także udział we francuskich i mieszanych formacjach w większości włosko-hiszpańskich. Organizacje te podlegały Krajowej Radzie Ruchu Oporu (CNR). Polityczne zwierzchnictwo sprawował od kwietnia 1944 Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego we Francji^[2]. Najsilniejszymi organizacjami podziemnymi we Francji były (będące częścią Résistance): Polska Organizacja Walki o Niepodległość (POWN) licząca około 15 tysięcy członków oraz Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego we Francji powstały w lutym 1944^[3], którego oddziałem zbrojnym była Polska Milicja Patriotyczna^[4], a później 19 i 29 Zgrupowania Piechoty Polskiej^[1].

System organizacyjny oparty był na trzystrefowej strukturze konspiracji francuskiej na tak zwanych „trójkach kierowniczych” – centralnych i terenowych. Działalność francuskich i polskich organizacji konspiracyjnych miała początkowo charakter cywilny (rozpowszechnianie ulotek, tajnej prasy, sabotaż, strajki), potem wojskowy (akcje dywersyjne, partyzantka). Istniały dowództwa Strefy Południowej z siedzibą w Lyonie-Saint-Étienne, Strefy Północnej i Strefy Zakazanej w Paryżu. Strefy dzieliły się na nadokręgi, okręgi i sektory^[2]. Organizacja wojskowa wzorowana była na armii francuskiej. Stopnie wojskowe wprowadzono w marcu 1944 po utworzeniu Francuskich Sił Wewnętrznych (FFI)^[2].

Od lata 1940 do połowy 1941 powszechną formą walki z niemieckim okupantem były strajki górników; wśród ofiar poległych w zbrojnych starciach z okupantem znajdowało się wielu Polaków. Polscy górnicy odegrali poważną rolę w zorganizowaniu wiosną 1941 głośnego na całą Europę strajku w Północnym Okręgu Przemysłowym (Pas-de-Calais i Nord). Od października 1940 Polacy należeli do pierwszych zbrojnych organizacji francuskiego ruchu oporu zwanych Organizacją Specjalną Walki (Organisation Speciale de Combat – OS) i Batalionów Młodzieży (Bataillons de la Jeunesse – BJ), utworzonych przez francuską Partię Komunistyczną (PC) dla samoobrony przed terrorem w okręgach robotniczej strefy okupowanej. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej PC powołała do życia podziemną organizację zbrojną Wolni Strzelcy i Partyzanci (FTP/FTPF). W FTP był znaczny udział Polaków; rozproszeni w oddziałach francuskich, tworzyli polskie oddziały partyzanckie „Konspiracja Polska” w ramach FTP-MOI tworząc 5 własnych okręgów w strefie okupowanej i 9 okręgów w strefie wolnej^[1]. W 1941–42 polscy lewicowcy i działacze związkowi utworzyli Organizację Pomocy Ojczyźnie. Jesienią 1943 w obu strefach Francji powstał Związek Młodzieży Polskiej „Grunwald”, liczący wkrótce ponad 1000 członków, w grudniu Związek Kobiet Polskich im. Marii Konopnickiej, który objął kilka tysięcy członkiń^[1]. W ramach FTP-MOI Polacy współpracowali z przedstawicielami wielu narodów. Latem 1943 wzięli udział między innymi w rozbiciu kilku obozów jeńców sowieckich w północnej Francji i uwolnieniu około 1000 osób. Polacy walczyli w międzynarodowych jednostkach partyzanckich, między innymi w batalionie „Stalingrad” dowodzonym przez Polaka B. Maślankiewicza, w zgrupowaniu B. Tajchmana „Łaskawca” w departamencie Aveyron, w oddziale Ormianina Missaka Manukiana w Paryżu, w oddziale kapitana L. Bernare’a. Wielu Polaków znajdowało się wśród francuskich „maquis”.

W 1943 rozpoczęto szeroko zakrojone akcje oddziałów partyzanckich. Na przełomie 1943–44 polski lewicowy nurt francuskiego ruchu oporu stanowił dużą siłę polityczną i bojową. Polacy uczestniczyli w walkach partyzanckich, w północnej i wschodniej Francji, w Masywie Centralnym, u podnóża Alp, w Pirenejach, między Narboną a Marsylią, w Paryżu, Lyonie, Saint-Étienne, Tuluzie, Lille, wyzwolili miejscowość Autun. Na terytorium Francji działały w różnych okresach oddziały FTP-MOI, między innymi pod dowództwem Mieczysława Bargiela, Romana Piotrowskiego, Franciszka Żmudy, Antoniego Chrosta, J. Szumlańskiego, T. Domżała, J. Szymczaka^[1].

Z organizacji i instytucji, pozostałych po ewakuacji polskich władz z Francji do Wielkiej Brytanii, rozwinął się nurt związany z polskim rządem emigracyjnym oraz ośrodkami alianckimi w Londynie. Ruch ten działał na zasadzie eksterytorialnej i miał ograniczony dostęp do polskich środowisk robotniczych we Francji. Zorganizowany w południowej Francji, dopiero później rozszerzył swą działalność na północną Francję. Nurt ten reprezentowały przede wszystkim organizacje: Wojsko Polskie we Francji (WP) i Organizacja Wojskowa (OW), założona w 1940 przez generała Juliusza Kleeberga. WP prowadziło działalność konspiracyjną w zamkniętym środowisku byłych żołnierzy jednostek polskich we Francji, których nie zdołano ewakuować w czerwcu 1940 do Wielkiej Brytanii (17 kompanii pracy i kilka schronisk). W 1942 OW została przemianowana na Polską Organizację Niepodległościową (PON), występującą pod kryptonimem „Monika”. Latem 1943 powstał wojskowy pion tej organizacji – PON „Monika W” z pułkownikiem Antonim Zdrojewskim „Danielem” na czele. Wiosną 1944 pionowi temu podporządkowano WP we Francji. W rezultacie została utworzona Polska Organizacja Walki o Niepodległość (POWN „Monika”, około 3–4 tysięcy); była to organizacja cywilno-wojskowa, obejmująca głównie południową Francję i niektóre departamenty północnej, zwłaszcza Nord i Pas-de-Calais. Głównym jej zadaniem było przygotowanie akcji dywersyjnych w momencie lądowania aliantów we Francji. Latem 1944 organizacje rządu londyńskiego wystawiły 17 oddziałów zbrojnych, które brały udział w walkach zbrojnych w Sabaudii, Ardèche, Cantal, Paryżu, zagłębiu Nord-Pas-de-Calais^[2].

Oprócz tych dwóch podstawowych nurtów partyzanckich działało we Francji kilka polskich lub polsko-francuskich „siatek” o charakterze wywiadowczo-dywersyjnym. W 1941 powstała rządowa polsko-brytyjska siatka „Nurmi”. Celem jej była głównie działalność wywiadowcza, organizowanie punktów zrzutów. Specjalny rodzaj działalności prowadziła siatka znana jako „Visigoths-Lorraine” (V-L), inaczej Szarzy Ludzie (około 300–400 osób), następnie zwana Visigoths-Lorraine-Benedictine. Jej organizatorem był podporucznik A. Wyssogotta-Zakrzewski (mianowany pośmiertnie podpułkownikiem armii francuskiej). Zajmowała się ona głównie przerzutem ludzi poza granice Francji. Przerzuciła około 4800 osób, w tym około 400 zestrzelonych lotników alianckich. W zakresie sabotażu i dywersji siatka V-L współdziałała z sowieckimi grupami wywiadowczo-dywersyjnymi. Duże usługi aliantom oddała polsko-francuska siatka wywiadowcza „F2” (około 2,5 tysiąca) będąca siatką wywiadowczą Oddziału II Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie^[2], która informowała o ruchach wojsk niemiecko-włoskich. Polacy należeli również do ugrupowań i siatek działających na rzecz różnych ośrodków dyspozycyjnych w Londynie i Afryce Północnej, a także do innych organizacji francuskiego ruchu oporu, między innymi do „Combat”, „Libération” i „Français”^[1].

Wiosną 1944 formacje partyzanckie obu polskich nurtów ruchu oporu weszły w skład Francuskich Sił Wewnętrznych (Forces Francaises de F’Interieur – FFI), powołanych przez Krajową Radę Ruchu Oporu (Conseil National de la Resistance – CNR). Polskie organizacje konspiracyjne i oddziały partyzanckie utrzymały swój narodowy i organizacyjny charakter, strukturę oraz samodzielność organizacyjną i nazwy. Grupy i oddziały partyzanckie występowały jako FTP-FFI; ich reprezentacją polityczną był Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego we Francji oraz sieć komitetów terenowych^[1].

Wylądowanie wojsk alianckich w Normandii 6 czerwca 1944 oraz wybuch ogólnonarodowego powstania, zwłaszcza powstania w Paryżu, wpłynęły na wzrost aktywności bojowej Polaków w ruchu oporu. Ugrupowania lewicowe utworzyły 8 czerwca 1944 Polską Milicję Patriotyczną; siły jej osiągnęły około 10 tysięcy osób. W drugiej połowie 1944 we francuskim ruchu oporu uczestniczyło około 36 tysięcy Polaków, z tego około 20 tysięcy w szeregach FTP-FFI (FTP-MOI) oraz w Polskiej Milicji Patriotycznej i około 15 tysięcy w jednostkach POWN-FFI^[1].

Na terenie Francji poniosło śmierć około 5 tysięcy Polaków, zakładników i uczestników ruchu oporu. Wielu Polaków zostało aresztowanych i deportowanych do obozów koncentracyjnych. Z kilkunastu polskich oddziałów FTP-FFI utworzono na przełomie 1944/45 dwa zgrupowania Piechoty Polskiej przy 1 Armii Francuskiej, liczące ogółem ponad 2 tysiące żołnierzy^[1].

Walki Polaków we francuskim ruchu oporu zostały upamiętnione na jednej z tablic na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem: „POLSKIE ODDZIAŁY PARTYZANCKIE FRANCUSKIEGO RUCHU OPORU”.

Przypisy

Bibliografia

• Józef Urbanowicz [red.]: Mała encyklopedia wojskowa. Tom 2. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1970, s. 538, 616, 658–659, 711.
• Sprawozdanie z pierwszego Walnego Zjazdu Wychodźstwa Polskiego we Francji 17–18 grudnia 1944. Paryż: PKWN we Francji, 1945, s. 53–54.
• Kazimierz Sobczak [red.]: Encyklopedia II wojny światowej. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975, s. 415, 416, 491, 768, 770.