Polski strój narodowy

Portret szlachcica w stroju kontuszowym, XVIII w.
Polski ziemianin z żoną w stroju narodowym, koniec XIX wieku
Matylda Krzesińska z ojcem Feliksem w kostiumach do mazura, 1898

Polski strój narodowy, znany też jako strój polski, polski strój szlachecki lub strój kontuszowy – ubiór wywodzący się od paradnego stroju noszonego przez szlachtę na terenie Rzeczypospolitej w XVIII wieku, który w okresie zaborów stał się strojem polskim o charakterze ogólnonarodowym[1][2][3]. W odróżnieniu od strojów ludowych noszonych tylko przez niższe stany społeczne i tylko w poszczególnych regionach, polski strój narodowy używany był na terenie całej dawnej Polski. W okresie kształtowania świadomości narodowej dawny strój szlachty został przyjęty przez wszystkie grupy społeczne i uznany za polski strój narodowy[1].

Strój narodowy noszony jest okolicznościowo, z okazji uroczystości i świąt. Jest też strojem do tańczenia poloneza i mazura, zwłaszcza podczas występów scenicznych[4][5].

Historia

Strój polski, charakterystyczny dla całej Rzeczypospolitej, ukształtował się w wiekach XVI-XVIII łącząc elementy stroju późnośredniowiecznego rycerstwa i staropolskiego ziemiaństwa oraz ubiorów wschodnich (węgierskiego, perskiego, tureckiego, tatarskiego, kozackiego)[3][6]. Pełny ubiór kontuszowy noszony był okolicznościowo (święta, niedziele, wizyty, wyjazdy), na co dzień noszono płócienny żupan i kapotę[3].

W początkach XVIII wieku noszenie się „po polsku” było wyróżnikiem przynależności do „narodu polskiego” (rozumianego wówczas jako stan szlachecki Rzeczypospolitej). Aby zyskać przychylność poddanych, w polskim stroju kazał namalować swój portret król August III Sas[7]. Jak zanotował Jędrzej Kitowicz, jeszcze "podczas koronacji Augusta III [1733 rok] wszyscy panowie polscy, żadnego nie wyłączając, byli w polskiej sukni"[8].

Zachowawczo nastawiona szlachta strojem podkreślała swoje przywiązanie do „sarmackiej” tradycji i przeciwstawiała się obyczajom zachodnim, wyrażanym przez noszenie się „po niemiecku” lub „po francusku”. Ten XVIII-wieczny spór obyczajowy w Polsce określany jest jako „wojna kontusza i fraka”[9]. Okres ten barwnie opisał Henryk Rzewuski w powieści Listopad z 1845-46 roku[10].

Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu (księga I) pisał o ówczesnej roli ubioru:

          Jeśli kto i czuł wtenczas, że polskie ubranie

         Piękniejsze jest niż obcej mody małpowanie,

         Milczał; bo by krzyczała młodzież, że przeszkadza

         Kulturze, że tamuje progresy, że zdradza!

         Taka była przesądów owoczesnych władza!

Według Jędrzeja Kitowicza, strój kontuszowy był "całym ubiorem publicznym Polaka szlachcica i mieszczanina". Szlachta przepasywała kontusz pasem i zawieszała u boku szablę. Mieszczanie zaś opasywali żupan i zamiast szabli nosili ozdobne laski[8].

Od 1776 roku stroje kontuszowe były również używane jako mundury wojewódzkie wojsk koronnych i litewskich. Przyczyniło się to do przyjęcia ich również przez inne stany (strój taki nosił mieszczanin Jan Kiliński w czasie insurekcji kościuszkowskiej).

W epoce zaborów polski strój stał się jednym z elementów kształtowania się tożsamości narodowej, która była budowana na tradycji „narodu” szlacheckiego. Strój kontuszowy pojawia się jako nieodłączny element polskiej tożsamości w literaturze (Mickiewicz, Fredro, Sienkiewicz), operze (Moniuszko), malarstwie (Grottger, Matejko) i tańcu (mazur, polonez). Czasem zamiast kontusza noszona była czamara z pętlicami, która w połowie XIX wieku zyskuje popularność jako element stroju narodowego – męskiego i damskiego – a w czasie powstania styczniowego służyła jako nieformalny mundur powstańczy.

W XIX i na początku XX wieku, zwłaszcza w Galicji, gdzie zakazy władz zaborczych były mniej surowe, modne staje się okolicznościowe noszenie stroju "polskiego" (śluby, święta narodowe) niezależnie od pochodzenia społecznego (np. przez mieszczańskie bractwa kurkowe)[11]. Popularną praktyką było zamawianie portretów u malarzy czy fotografów w stroju narodowym zarówno przez ziemian i arystokratów, jak też osoby innego pochodzenia społecznego czy nawet etnicznego (również polskich Żydów czy Niemców)[11][1][12].

W pierwszych dekadach XX wieku, w tym również w okresie II Rzeczypospolitej, utrzymywała się moda na polski strój narodowy – męski i damski[13]. Stała się znanym i rozpoznawalnym symbolem polskości na świecie (np. na pocztówkach, w karykaturach politycznych zamieszczanych w ówczesnej cudzoziemskiej prasie). Mężczyźni ubierali się w kontusze do ślubu[11][14][15]. Jego elementy trafiły również do umundurowania (czapka konfederatka jako rogatywka) i przeniknęły do stroju ludowego.

W okresie PRL władze komunistyczne rugowały tradycję noszenia polskiego stroju narodowego, jako niesłusznego społecznie stroju "szlacheckiego", a promowały regionalne stroje chłopskie (ludowe). Do zainteresowania się ubiorem polskim przyczyniały się jednak m.in. ekranizacje Trylogii Sienkiewicza oraz wydane w latach 70. publikacje[1].

Współcześnie różne organizacje i osoby działają na rzecz popularyzacji stroju narodowego, na przykład podczas poloneza studniówkowego lub świąt narodowych i innych uroczystości[1][16][17][18][19][20][21][22][23][24][25].


Elementy polskiego stroju narodowego

Strój męski

Strój damski

Galeria

Zobacz też

Przypisy

  1. a b c d e Polski strój narodowy – Trzecia Sarmacja [dostęp 2021-08-20] (pol.).
  2. Biedrońska-Słotowa 2005 ↓.
  3. a b c Julian Horoszkiewicz Strój narodowy w Polsce, Spółka Wydawnicza Polska, Kraków 1900
  4. Polonez - historia tańca, krok podstawowy, strój, muzyka, WP abcZdrowie [dostęp 2021-10-03] (pol.).
  5. Mazur, dlaStudenta.pl, 10 sierpnia 2009 [dostęp 2021-10-03] (pol.).
  6. Polski strój szlachecki - Szkoła - Wirtualny Wszechświat, www.wiw.pl [dostęp 2021-08-20].
  7. Galeria Obrazów Starych Mistrzów w Dreźnie: König August III. von Polen (1696–1763) in polnischer Tracht (niem.)
  8. a b Jędrzej Kitowicz Opis obyczajów za panowania Augusta III, rozdział XI, wyd. 1840
  9. O wojnie kontusza i fraka, histmag.org [dostęp 2021-08-25].
  10. Henryk Rzewuski Listopad. Romans historyczny z drugiej połowy XVIII wieku, 1845-46
  11. a b c Redakcja, Polski strój narodowy, Dziennik Polski, 3 grudnia 2005 [dostęp 2021-08-20] (pol.).
  12. Z szablą i w kontuszu | Ignacy Krieger [dostęp 2021-08-25] (pol.).
  13. Patriotyzm a moda w II RP, Niepodległa - stulecie odzyskania niepodległości [dostęp 2021-08-25] (pol.).
  14. Tarnowscy z Dzikowa – Culture Avenue [dostęp 2021-08-25] (pol.).
  15. Ostatni Sarmaci, Czas Gentlemanów - dla mężczyzn z klasą., 16 grudnia 2011 [dostęp 2021-08-25] (pol.).
  16. Nowoczesny Businessman. Żupan - Polski strój narodowy. [dostęp 2021-08-20].
  17. Strój szlachecki, polalech.pl [dostęp 2021-08-20].
  18. Wesele Justyny i Rafała Wolframów na Podlasiu ubarwiły krakowskie kontusze braci kurkowych, Gazeta Krakowska [dostęp 2021-08-25] (pol.).
  19. AKADEMICKI ZESPÓŁ PIEŚNI I TAŃCA JEDLINIOK, www.jedliniok.up.wroc.pl [dostęp 2021-08-25].
  20. cracoviadanza.pl [dostęp 2021-09-30] (pol.).
  21. Bractwo Kurkowe - Strona główna, bractwo-kurkowe.pl [dostęp 2021-08-25].
  22. Redakcja, Wrocław. Studniówka XII LO w strojach szlacheckich. Zabawa była cudowna [ZDJĘCIA], Wrocław Nasze Miasto, 21 stycznia 2019 [dostęp 2021-09-30] (pol.).
  23. Piotr Tymczak, Studniówka 2020 Kraków. Bal maturalny krakowskiego XI Liceum Ogólnokształcącego [ZDJĘCIA], Gazeta Krakowska, 19 stycznia 2020 [dostęp 2021-09-30] (pol.).
  24. Studniówka Miejska - młodzież zatańczyła poloneza w centrum Białegostoku [zdjęcia], Polskie Radio Białystok [dostęp 2021-09-30] (pol.).
  25. Anna Piątkowska, Polonez na światowej liście dziedzictwa UNESCO - ruszyła akcja wpisu tańca na listę, Gazeta Krakowska, 3 lutego 2021 [dostęp 2021-09-29] (pol.).

Bibliografia

  • Jędrzej Kitowicz Opis obyczajów za panowania Augusta III, rozdział XI, Poznań 1840
  • Julian Horoszkiewicz Strój narodowy w Polsce, Spółka Wydawnicza Polska, Kraków 1900
  • Magdalena Bartkiewicz Polski ubiór do 1864 roku, Ossolineum 1979, ISBN 83-04-00218-3
  • Polski strój narodowy 1530-1795 (praca zbiorowa, red. Krystyna Turska), Kwartalnik Historii Kultury Materialnej rok XXXIV nr 3, wyd. PWN, Warszawa 1986, PL ISSN 0023-5881
  • Irena Turnau Ubiór narodowy w dawnej Rzeczypospolitej, Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, wyd. Semper, Warszawa 1991, ISBN 83-900213-5-8
  • Beata Biedrońska-Słotowa, Polski ubiór narodowy zwany kontuszowym, Muzeum Narodowe w Krakowie, 2005, ISBN 83-89424-28-2.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Stanisław Gędzierski.jpg
Stanisław Gędzierski, naczelnik (prezes) Koła Kontuszowego
Kschessinskie-Mazurka.jpg
Mathilde and Feliks Kschessinski in Mazurka dance. Benefice performance of F. Kschessinski celebrating 60 years of his ballet career, February 8th, 1898.
Kazimierz Pochwalski - Portret Andrzeja Potockiego 1913.jpg
Portret Andrzeja Potockiego (Muzeum Narodowe w Warszawie, dep. w Muzeum Zamkowym w Łańcucie).
Stanislaw Antoni Szczuka (1652 1654-1710).jpg
Stanisław Szczuka, een lid van de szlachta Edytuj to w Danych Strukturalnych na Commons
Zbiór najulubieńszych polonezów.jpg
Nuty. Zbiór najulubieńszych polonezów, wyd. 1890 Polonez kościuszkowski  ; Pożegnanie ojczyzny ; Polonez pożegnalny ; Polonez F-dur ; Polonez G-dur
Jan Kiliński with Polish army 1794.PNG
Jan Kiliński with Polish army 1794
Władysław Łebkowski z żoną Stefanią w strojach polskich.jpg
Autor: Popik, Licencja: CC BY-SA 4.0
Władysław Łebkowski z żoną Stefanią z Woyna Orańskich herbu Kościesza w strojach polskich
Кунтуш 1848.jpg
Strój narodowy
Obraz 6149.jpg
Autor: Tomasz77777, Licencja: CC BY-SA 4.0
100 lat Niepodległości Polski Rynek w Więcborku 3 maja 2018 r.
Cracovia Danza, Kraków.jpg
Autor: Zalasem1, Licencja: CC BY-SA 4.0
Balet Dworski „Cracovia Danza” podczas występu na rynku w Krakowie w lipcu 2020r.
Bernard Goldman cropped.jpg
Autor: Józef Eder , Licencja: CC BY 3.0
picture of Bernard Goldman
Kur Fraternity, Krakow.jpg
Autor: Cancre, Licencja: CC BY-SA 4.0
Krakowskie Bractwo Kurkowe podczas odsłonięcia pomnika Józefa Piłsudskiego w Krakowie
Polnische Blut - Polska piękność - pocztówka 1920.jpg
Autor: Popik, Licencja: CC BY-SA 4.0
Polnische Blut - Polska piękność - pocztówka 1920
Szlachcic i szlachcianka pocztówka 1911.jpg
Autor: Popik, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szlachcic i szlachcianka - pocztówka 1911
Stanisław Niezabitowski.jpg
Kazimierz Pochwalski - Portret Stanisława Niezabitowskiego 1928r
Polnisch Blut - Polska piękność - pocztówka 1920 02.jpg
Autor: Popik, Licencja: CC BY-SA 4.0
Polnisch Blut - Polska piękność - pocztówka z około 1920
Norblin - Dame polonaise dans l'ancien costume.jpg
Польская дама в старинном костюме
Чимара 1848.jpg
Strój narodowy
Balet Dworski „Cracovia Danza”.jpg
Autor: Zalasem1, Licencja: CC BY-SA 4.0
Balet Dworski „Cracovia Danza” podczas występu na rynku w Krakowie w lipcu 2020r.
Jan Ewangelista Goetz.jpg
Jan Ewangelista Goetz - założyciel i pierwszy właściciel browaru Okocim
Polonez Maturzystów Łódź 2.JPG
Autor: Sq7obj, Licencja: CC BY-SA 3.0
Polonez Maturzystów, Łódź, Pasaż Schilera
Scena z opery Moniuszki pt. Verbum nobile. Pan Marcin Pakuła (p. Kelller) i Zuzia (panna Dowiakowska) (43547).jpg
Scena z opery Moniuszki p.t. ,,Verbum nobile. Pan Marcin Pakuła (p. Kelller) i Zuzia (panna Dowiakowska)
Szlachcic i szlachcianka pocztówka.jpg
Autor: Popik, Licencja: CC BY-SA 4.0
Szlachcic i szlachcianka - pocztówka z I połowy XX wieku
Jan makan.JPG
Jan Makan (majster stolarski) w uroczystym stroju marszałka Lwowskiego Bractwa Kurkowego