Polityka gospodarcza

Ten artykuł od 2008-11 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. Należy dodać przypisy do treści niemających odnośników do wiarygodnych źródeł. (Dodanie listy źródeł bibliograficznych lub linków zewnętrznych nie jest wystarczające). Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Polityka gospodarcza – subdyscyplina ekonomii opisująca i wyjaśniająca sposoby świadomego oddziaływania państwa na gospodarkę, za pomocą określonych narzędzi (instrumentów) i środków, dla osiągnięcia celów założonych przez podmioty polityki gospodarczej (tj. polityka rządu), w otoczeniu uwarunkowań doktrynalnych (tj. w oparciu o daną teorię ekonomiczną), wewnętrznych (związanych z danym krajem) i zewnętrznych (poza nim)^[1].

Polityka gospodarcza jest nauką stosowaną ekonomii i formą praktyki gospodarczej państwa. Dzieli się ją zatem na teorię i praktykę. Nie opiera się ona wyłącznie na wiedzy z zakresu ekonomii pozytywnej, przyjmując często formę odpowiednią do przekonań politycznych na gospodarkę rządzącej większości parlamentarnej. W przeciwieństwie do teorii ekonomii, polityka gospodarcza wymaga uwzględnienia wiedzy z zakresu socjologii, politologii, czy nawet dziennikarstwa (media również oddziałują na kształt polityki gospodarczej). Polityka gospodarcza stanowi często narzędzie realizacji programu społecznego partii politycznej.

Polityka gospodarcza jest jedną z kilku głównych polityk państwa, takich jak: polityka zagraniczna, polityka społeczna, polityka obronności, polityka ekologiczna.

Polityka gospodarcza dzieli się na:

a) politykę mikroekonomiczną – zajmuje się regulacją konkretnych zagadnień gospodarki, jej poszczególnych gałęzi, rodzajów produkcji, rynków na określone towary i usługi^[2].

b) politykę mezoekonomiczą - zajmuje się regulacją szerszych zagadnień gospodarki,przedmiotem badań mezoekonomii jest: gospodarka regionalna, badanie funkcjonowania poszczególnych działów sektorów gospodarki, badanie zachowania ekonomicznego grup społecznych^[3].

c) politykę makroekonomiczną – obejmuje te oddziaływania państwa, które dotyczą całokształtu społecznego procesu gospodarczego i prowadzone są głównie za pośrednictwem podstawowych mechanizmów jego regulacji – pieniądza i budżetu państwa^[4].

d) politykę megaekonomiczną - za przedmiot badań przyjmuje gospodarowanie w skali globalnej z uwzględnieniem kontynentalnych zjawisk ekonomicznych, surowcowych, ekologicznych oraz międzynarodowe stosunki gospodarcze i społeczne^[5].

W zakres polityki makroekonomicznej wchodzą m.in.:

• polityka pieniężna, polityka finansowa, polityka fiskalna
• polityka budżetowa, której częścią jest polityka fiskalna (finanse publiczne)
• polityka handlowa (handel zagraniczny), w tym m.in. polityka celna

Do polityk mikroekonomicznych najczęściej zalicza się:

• politykę przemysłową,
• politykę rolną.

Polityka gospodarcza operuje szeroką gamą ekonomicznych instrumentów. Taką rolę pełnią m.in. cła, podatki, subwencje, czy zmiana podaży pieniądza.

Podejścia metodologiczne polityki gospodarczej:

• podejście normatywne
• podejście pozytywne

Cele i narzędzia

Polityka gospodarcza wyznacza sobie pewne cele, które zamierza osiągnąć.

Ogólne

• zapewnienie suwerenności państwa
• sprawiedliwość
• postęp społeczny
• prawa człowieka

Ustrojowo-systemowe i polityczne

• umacnianie istniejącego ustroju społeczno-gospodarczego

Ekonomiczne

• pomnażanie bogactwa kraju
• powiększanie dobrobytu
• efektywne wykorzystanie zasobów oraz wzrost gospodarczy
• przemiany strukturalne
• równowaga gospodarcza
• wzrost przedsiębiorczości
• wzrost udziału w międzynarodowym podziale pracy

Społeczne

• sprawiedliwy podział dochodu
• gwarancje zatrudnienia
• wyrównane szanse awansu
• dostęp do dóbr kulturalnych i oświaty
• zapewnienie ochrony zdrowia
• zabezpieczenie społeczne

Ekologiczne

• ochrona środowiska naturalnego
• rekultywacja

Obronno-militarne

• powiększanie potencjału gałęzi o znaczeniu obronnym
• zapewnienie niezbędnych rezerw mocy produkcyjnych i środków produkcji

Aby osiągnąć dane cele, rząd używa różnych narzędzi, które pozostają przez cały czas pod jego kontrolą. Do tych narzędzi zalicza się stopy procentowe, wydatki rządowe i podatki, zmiany kursu i wiele innych.

Polityka rządu determinuje, jakich narzędzi rząd używa, oraz zakłada, że uda się osiągnąć wyznaczone cele.

Wybór narzędzi i celów

Istnieją oczywiście ograniczenia w liczbie celów, jakie rząd i bank centralny mogą osiągnąć w krótkim czasie. Na przykład może istnieć presja, aby rząd obniżył inflację, bezrobocie oraz stopy procentowe, a także panował nad stabilnością waluty krajowej. Osiągnięcie tych wszystkich celów w jednym czasie może wydać się chaotyczne i jest niemożliwe, gdyż cele te są niekompatybilne. Normalną konsekwencją redukcji inflacji oraz utrzymania stabilności waluty krajowej jest wzrost bezrobocia oraz wzrost poziomu stóp procentowych.

Uwarunkowania

Uwarunkowania polityki gospodarczej mogą być w danym momencie traktowane jako zmienne niezależne, determinujące bieżące możliwości świadomego oddziaływania przez państwo na gospodarkę. Jednak w długim okresie każdy z czynników może być kształtowany przez odpowiednią politykę państwa, zmierzającą do zapewnienia lepszych warunków do realizowania swojej działalności^[6]. W tym zakresie do najważniejszych sfer działalności państwa zaliczyć należy politykę zagraniczną, kształtującą uwarunkowania zewnętrzne, politykę edukacyjną, naukową i inwestycyjną, które wpływają na uwarunkowania dotyczące zasobów, a także działania systemowe i administracyjne, mające na celu zdeterminowanie ustroju państwa. Wyróżniamy uwarunkowania:

Ustrojowo-systemowe:

• Ustrój polityczno-społeczny
• Struktury państwowo-administracyjne i społeczne
• Rozwiązania instytucjonalno-systemowe w gospodarce

Uwarunkowania zewnętrzne:

• Otoczenie międzynarodowe – ma ogromny wpływ na możliwości i ograniczenia polityki ekonomicznej. Położenie geograficzne wpływa na sytuację geopolityczną, a tym samym na możliwości współpracy z innymi krajami.
• Przynależność do określonych ugrupowań militarnych – wiąże się to z przyjęciem określonych zobowiązań.
• Międzynarodowa sytuacja gospodarcza
• Restrykcje importowo-eksportowe
• Warunki wymiany (terms of trade)
• Zadłużenie wobec zagranicy oraz wynikające z nich warunki regulowania tychże zobowiązań
• Stan i struktura zagospodarowania regionów przygranicznych krajów sąsiednich

Uwarunkowania wewnętrzne:

• Stan i struktura zasobów:
  A. naturalne – jego znaczenie stale wzrasta, co wiąże się z podejmowaniem działań w kierunku jego ochroną
  B. ludzkie – w tej grupie podstawowe znaczenie ma liczba i struktura ludności kraju
  C. materialne – wyposażenie kraju w majątek trwały
• zagospodarowanie przestrzenne kraju i regionów
• stosunki narodowościowe
• układ sił politycznych w kraju
• stosunek społeczeństwa do władzy

Funkcje państwa w gospodarce

Według modelu interwencjonistycznego (państwo opiekuńcze), państwo w gospodarce pełni szereg różnych funkcji. Pierwszą z tych funkcji jest funkcja stabilizacyjna. Mamy tu na myśli przeciwdziałanie zjawiskom bezrobocia i inflacji. Drugą funkcją jest funkcja alokacyjna. Wykorzystywana jest ona zgodnie z zasadami gospodarki rynkowej i ma na celu ochronę gospodarki przed zjawiskami monopolistycznymi. Kolejną funkcją jest funkcja adaptacyjna, której zadaniem jest dostarczenie środków odpowiednich do uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych. Ostatnią funkcją jest funkcja redystrybucyjna, którą wykorzystujemy do korygowania podziału z zapewnieniem minimum egzystencji obywatelom.

Kierunki oddziaływania polityki gospodarczej w zależności od systemu gospodarczego państwa

Kierunki oddziaływania polityki gospodarczej państwa zależą od rodzaju gospodarki. W gospodarce mieszanej (rynkowej) polityka gospodarcza dba o zapewnienie stałego dopływu środków, które są niezbędne do wykonywania przez państwo funkcji wewnętrznych i zewnętrznych. Państwo musi wspierać rozwój gospodarki narodowej, gdyż siła państwa zależy właśnie od potencjału gospodarki narodowej. W niektórych krajach polityka gospodarcza wspiera funkcjonowanie i rozwój sektorów gospodarki, które nie cieszą się zbyt dużym zainteresowaniem ze strony prywatnych przedsiębiorstw (kolej, poczta, szkoły). Stara się też zapewnić bezpieczeństwo działalności gospodarczej obywateli chroniąc ich przed konkurencją zagraniczną. Co więcej polityka gospodarcza chroni konkurencję przed organizacjami monopolistycznymi. Próbuje też usuwać zagrożenia rozwoju gospodarczego. W tym celu przeciwdziała czynnikom, które wywołują kryzysy i stara się pobudzać koniunkturę. Podejmuje problemy ochrony środowiska naturalnego i ładu przestrzennego w zagospodarowaniu kraju. Utrzymuje także ład społeczny, chroni warstwy niższe, reguluje warunki pracy, płace itd.

Na obowiązki państwa składają się: polityka i rozwiązania mikroekonomiczne. Powinno ono wspierać konkurencyjność międzynarodową kraju, między innymi dbając o poziom edukacji, oraz zapewnić właściwy kształt instytucji życia gospodarczego. To ostatnie pojęcie jest bardzo szerokie i zawiera w sobie wszystko, co można nazwać otoczeniem biznesu. Instytucjami są między innymi: przyjęte w danym kraju rozwiązania prawne, sposób funkcjonowania administracji publicznej, międzynarodowe porozumienia gospodarcze, regulujące rynek finansowy i pozycja związków zawodowych. Funkcje państwa mogą zostać powiększone o polityki mikroekonomiczne, zwłaszcza o polityki sektorowe (przemysłową, rolną), politykę handlu zagranicznego, na rynku pracy i strukturalną^[7].

System realnego socjalizmu został zapoczątkowany przez rewolucję bolszewicką w 1917 r. w Rosji. Jest to koncepcja, która mówi o bezpośrednim kierowaniu gospodarką przez aparat partyjny i państwowy. W wyniku tej koncepcji zostały upaństwowione przedsiębiorstwa i inne formy działalności gospodarczej. Aparat państwowy całkowicie przejął czynności regulacyjne dotyczące organizacji gospodarki, tworzenia i zmieniania struktury gospodarki. Państwo planuje działania gospodarcze, ustala rozmiary i kierunki produkcji, a także inwestycji, kontroluje czy wydawane polecenia są realizowane we właściwy sposób oraz zapewnia realizację wyznaczonych celów. Państwo także rozdziela czynniki produkcji i wytworzone produkty.

W okresie transformacji ustrojowej następuje odbudowa ustroju opartego na zasadach demokracji, własności prywatnej i rynkowej regulacji procesów ekonomicznych. Do funkcji polityki gospodarczej w okresie transformacji można zaliczyć likwidację instytucji i struktur systemu nakazowo-rozdzielczego, kreowanie warunków, które umożliwią uruchomienie i prawidłowe działanie mechanizmów gospodarki rynkowej oraz przekształcanie struktury własnościowej gospodarki – prywatyzacja.

Współcześnie polityka gospodarcza krajów, ustalana przez rządy, zależna jest od umów międzynarodowych, które wyznaczają właściwe postępowanie, a także od przynależności do organizacji takich jak Unia Europejska, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy itd. Z jednej strony organizacje te są gwarantem wspomnianej wcześniej stabilności, z drugiej natomiast rządy zrzekają się części swych suwerennych uprawnień do kształtowania polityki gospodarczej na rzecz wspólnych organów tych organizacji (np. Komisji Europejskiej czy Parlamentu Europejskiego).^[8]

Kryteria oceny

Istnieje kilka kryteriów oceny polityki gospodarczej. Są to:

• kryterium skuteczności w rozumieniu stopnia osiągania założonych celów.
• kryterium efektywności jako pobudzanie do oszczędnego gospodarowania zasobami wytwórczymi. Dobrze sprawdza się przy porównaniach polityki gospodarczej różnych państw, szczególnie dobrze działa przy konfrontacji dwóch systemów polityczno-gospodarczych, wykazując marnotrawstwo środków produkcji w systemie scentralizowanym. Możliwe jest wnioskowanie o efektywności na podstawie konkurencyjności danej gospodarki na rynku światowym.
• kryterium społecznej adekwatności jako realizacji celów społeczeństwa państwa, w którym jest realizowana. Cele te można podzielić na konsumpcyjne (zapotrzebowanie zgłaszane przez społeczeństwo na dobra i usługi konsumpcyjne), ekologiczne (zapotrzebowanie na satysfakcjonujący społeczeństwo stan środowiska naturalnego) i instytucjonalne (zapotrzebowanie na instytucje gwarantujące takie sfery życia jak m.in. bezpieczeństwo zewnętrzne, zapewnienie równości wobec prawa i przestrzegania prawa).

Polityka gospodarcza a polityka społeczna

Istnieją różne modele opisujące związek pomiędzy polityką gospodarczą a polityką społeczną, są to:

1. W pierwszym modelu polityka gospodarcza jest nadrzędna w stosunku do polityki społecznej i zajmuje się wytwarzaniem. Zadaniem natomiast tej drugiej jest rozdzielanie pozostałości po procesie zaspokajania potrzeb gospodarczych. Taki układ jest jednak możliwy tylko w krótkim okresie.
2. W drugim modelu polityka społeczna jest nadrzędna, a gospodarcza wytwarza taką ilość środków na zaspokojenie potrzeb socjalnych, jaka wynika ze zgłoszonego zapotrzebowania. W tej sytuacji jednak może jednak dojść do tego, że socjalna funkcja państwa, będąc ważniejszą od tej gospodarczej, spowoduje zastój wzrostu gospodarczego, co jest wynikiem braku środków. Taka relacja może gwarantować jedynie krótkookresową równowagę.
3. Trzeci model jest oparty na założeniu, że obie polityki równoważnie przyczyniają się do kształtowania procesów społecznych i gospodarczych. Taki układ umożliwia planowanie długofalowej strategii zrównoważonego wzrostu gospodarczego i społecznego.
4. W czwartym modelu rozważana jest sytuacja, gdy polityka gospodarcza i społeczna nie współpracują i każda z nich zajmuje się realizacją własnych celów. Cele te w takiej sytuacji mogą być sprzeczne.

Pomiar relacji między polityką gospodarczą a polityką społeczną

Istnieje wiele sposobów na zmierzenie owej relacji, ale przede wszystkim bada się skuteczność i efektywność obu polityk bądź zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego. Jednak o wiele łatwiejszy okazuje się pomiar realizacji polityki gospodarczej, gdyż można do tego użyć powszechnie stosowanych wskaźników, np. inflacja, bezrobocie czy wzrost PKB, a na efekty działań na płaszczyźnie społecznej trzeba czasem czekać wiele lat, np. w przypadku oceny skuteczności przeprowadzanych reform. Dlatego aby móc ocenić relacje między obiema politykami, ważne jest aby opracować skuteczne metody analizy i oceny polityki społecznej. Jednak we współczesnym świecie jest to nie lada wyzwanie, gdyż obecnie brak jest metod analizy wykorzystującej np. dane statystyczne, nie ma także systemu monitorowania opinii społecznej. Gdyby istniał, można by w łatwiejszy sposób dowiadywać się czy społeczeństwo jest zadowolone z prowadzonej polityki oraz określać ewentualne zmiany.

Geneza polityki gospodarczej

Często spotyka się poglądy głoszące, że polityka gospodarcza jako zjawisko pojawiła się w latach 30. XX wieku (w okresie wielkiego kryzysu ekonomicznego, który dotknął gospodarki światowej) lub, w państwach takich jak Polska, dopiero po upadku scentralizowanego systemu gospodarczego i wkroczeniu tych państw na drogę reform rynkowych.

Oba te poglądy są błędne, pierwszy bowiem odwołuje się do nieprawdziwego założenia, że polityka gospodarcza sprowadza się tylko do radykalnego interwencjonizmu państwowego. Tymczasem polityka gospodarcza nie jest tylko zestawem narzędzi uruchamianych w celu przeciwdziałania recesji, musi być prowadzona w każdych warunkach gospodarczych, ponieważ jest czynnikiem determinującym istnienie państwa. Z tego powodu genezy zjawiska, jakim jest polityka gospodarcza, należy szukać w okresie, gdy zaczęły się pojawiać pierwsze państwa. Polityka gospodarcza narodziła się więc wraz z państwami typu niewolniczego, feudalnego oraz ewoluujących państw typu kapitalistycznego.

Drugi pogląd należy odrzucić z powodu niezaprzeczalnego istnienia w latach 1944-1989 w krajach demokracji ludowej polityki gospodarczej. Mimo że ekonomiści, np. polscy nie podejmują się rzetelnej analizy tamtego okresu, nie da się zaprzeczyć, że polityka gospodarcza była wówczas prowadzona. Nie jest ona bowiem domeną jedynie systemu rynkowego, ale integralnym elementem egzystencji każdego państwa.

Nurty polityki gospodarczej

Podczas tworzenia teorii polityki gospodarczej w latach 30. XX wieku można było wyróżnić dwa dominujące ówcześnie nurty^[9]:

1. Nurt anglo-amerykański – w jego ramach podkreślano znaczenie polityki gospodarczej w łagodzeniu cyklicznych wahań gospodarki, a więc uwypuklano jej krótkookresową stronę. Ówcześni teoretycy do najważniejszych celów prowadzonej polityki zaliczali: stabilizację waluty, utrzymanie poziomu cen oraz pełne zatrudnienie. Do ich osiągnięcia zalecano używania narzędzi składających się na politykę monetarną i fiskalną. Później, w trakcie rozwoju tego nurtu uzupełniono cele polityki gospodarczej o zadania długookresowe, głównie wzrost gospodarczy.
2. Nurt kontynentalny – w jego ramach podkreślano długofalowy wymiar polityki gospodarczej, ograniczając jej zakres do systemotwórczej działalności państwa. Najważniejszym zadaniem tak rozumianej polityki gospodarczej jest budowanie sprawnie funkcjonującej gospodarki, która nie wymaga bezpośredniej ingerencji ze strony organów rządowych. W ramach nurtu proponowano zestaw narzędzi złożony z instrumentów mających charakter ogólnoekonomiczny, a nie selektywny czy ograniczony czasowo. Nurt kontynentalny był tworzony głównie przez zachodnioniemieckich i szwajcarskich neoliberałów.

Zobacz też

• instrumenty polityki gospodarczej
• zasady polityki gospodarczej
• polityka gospodarcza II Rzeczypospolitej
• polityka gospodarcza III Rzeszy

Przypisy

Bibliografia

• B. Winiarski: Polityka gospodarcza. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000.
• J.Kaja: Polityka gospodarcza. Wstęp do teorii. Oficyna Wydawnicza SGH, 2007.
• Polityka gospodarcza. pod red. H. Ćwiklińskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2000, ​ISBN 83-7326-233-4​.