Polska Armia Powstania

Zapomniany Pomnik ku czci ofiar członków grupy oporu w Toruniu

Polska Armia Powstania (PAP), inne nazwy: Polska Armia Powstańcza, Rząd Demokratycznej Polski, Polska Armia Podziemna (w latach 1944–1945), Polska Armia Ludowa, Polska Armia Podziemna – Grunwald, VIII Korpus Pomorski – polska wojskowa organizacja konspiracyjna działająca na Pomorzu prawdopodobnie od początku 1940 do 1947.

W okresie okupacji niemieckiej Polska Armia Powstania była, obok Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”, jedną z największych regionalnych organizacji konspiracyjnych funkcjonujących na Pomorzu. Istnieją różne hipotezy dotyczące okoliczności związanych z jej utworzeniem i powiązaniami. Najbardziej prawdopodobna jest hipoteza, że PAP utworzyli w styczniu 1940 podoficerowie garnizonu toruńskiego biorący przed wojną udział w pracach dywersji pozafrontowej. Prawdopodobnie wyodrębniła się ona z organizacji podziemnej Grunwald, po pierwszych większych aresztowaniach na przełomie grudnia 1939 i stycznia 1940. Głównym celem PAP było przygotowanie struktur, które w odpowiednim momencie miały wziąć udział w powstaniu zbrojnym na Pomorzu w ramach ogólnopolskiego wystąpienia.

Komenda Główna PAP znajdowała się w Toruniu. Na czele organizacji stali:

• chorąży Jan Stachowiak ps. „Franciszek” (do śmierci 5 kwietnia 1943),
• Edward Rudzki ps. „Biały Grot”, „Edward” (zastrzelony 11 stycznia 1945 jako agent Gestapo z wyroku Armii Krajowej),
• Franciszek Brzeski ps. „Jantar” (do zakończenia wojny),
• Sergiusz Kostecki ps. „Czarny” (1945–1947).

Zastępcą komendanta i jednocześnie szefem Oddziału Organizacyjnego był Edward Kalinowski (do aresztowania 25 sierpnia 1943), a następnie Franciszek Brzeski; szefem sztabu – Zygmunt Popowski ps. „Wydra” (do aresztowania 1 marca 1944), Bogdan Zieliński ps. „Ryś”; szefem wywiadu – Jan Kieruj ps. „Lew” (do aresztowania 25 sierpnia 1944), szefem łączności – Ignacy Malinowski (do aresztowania 25 sierpnia 1944), szefem kancelarii – Maria Staufer ps. „Leliwa” (do aresztowania 25 sierpnia 1944). Struktura organizacyjna PAP składała się z okręgów i rejonów (w Toruniu – dzielnic), które odpowiadały skadrowanym batalionom. W razie wybuchu powstania każdy batalion powinien rozwinąć się do 4–5 kompanii, każda po 4 plutony, a te po czteroosobowe 4 sekcje. Sieć terytorialna wyglądała następująco:

• Okręg Toruń (batalion Toruń-Południe sierżanta Bolesława Bojanowskiego, batalion Toruń-Mokre podporucznika Bolesława Świgonia, batalion Chełmińskie Przedmieście sierżanta Stefana Letkiewicza ps. „Lech”, batalion Jakubskie Przedmieście Stanisława Bieńkowskiego, batalion Bydgoskie Przedmieście Edwarda Kalinowskiego,
  • Rejon Gdańsk działający na bazie Kolejowego Przysposobienia Wojskowego z Tczewa i Gdańska – komendant: Alfons Lendzion, Helmut Rykalski ps. „Robak” (od lata 1943 batalion Gdańsk Bernarda Mizerskiego ps. „Murat”,
  • Rejon Wybrzeże-Gdynia – komendant: Piotr Hulewicz ps. „Jastrząb”,

(c) Paweł Dudasz, CC BY-SA 3.0

Tablica pamiątkowa w Kościerzynie

• Okręg Kościerzyna – komendant: Stanisław Lesikowski ps. „Las” (komórki w Kościerzynie, Chojnicach, Kartuzach, Sępólnie, Starogardzie Gdańskim, Tucholi),
  • Rejon Chełmno – komendant: Alfons Władysław Klementowski,
  • Rejon Inowrocław – komendant: Michał Kwiatkowski,
  • Rejon Szczecin (eksterytorialny) zorganizowany w środowisku polskich robotników przymusowych.

W bieżącej walce z okupantem PAP koncentrowała się przede wszystkim na: akcjach sabotażowo-dywersyjnych (na przykład dywersja kolejowa nocą 9 czerwca 1942 w rejonie Zblewa, czy nocą 21 czerwca 1942 w rejonie Czarnej Wody, podpalenia na przykład transportu słomy na dworcu w Toruniu 12 maja 1943, spalenie między innymi dużych młynów w Toruniu i Lubiczu w maju 1940), wywiadzie (między innymi rozpoznanie dyslokacji jednostek niemieckich na Pomorzu, ruchu okrętów w stoczni Schichau w Gdańsku), pomocy jeńcom wojennym i aresztowanym (sporządzanie fałszywych dokumentów, pomoc w ucieczkach), pracach oświatowo-propagandowych (upowszechnianie informacji z nasłuchów radiowych). Organizacja prowadziła także walkę partyzancką; pod jej zwierzchnictwem działało co najmniej 5 oddziałów zbrojnych:

• oddział „Jastrzębie” (dowódca porucznik Piotr Hulewicz ps. „Jastrząb”) – działał w rejonie Gdyni, liczył kilkadziesiąt osób z zapleczem wynoszącym około 300 ludzi, ostatecznie przeszedł do Armii Krajowej,
• oddział Stanisława Miszkiera ps. „Kacke” – operował w rejonie Kościerzyny, liczył około 20 partyzantów, rozbity przez Niemców 23 sierpnia 1943,
• oddział podporucznika Jana Szalewskiego ps. „Sobol”, „Szpak” – przeszedł z TOW „Gryf Pomorski”, działał w rejonie Chojnic, po rozbiciu komendy PAP podporządkował się Armii Krajowej,
• oddział porucznika Józefa Kiżewskiego ps. „Karafa” – liczył około 10 ludzi, działał w oparciu o zespół schronów w rejonie jezioro Bobrówek-leśniczówka Cisowa Góra-Markocin,
• oddział Pawła Klugowskiego – liczył kilkunastu ludzi, działał w rejonie Torunia.

Ogółem PAP liczyła prawdopodobnie około 1–2 tysięcy członków. Podczas trzech fal aresztowań organizacja poniosła bardzo duże straty. W ostatniej do lata 1944 Niemcy aresztowali na Pomorzu około 750 jej członków.

Nigdy nie doszło do podporządkowania się AK, gdyż kierownictwo PAP chciało zachować autonomię organizacyjną. Część struktur i oddziałów partyzanckich przeszła do AK samowolnie. Komenda PAP zgodnie z rozkazem dowództwa Okręgu Pomorze Armii Krajowej z 24 października 1944 została potępiona za kolaborację z Niemcami. 28 listopada wydano rozkaz jej likwidacji. Nieliczne ogniwa PAP przetrwały do końca wojny. W styczniu 1945 ich przedstawiciele podpisali porozumienie o włączeniu PAP do Polskiej Armii Ludowej. Ze strony PAL jego sygnatariuszem był podpułkownik Kazimierz Zawadzki „Zadziora”. Po wyzwoleniu Pomorza organizacja istniała jeszcze do 1947, ale nie prowadziła szerszej działalności.

Bibliografia

• Krzysztof Komorowski: Konspiracja pomorska 1939-1947, Gdańsk 1993.
• Andrzej Gąsiorowski: Polska Armia Powstania. Największa tajemnica pomorskiej konspiracji, Toruń 1997.