Polskie lotnictwo wojskowe w wojnie polsko-bolszewickiej

Polskie lotnictwo wojskowe w wojnie polsko-bolszewickiej – organizacja i działania lotnictwa polskiego w okresie wojny polsko-bolszewickiej.

Polskie lotnictwo wojskowe w wojnie polsko-bolszewickiej odgrywało w zasadzie rolę pomocniczą. Loty zwiadowcze stanowiły część działań rozpoznania operacyjnego wykonywanego na korzyść armii lub grup operacyjnych. Także naloty bombowe na pozycje wroga nie mogły przynieść większych rezultatów ze względu na niewielki udźwig samolotów i brak skutecznych urządzeń celowniczych.

Jednak niektóre działania dywizjonów i eskadr lotniczych wywarły pozytywny wpływ na morale własnego wojska, a i ich skutki operacyjne były znaczące^[1]. Były to między innymi walki 5 dywizjonu lotniczego na przeprawach przez Dniepr w rejonie Kijowa, ataki samolotów 3 dywizjonu na pociągi pancerne w rejonie Wapniarki i Krzyżopola, działania lotnictwa w obronie Lwowa, akcje przeciwko bolszewickiej 15 Armii podczas przeciwuderzenia wojsk gen. Sikorskiego, czy też prowadzone rozpoznanie przed bitwą niemeńską^[1].

Struktura i zmiany organizacyjne polskiego lotnictwa wojskowego w okresie wojny

Pierwsze Dowództwo Wojsk Lotniczych; w centrum ppłk Hipolit Łossowski

Minister Spraw Wojskowych gen. Józef Leśniewski na inspekcji I-go Lotniczego Baonu Uzupełnień

Naczelne władze lotnicze

9 marca 1919 utworzony został podległy Ministrowi Spraw Wojskowych Inspektorat Wojsk Lotniczych^[2]. Do jego zadań należał nadzór nad grupami lotniczymi i szkolnictwem lotniczym, rozwiązywanie zadań organizacyjnych oraz nadzór nad sprawami uzupełnień jednostek lotniczych^[3]. 20 maja Inspektoratowi podporządkowano Sekcję Żeglugi Napowietrznej. Od tego momentu kompetencje Inspektoratu sprowadzały się do: inspekcji i inicjatyw w sprawach wyszkolenia lotnictwa, opracowania regulaminów i instrukcji, nadzoru nad szkołami lotniczymi, ćwiczeń z gotowości bojowej, spraw personalnych, zaopatrzenia technicznego i kierowania formacjami logistycznymi^[3]. Etat przewidywał: 8 oficerów, 17 urzędników i 15 szeregowych^[4].

W celu usprawnienia dowodzenia lotnictwem na froncie, z dniem 29 kwietnia 1919 utworzono Szefostwo Lotnictwa. Było ono częścią Naczelnego Dowództwa. Szefostwu Lotnictwa podporządkowano wszystkie walczące eskadry, a personalnie wszystkich oficerów lotnictwa na froncie. Szefem nowo powstałego organu mianowano kpt. Juliana Słoniewskiego. Do pracy w Szefostwie Lotnictwa wyznaczono także: por. obs. Kazimierza Kubalę, por. obs. Zdzisława Finika, por. obs. Henryka Tokarczyka, por. obs. Zygmunta Tebinkę, por. Stanisława Ujejskiego oraz ppor. Aleksandra Króla^[5]. 11 maja, nastąpiła reorganizacja Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, a w tym i Szefostwa Lotnictwa. Weszło ono w skład Oddziału III Naczelnego Dowództwa WP. W czerwcu tymczasowym Szefem Oddziału IIIB został francuski oficer ppłk pil. Francois de Vergnette. W sierpniu szefem Oddziału mianowano Polaka płk. pil. Adama Zaleskiego^[6]

W związku z przygotowaniami do kampanii 1920 przeprowadzona została reorganizacja naczelnych władz lotniczych. Niedookreślenie rozgraniczenia kompetencji Inspektora Wojsk Lotniczych oraz szefa Oddziału III B sprzyjało ciągłym starciom między nimi. Dlatego 11 grudnia 1919 Oddział III B (Lotnictwo) wyłączono ze struktury Sztabu Generalnego i przemianowano na Szefostwo Lotnictwa Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. Do 1 stycznia 1920 Szefostwo Lotnictwa Polowego zostało zreorganizowane i wzmocnione kadrowo. Dotychczasowego szefa, płk. pil. Adama Zaleskiego, czasowo zastąpił mjr pil. Sergiusz Abżółtowski. 25 lutego 1920 na stanowisko Szefa Lotnictwa Naczelnego Dowództwa WP wyznaczono mjr. pil. Aleksandra Serednickiego. W Ministerstwie Spraw Wojskowych utworzono Departament III Żeglugi Powietrznej. Powstał on z połączenia Inspektoratu Wojsk Lotniczych z Sekcją Żeglugi Napowietrznej. Szefem departamentu został gen. Gustaw Macewicz. Departament składał się z: Sekcji I Organizacji, wydziałów: ogólnoorganizacyjny i wyszkolenia, budżetowego i zaopatrzenia, gospodarczego i technicznego^[7].

Jednostki lotnicze formowane na terenie byłego Królestwa Polskiego i Małopolski

Krakowska Szkoła Pilotów w maju 1919 – dowództwo, instruktorzy i uczniowie

7 eskadra myśliwska – pierwsi ochotnicy amerykańscy: Fauntleroy, Cooper, Corsi, Crawford, Shrewsbury, Clark, Rorison, Noble

20 grudnia 1918 dowódca Wojsk Lotniczych ppłk Hipolit Łossowski nakazał organizowanie 6-samolotowych eskadr wywiadowczych. Już wtedy zorganizowane były dwie eskadry we Lwowie, jedna w Krakowie i zalążek eskadry w Lublinie^[8]. Rozkazem z 21 grudnia powołano 2 eskadrę w Lublinie i 1 eskadrę w Warszawie. Eskadry małopolskie otrzymały numery: 5 eskadra w Krakowie, 6. i 7 eskadra we Lwowie. Jeszcze przed końcem roku sformowano 3 eskadrę w Warszawie, a z początkiem stycznia 1919 9 eskadrę w Krakowie i 4 eskadrę w Warszawie. Pod koniec miesiąca zorganizowano 11 eskadrę wywiadowczą i 1 eskadrą łącznikową w Warszawie oraz 12 eskadrę w Krakowie. Szybki rozwój organizacyjny nie szedł w parze z wyposażeniem w samoloty. Do etatu brakowało również personelu latającego. Brakowało też uzupełnień dla eskadr walczących na froncie polsko-ukraińskim. Równolegle powstały też trzy dowództwa grup lotniczych. W końcu czerwca przybyła do kraju eskadra 4 Dywizji Strzelców gen. Żeligowskiego. Otrzymała ona numer 10. Eskadra została przebazowana do Poznania celem uzupełnienia. W tym czasie 7 eskadra lotnicza została przemianowana na eskadrę myśliwską i powiększono etat do 10 samolotów oraz wyposażona została w maszyny myśliwskie pochodzące z zakupów we Francji^[9]. W maju 1919 polskie lotnictwo wojskowe dysponowało: dwoma batalionami uzupełnień lotniczych, trzema szkołami pilotów w Krakowie i w Warszawie, jedną szkołą obserwatorów i jedną mechaników w Warszawie, czterema grupami lotniczymi (ogółem z 10 eskadr), trzema ruchomymi parkami lotniczymi. Były już też zorganizowane warsztaty lotnicze, stacje meteorologiczne, sekcje aerofotograficzne^[10].

Lotnicze dywizjony zapasowe

W końcu 1918 powołano lotnicze jednostki uzupełnień. Były to I lotniczy batalion uzupełnień w Warszawie i II lotniczy batalion uzupełnień w Krakowie. Na terenie Wielkopolski funkcję tę spełniała Stacja Lotnicza „Ławica”. Po wprowadzeniu w siłach zbrojnych systemu poborowego wszystkie te placówki stały się także ośrodkami szkolenia podstawowego i specjalistycznego szeregowych. W lutym 1919 jednostki uzupełnień zostały usamodzielnione i przemianowane na^[11]:

• 1 lotniczy dywizjon zapasowy w Warszawie
• 2 lotniczy dywizjon zapasowy w Krakowie
• 3 lotniczy dywizjon zapasowy w Poznaniu

Jednostki lotnicze sformowane w Wielkopolsce

Przegląd Stacji Lotniczej Ławica przez gen. Dowbor-Muśnickiego w marcu 1919

Bazą organizacyjną wielkopolskich eskadr lotniczych była stacja Lotnicza „Ławica”^[12]. 11 lutego 1919 posiadała do dyspozycji: 3 oficerów, 105 podoficerów, 639 szeregowych i 172 pracowników cywilnych. Wśród personelu latającego było tylko 21 pilotów i 1 obserwator^[13]. Jeszcze w lutym sformowano 1. i 2 wielkopolską eskadrę lotniczą. 3 wielkopolska eskadra lotnicza powstała 6 marca. Eskadry wyposażono w poniemieckie samoloty liniowe. W czerwcu została sformowana 4 wielkopolska eskadra „bojowa”, którą z pełnym etatowym personelem skierowano do Warszawy i tam otrzymała francuskie samoloty myśliwskie typu Spad. W tym czasie utworzono też Dowództwo I Wielkopolskiej Grupy Lotniczej. Na jej czele stanął ppłk pil. Tadeusz Grochowalski, a później płk pil. Marian Krzyczkowski^[14].

Jednostki lotnicze Błękitnej Armii

Najstarszy personel latający 4-ej eskadry wielkopolskiej

Przegląd eskadr breguetowskich przez gen. Józefa Hallera na lotnisku mokotowskim; maj 1919

66 francuska eskadra bombardująca „Breguet B.2" na lotnisku mokotowskim

Gen. Żeligowski w Stanisławowie po przewiezieniu go samolotem ze Lwowa przez por. Rayskiego

Zjazd dowódców grup lotniczych 1919. Siedzą: mjr Serednicki, kpt. Słoniewski, ppłk de Vergnette, kpt. Enclancher, por. Borejsza, kpt. Perini. Stoją: kpt. Tieger, por. Bastyr.

Od maja 1919 zaczęły przybywać do Polski transporty Armii Polskiej we Francji dowodzone przez gen. Józefa Hallera^[14]. Na czele jej lotnictwa znajdowało się Szefostwo Lotnictwa z szefem mjr Chapeletem i jego zastępcą mjr pil. Sergiuszem Abżołtowskim^[15]. Siedem eskadr nosiło pierwotnie francuski system identyfikacji. Składał się on z pierwszych liter używanych samolotów (SPA – Spad-y, BR – Breguety, SAL – Salmsony) oraz kolejnego francuskiego numeru. Z czasem pozostały tylko numery, a litery zamieniono słowem „eskadra”^[16].

Z jednostek lotniczych przybyły^[17]:

• 39 i 59 i 66 eskadra Breguetów po 10 samolotów
• 162 eskadra Spadów wyposażona w 15 samolotów Spad VII
• 580, 581 i 582 eskadra Salmsonów po 10 samolotów

Ponadto każda eskadra dysponowała trzema samolotami zapasowymi. W sierpniu eskadry: 39, 59 i 580 utworzyły Grupę Lotniczą przy dowództwie Armii gen. Hallera w Krakowie^[14].

Jako że francuski personel nie mógł być użyty w walce na wschodzie, Inspektorat Lotnictwa przystąpił do „spolonizowania” eskadr. Dowodzenie wszystkimi eskadrami przejęli Polacy, natomiast dotychczasowi francuscy dowódcy pozostali w eskadrach w charakterze doradców. Po reorganizacji całkowicie polski personel miały: 39 eskadra Breguetów, 59 eskadra Breguetów, 162 eskadra Spadów i 580 eskadra Salmsonów. Natomiast 581 eskadrę Salmsonów uzupełniono personelem francuskim wszystkich innych eskadr i przydzielono jako eskadrę szkolną do Oficerskiej Szkoły Obserwatorów Lotniczych. Eskadry: 66 i 282 całkowicie rozwiązano, a ich samoloty przekazano innym eskadrom^[18].

Zjednoczenie lotnictwa polskiego

Do września 1919 jednostki lotnictwa polskiego składały się z trzech różnych formacji:

• podlegającego Dowództwu Wojsk Lotniczych „lotnictwa krajowego” z eskadrami lotniczymi: 1., 2., 3., 4., 5., 6., 7., 8., 9., 10. i 11.
• podległego Dowództwu Głównemu Wojsk Wielkopolskich „lotnictwa wielkopolskiego” z eskadrami polnymi: 1., 2. i 3. wielkopolską eskadrą oraz eskadrą myśliwską – 4 wielkopolską eskadrą bojową
• podlegającemu wspólnemu polsko-francuskiemu dowództwu „lotnictwa Armii gen. Hallera” z eskadrami: 39. i 59. eskadrą Breguetów oraz 580., 581. i 582. eskadrą Salmsonów, a także 66 eskadrą Breguetów i 162 eskadrą Spadów.

Należy zaznaczyć, że cztery eskadry wielkopolskie dysponowały większą ilością samolotów niż jedenaście eskadr lotnictwa krajowego, a z lotnictwa Armii gen. Hallera szczególnie cenne były trzy eskadry Breguetów 14^[19].

Po podpisaniu przez Niemcy traktatu pokojowego w Wersalu już nic nie stało na przeszkodzie, aby wojska wielkopolskie oficjalnie stały się integralną częścią ogólnokrajowych sił zbrojnych. 15 sierpnia ukazał się dekret Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu o całkowitym przekazaniu: siły zbrojnej Wielkopolskiej pod rozkazy Naczelnego Dowództwa WP. 20 sierpnia Józef Piłsudski podpisał dekret w sprawie podporządkowania sobie sił zbrojnych byłego zaboru pruskiego^[20]. Rozkaz nr 350/III B Naczelnego Dowództwa WP z 22 września 1919 podporządkował lotnictwo wielkopolskie odpowiednim organom Wojska Polskiego^[20].

24 września odwołano ppłk. Hipolita Łossowskiego z pełnionych przez niego funkcji Inspektora Wojsk Lotniczych i szefa Sekcji Żeglugi Napowietrznej^[21], a rozkazem Naczelnego Dowództwa WP nr 54 na stanowisko Inspektora Wojsk Lotniczych w Warszawie powołało dotychczasowego dowódcę lotnictwa wielkopolskiego gen. pil. Gustawa Macewicza^[22]. 25 września gen. Macewicz zarządził połączenie lotnictwa powstałego w centralnej Polsce i Galicji z lotnictwem wielkopolskim i lotnictwem Armii gen. Hallera^[21]. 10 grudnia ukazał się rozkaz Ministra Spraw Wojskowych w sprawie przeprowadzenia procesu ujednolicenia numerów i nazw jednostek wojsk wielkopolskich z całymi siłami zbrojnymi. Postanowiono, że 1, 2. i 3. wielkopolskie eskadry polne otrzymają numery: 12., 13., 14., i nową nazwę – eskadra wywiadowcza, a 4 wielkopolska eskadra bojowa przemianowana zostanie na 15 eskadrę myśliwską^[23]. W chwili jednoczenia Armia Wielkopolska dysponowała następującymi siłami i środkami lotniczymi: Inspektoratem Lotnictwa i Dowództwem 1 Wielkopolskiej Grupy Lotniczej, 1, 2, 3, 4 Wielkopolskimi eskadrami lotniczymi, stacją lotniczą na Ławicy i pododdziałami technicznymi. Ogółem stanowiło to około 1500 żołnierzy, podoficerów i oficerów. Na wyposażeniu eskadr znajdowało się 70 samolotów (wcześniej przekazano 30 samolotów)^[24].

Znacznie trudniejsza była sprawa z włączeniem „Błękitnej Armii” w skład odradzającego się Wojska Polskiego. 28 czerwca Rada Najwyższa Konferencji Pokojowej w Paryżu zezwoliła na użycie tej armii w walkach w Galicji Wschodniej, ale nie było to jednoznaczne z uznaniem jej za część polskich sił zbrojnych. Co prawda Józef Piłsudski, na początku lipca 1919, wydał rozkaz o podporządkowaniu sobie Armii gen. Hallera, ale rząd francuski ostro zaprotestował i wykonanie powyższego rozkazu zostało zawieszone. Armia ta nadal formalnie stanowiła część francuskich sił zbrojnych^[25]. Dopiero 11 września, rozkazem Francuskiej Misji Wojskowej w Polsce nr 2138, eskadry lotnicze Armii gen. Hallera weszły w podporządkowanie dowództwa polskiego^[25]. 25 września gen. Macewicz nakazał połączenie lotnictwa krajowego z lotnictwem Błękitnej Armii. Zdecydowano się też jak najszybciej dokonać reorganizacji. We francuskich eskadrach „polonizowano” personel. Po wstępnej ocenie możliwości pozostawiono tymczasowo 66 eskadrę Breguetów i 581 eskadrę Salmsonów z personelem francuskim, a do uzupełnienia personelem polskim przeznaczono pozostałe eskadry^[26].

W tym czasie funkcjonowały utworzone wcześniej grupy lotnicze^{[27][28][29][30]}:

• I Grupa Lotnicza w Warszawie
• II Grupa Lotnicza w Krakowie
• III Grupa Lotnicza we Lwowie
• IV Grupa Lotnicza operująca na Wołyniu
• V Grupa Lotnicza
• I Wielkopolska Grupa Lotnicza

Walki lotnictwa na froncie polsko-bolszewickim

Działania lotnictwa w 1919

Groźba wybuchu konfliktu zbrojnego pomiędzy Polską a bolszewicką Rosją zarysowała się wkrótce po powstaniu niepodległego państwa polskiego. Do końca stycznia 1919 bolszewicy, posuwający się w ślad za odchodzącymi Niemcami, opanowali całą zachodnią Litwę i Białoruś. W tym czasie wojska polskie były zaangażowane w walki z Ukraińcami, a przejściowo także z Czechami o Cieszyn^[31].

Walki I Grupy Lotniczej w operacji wileńskiej

Lotnictwo polskie zostało użyte w szerszym zakresie po raz pierwszy w kwietniu 1919 podczas wyprawy na Wilno i Lidę. Do dyspozycji dowódcy Frontu Litewsko-Białoruskiego skierowano I Grupę Lotniczą^[32]. Stacjonująca w Warszawie Grupa dysponowała trzema eskadrami. Były to: 1., 4. i 11 eskadry lotnicze. Dowódcą Grupy był mjr Aleksander Serednicki^[19]. W związku z zamierzonymi działaniami wojsk polskich na kierunku wileńskim, 20 marca 1919 1 eskadra lotnicza przebazowana została z Warszawy do Dojlid i tam podporządkowana dowódcy Dywizji Litewsko-Białoruskiej gen. Stanisławowi Szeptyckiemu. W pierwszym locie bojowym eskadra zbombardowała koszary w Baranowiczach^[33]. Na początku kwietnia, podczas awaryjnego lądowania, rozbito Albatrosa C.III. W wyniku wypadków i fatalnego stanu technicznego, eskadra została pozbawiona możliwości dalszego działania. Jej dwa samoloty zostały rozbite, a dwa przebywały w remoncie. Na początku kwietnia na lotnisko Dojlidy przybyły 4. i 11 eskadra lotnicza. 4 eskadra lotnicza z czterema samolotami i dwoma załogami została przydzielona do 1 Dywizji Piechoty Legionów, a 11 eskadra przekazała swoje samoloty pozostałym eskadrom I Grupy Lotniczej. 17 kwietnia 4 eskadra przeprowadziła swoje pierwsze loty bojowe. Podczas jednego z nich zginął ppor. pil. Stefan Brygiewicz, a pchor. Bohdan Błysk-Wilski został ciężko ranny. Następnego dnia załogi wykonały loty wywiadowcze na trasie Lida – Mołodeczno. 28 kwietnia pierwszy lot nad Wilnem wykonał ppor. Stanisław Krajewski. Sukcesy wojsk lądowych pozwoliły na przebazowanie I Grupy na lotnisko Porubanek. W tym czasie cała grupa (trzy eskadry) dysponowała jedynie trzema samolotami. Podczas przeszukiwania zdobycznych transportów kolejowych, żołnierze 1 eskadry lotniczej znaleźli samolot produkcji rosyjskiej Anatra Anasal^[19].

Działania lotnictwa na Polesiu

Odjazd 8-ej eskadry na front w kwietniu 1919 (ppor. Herget, por. Gołębiowski, ppor. Jesionowski)

4 eskadra wywiadowcza i dowództwo I grupy w Lidzie na dworcu; maj 1919

Lotnicy 11 eskadry wywiadowczej kpt. pilot Wacław Iwaszkiewicz i por. obs. Tytus Karpiński po locie bojowym

Po zajęciu Wilna, samoloty I Grupy startując z Porubanka rozpoznawały obszary na północ i północny wschód od miasta. Atakowano także wykryte cele naziemne. 16 maja załoga 1 eskadry zmusiła do zaprzestania prowadzenia ognia baterię bolszewickiej artylerii. 19 maja załoga por. Jurkiewicz i mjr Serednicki zaatakowała operującą na linii kolejowej Wilno–Mińsk drezynę pancerną i zmusiła ją do wycofania się. W tym czasie załogi 4 eskadry działały nadal na korzyść 1 Dywizji Piechoty Legionów^[19].
24 maja dowództwo I Grupy wraz z 4 eskadrą zostało przeniesione do Lidy^[34]. Także w maju swoją działalność bojową rozpoczęła 8. eskadra lotnicza. W tym czasie dysponowała ona czterema samolotami i oddana została do dyspozycji Grupy Poleskiej gen. Antoniego Listowskiego^[35]. W swoim pierwszym locie bojowym załoga por. Jesionowski i por. Szandorowski zaatakowała bombami bolszewicki okręt na Pinie^[34].

W czerwcu 1919 na Froncie Litewsko-Białoruskim intensywnie działały trzy eskadry: 4. i 8. eskadra lotnicza oraz, częściowo „spolonizowana”, 528 eskadra Salmsonów. 4 eskadra bombardowała między innymi Mołodeczno i Wilejkę, a 21 czerwca dwie załogi zbombardowały stację kolejową w Mińsku. W czasie działań załoga por. pil. Romuald Wermiński i ppor. obs. Włodzimierz Rice wprowadziła samolot w korkociąg i maszyna runęła na ziemię. Obaj lotnicy zginęli.
W tym czasie 8 eskadra przebazowała się z Brześciu do Brodnicy pod Pińskiem i tym samym zwiększył się efektywny czas działania samolotów w powietrzu^[34].
582 eskadra Salmsonów stacjonowała na lotnisku w Porubanku. 12 czerwca została zestrzelona i dostała się do niewoli sowieckiej załoga por. pil. Fore i por. pil. Wiktor Wolski. Francuz po krótkim pobycie w niewoli został przez bolszewików zwolniony, natomiast por. Wolskiego rozstrzelano w smoleńskim więzieniu. 11 eskadra lotnicza nadal stacjonowała w Dojlidach i nie brała udziału w walkach, a 1 eskadra wykonała tylko kilka lotów bojowych^[34].
24 czerwca transportem kolejowym z Warszawy do Wołkowyska przyjechał I Ruchomy Park Lotniczy i podporządkowany został dowódcy I Grupy Lotniczej. Odtąd był on organem remontowym i zaopatrującym dla wszystkich eskadr wchodzących w skład Frontu Litewsko-Białoruskiego^[36].
W lipcu działania rozpoznawcze rozpoczęła 4 eskadra lotnicza. 2 i 3 lipca wykonała z Lidy pięć lotów bojowych. W czasie jednego z nich sierż. Choiński unieruchomił sowiecką drezynę pancerną. Bezpośrednio dla sztabu gen. Szeptyckiego prowadzili rozpoznanie piloci: por. Jurkiewicz, sierż. Kamionkowski, sierż. Cagasek oraz obserwatorzy: por. Kryński, por. August Menczak i ppor. Kuczyński.

5 lipca 8 eskadra lotnicza zbombardowała nieprzyjacielski sztab stacjonujący w Łunińcu oraz miejscową parowozownię. Zrzucono około 350 kg bomb. W następnych dniach eskadra bombardowała stację kolejową Sienkiewicze.
1 eskadra lotnicza dysponowała w tym okresie trzema samolotami i wykonała na nich 16 lotów bojowych. Brakowało obserwatorów, a ich zadania często wykonywali członkowie personelu naziemnego.

W końcu lipca 11 eskadra lotnicza została przebazowana koleją do Słonimia na lotnisko Dereniańczyce, wyłączona ze składu I Grupy Lotniczej i przydzielona do dyspozycji 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej gen. Adama Mokrzeckiego^[37]. W czasie przelotu na kolejne lotnisko, dowódca eskadry rtm. Antoni Buckiewicz poważne uszkodził samolot. Zaradzono temu przez przełożenie silnika. W ten sposób, dysponując tylko jednym samolotem, eskadra osiągnęła gotowość do działań. Rozpoznawała na kierunkach: Baranowicze – Stołpce i Baranowicze – Łuniniec^[38]. Pod koniec pierwszego tygodnia sierpnia eskadra otrzymała drugi samolot, a 5 sierpnia miała miejsce nieudana próba współpracy z własną kawalerią. Oczekujący na ułanów w rejonie spotkania samolot został ostrzelany przez oddział nieprzyjaciela i z uszkodzonym silnikiem zmuszony do awaryjnego lądowania. Samolot został rozbity, a obaj lotnicy ranni. 8 sierpnia załoga rtm. Antoni Buckiewicz i ppor. Stefan Sznuk wykonała lot wywiadowczy w kierunku na Kojdanów. W Stołpcach zaatakowano i rozproszono grupę saperów przygotowujących się do wysadzenia mostu na Niemnie. Po zajęciu Mińska eskadra urządziła wysunięte lotnisko w Słucku. Tam otrzymała też uzupełnienie i dysponowała już 3 samolotami: 2 DFW C.V i AEG C.IV. Wkrótce potem 11 eskadra została wycofana do Białegostoku i wraz z 3 eskadrą weszła w skład IV Grupy Lotniczej, która to przewidziana była na wzmocnienie Frontu Mazowieckiego^[39].
582 eskadra Salmsonów nadal bazowała na lotnisku Porubanek i prowadziła działania rozpoznawcze na pograniczu Litwy i Łotwy w rejonach Dyneburga, Dukszt i Jezioros. W drugiej połowie sierpnia eskadra przeniosła się na lotnisko w Mołodecznie. W tym czasie 4 i 8 eskadra borykały się z niemal całkowitym zużyciem sprzętu. W sierpniu na Front Litewsko-Białoruski przybyła kolejna eskadra, która organizacyjnie weszła w skład I Grupy Lotniczej. 4 sierpnia 2 eskadra polna wielkopolska opuściła Poznań, a już 6 sierpnia jej pięć samolotów zbombardowało stację kolejową w Mińsku, niszcząc dwa parowozy, uszkadzając pociąg pancerny i przerywając w kilku miejscach tory kolejowe. Po sukcesach wojsk lądowych, eskadra przeniosła się na lotnisko Ślepianka pod Mińskiem i stąd działała na kierunku bobrujskim. Końcowe dni sierpnia to okres przebazowań eskadr I Grupy Lotniczej na lotniska położone bliżej frontu. Dowództwo grupy, 4 eskadra i 2 eskadra wielkopolska stacjonowały na lotnisku Ślepianka pod Mińskiem, a 8 eskadra na lotnisku Kazanogródek koło Łunińca^[40].

We wrześniu 4 eskadra lotnicza działała dla 2 DPLeg, 8 eskadra lotnicza przeznaczona była dla 9 DP, 2 eskadra wielkopolska rozpoznawała dla dowództwa Frontu Litewsko-Białoruskiego. 582 eskadra Salmsonów została wydzielona z I Grupy Lotniczej do dyspozycji grupy gen. Rydza-Śmigłego, a 1 eskadra przeszła do odwodu Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. Ze względu na widoczne osłabienie lotnictwa na froncie północno-wschodnim, zdecydowano się na wzmocnienie tego kierunku operacyjnego nowymi eskadrami. Jako pierwsza na Białoruś przetransportowana została 1 eskadra wielkopolska. W połowie września, wraz z 1 Dywizją Strzelców Wielkopolskich, eskadra dotarła do Bobrujska. Z Poznania w rejon walk została przerzucona 66 eskadra Breguetów i rozlokowała się na lotnisku polowym w rejonie Dokszyc. W tym czasie także 582 eskadra Salmsonów zmieniła miejsce pobytu i zajęła lotnisko w Święcianach. W drugiej połowie września przerzucono w pobliże frontu, na lotnisko w Porubanku, nie posiadającą samolotów 8 eskadrę lotniczą^[40]. W końcu września 582 eskadra Salmsonów została włączona do 1 eskadry lotniczej wraz z pozostałymi jej pięcioma samolotami^[41]. Na zapleczu Frontu Litewsko-Białoruskiego znajdowała się jeszcze 66 eskadra Breguetów. Jednostka ta miała personel całkowicie francuski i nie brała udziału w walkach^[42].

Działania bojowe lotnictwa jesienią i zimą 1919/1920

Na Froncie Litewsko-Białoruskim

Personel latający 3-ej eskadry wielkopolskiej na lotnisku w Żodzinie na Froncie Litewsko-Białoruskim

Inspekcja gen. Daniela Konarzewskiego, dowódcy 14 Dywizji Wielkopolskiej, na lotnisku w Bobrujsku

Jesienią 1919 nastąpiła stabilizacja działań na froncie polsko-bolszewickim. Jedynie eskadry wielkopolskie cechował duży stopień intensywności działań. 21 października na lotnisko Żodzin przyleciała 3 eskadra wielkopolska. Celem usprawnienia kierowania działaniami lotniczymi, 14 listopada utworzono Szefostwo Lotnictwa Frontu Litewsko-Białoruskiego w składzie: I Grupy Lotniczej mjr. Waldemara Narkiewicza i I Grupy Wielkopolskiej ppłk. pil. Marka Krzyczkowskiego. Eskadry mjr. Narkiewicza zajęły lotniska w strefie tyłowej frontu, a główny ciężar walk przejęły na siebie eskadry wielkopolskie. W październiku 1 eskadra wielkopolska wykonała ponad 50 lotów bojowych, zrzucając na pozycje sowieckie 2000 kg bomb, a 2 eskadra wielkopolska przeprowadziła w tym czasie 14 lotów rozpoznawczych. Eskadry działały z lotniska Kisielewicze pod Bobrujskiem. Wyposażony w samoloty 66 eskadry Breguetów personel 4 eskadry wykonał w październiku dwanaście lotów bojowych. Listopad i grudzień były dla wszystkich eskadr okresem wytchnienia. Wykonywano jedynie sporadyczne loty zwiadowcze. W styczniu 1920 intensywność lotów wzrosła. 24 stycznia załoga 1 eskadry wywiadowczej atakowała pozycje wojsk litewskich w rejonie Hożej i w okolicach Grodna. W czasie lotów ranny został obserwator Belg – ppor. Robert Vanderauwera. 8 eskadra prowadziła rozpoznanie na korzyść grupy gen. Gustawa Zygadłowicza^[26].

W nowym 1920 roku 1 eskadra wielkopolska rozpoczęła bombardowanie obiektów wojskowych w Żłobinie i Rohaczewie. Łącznie zrzuciła około 6000 kg bomb. Pozostałe eskadry wykonywały przede wszystkim loty zwiadowcze. W lutym poniosły dość duże straty w ludziach i sprzęcie. Luty był miesiącem tzw. unifikacji sprzętu w poszczególnych eskadrach. Na Froncie Litewsko-Białoruskim wymiana sprzętu polegała przede wszystkim na jego uzupełnianiu. W końcu lutego jednostki I Grupy meldowały, że posiadają razem 9 samolotów i do pełnego stanu etatowego brakuje im aż 18 maszyn^[43]. W marcu intensywność lotów wyraźnie wzrosła. 1 i 3 eskadra wielkopolska wykonały w tym miesiącu ponad 60 lotów bojowych^[43]. 1 eskadra, startując z lotniska Kisielewicze, działała na korzyść 14 Wielkopolskiej Dywizji Piechoty, a trzecia dla 2 Dywizji Piechoty Legionów^[43]. Pozostałe eskadry Frontu Litewsko-Białoruskiego (1, 4 i 8) posiadały znaczne braki personelu latającego, a zwłaszcza obserwatorów. Brakowało także samolotów^[44].

Na Podolu

W tym czasie, znajdujące się na Podolu nad Zbruczem eskadry III Grupy przechodziły reorganizację. Na froncie panował względny spokój. Działająca dla dowództwa Frontu Podolskiego 6 eskadra lotnicza w październiku 1919 wykonała 18 lotów rozpoznawczych, a działająca na korzyść 7 DS 5 eskadra – cztery loty. Listopad przyniósł dalsze uspokojenie na froncie. W grudniu pogorszył się znacznie stan techniczny eskadr III Grupy Lotniczej. Poza faworyzowaną 7 eskadrą myśliwską, pozostałe dwie eskadry nie dysponowały nawet połową etatowej liczby maszyn^[45]. Dopiero w lutym 1920 zainicjowano większe akcje lotnicze. Podczas lotu wywiadowczego zginął dowódca 6 eskadry por. pil. Kazimierz Swoszowski oraz jego obserwator ppor. Feliks Błaszkiewicz. W tym miesiącu 6 eskadra wykonała 43 zadania bojowe, zrzucając na pozycje wojsk sowieckich 330 kg bomb. Nie próżnowała też w lutym 5 eskadra. W tym miesiącu przeprowadziła kilkakrotne loty grupowe. 13 lutego 5 samolotów pod dowództwem rtm. Stanisława Jasińskiego zrzuciło na pozycje nieprzyjaciela 410 kg bomb. Ogółem w lutym 5 eskadra wykonała 47 lotów^[46]. W marcu poszczególne jednostki lotnicze wchodzące w skład Frontu Podolskiego (6 Armii) zostały przydzielone do dyspozycji jednostek lądowych. 5 eskadra otrzymała przydział do 12 Dywizji Piechoty, 6 eskadra miała działać na korzyść 5 Dywizji Piechoty, a 7 eskadra myśliwska została wydzielona do dyspozycji dowództwa frontu^[46].

Na Froncie Wołyńskim

Tymczasem na Froncie Wołyńskim od października 1919 działała II Grupa Lotnicza – 2 eskadra i 9 eskadra lotnicza. 2 eskadra na pięć samolotów miała tylko jeden sprawny, a 9. – dwa zdatne do lotów. W listopadzie i grudniu załogi grupy wykonały kilkanaście lotów bojowych, zrzucając na pozycje przeciwnika około 150 kg bomb. W styczniu 1920 załogi II Grupy wykonały 17 lotów; w lutym eskadry wymieniały sprzęt, a na początku marca nastąpiła zmiana przydziałów operacyjnych. Od tej pory 2 eskadra prowadziła rozpoznanie lotnicze dla 13 Kresowej Dywizji Piechoty, a 9 eskadra dla dowództwa frontu (2 Armii)^[47]. Zaplecze techniczne obu eskadr stanowił II Ruchomy Park Lotniczy w Łucku. Dowództwo II Grupy Lotniczej jeszcze pod koniec lutego opuściło Łuck i przeniosło się do Równego^[47].

Działania polskiego lotnictwa wiosną i latem 1920

Walki lotnictwa na Ukrainie

Udział lotnictwa w wyprawie kijowskiej

Lotnicy 16 eskadry wywiadowczej na pierwszym bojowym lotnisku w Kremeńczukach; kwiecień 1920

2 eskadra wywiadowcza – inspekcja gen. Macewicza na froncie; kwiecień 1920

Sztab III dyonu kpt. Stefana Bastyra i 5 eskadra w Rachnach

5 eskadra wywiadowcza – inspekcja gen. Gustawa Macewicza na froncie

Lotnicy 21 eskadry niszczycielskiej na dworcu kolejowym Rachny Lasowe; w grupie kapitan wojsk francuskich Boneton

Inspekcja gen. Gustawa Macewicza na froncie. 21 eskadra i d-ca III dyonu kpt. Stefan Bastyr

Przed ofensywą na Ukrainie Naczelne Dowództwo WP zadecydowało się zreorganizować siły. W miejsce frontów utworzono armie. Na południowym kierunku operacyjnym sformowano 6 Armię gen.por. Wacława Iwaszkiewicza, 2 Armię gen. ppor. Antoniego Listowskiego i 3 Armię Józefa Piłsudskiego. Lotnictwem na odcinku 2. i 3 Armii dowodził kpt. pil. Camillo Perini, który bezpośrednio pod swoimi rozkazami miał własny II dywizjon lotniczy i podporządkowany mu V dywizjon mjr.pil. Jerzego Kossowskiego^[50].

W kwietniu zakończyły się przygotowania do ofensywy wiosennej Wojska Polskiego. Początkowo w pasie działań 2 i 6 Armii znajdowały się dwa dywizjony lotnicze^[51]: II dywizjon w składzie 2. i 9 eskadra wywiadowcza oraz III dywizjon rozlokowany w Tarnopolu w składzie 5., 6. i 7 eskadra. W kwietniu przybyły nowe eskadry. Były to: 3., 16. i 17 eskadra wywiadowcza, 21 eskadra niszczycielska i 15 eskadra myśliwska. Eskadry V dywizjonu zajęły lotniska w rejonie Starokonstantynowa, 21 eskadra przebazowała się na lotnisko w miejscowości Rachny Lasowe, a 15 eskadrę przesunięto aż do Wapniarki.

Każda z zaangażowanych w ofensywie armii dysponowała własnym lotnictwem złożonym z pięciu eskadr. W składzie 2 Armii znalazły się II dywizjon z 2 i 9 eskadrą wywiadowczą oraz V dywizjon z 3 i 16 eskadrą i dołączoną 7 eskadrę myśliwską, dotychczas stacjonującą we Lwowie. Tę ostatnią po reorganizacji przeniesiono do Połonnego. W Płonnem znajdowała się także 9 eskadra, a 2 eskadra przeniesiona została do Koziatynia.

W końcu pierwszej dekady kwietnia eskadry rozpoczęły intensywne loty wywiadowcze^[52]. 9 kwietnia, w jednym z pierwszych lotów bojowych w rejonie Nowa Uszyca – Michałów, została zestrzelona załoga sierż. pil. Solski i ppor. obs. Tadeusz Jarina^[52]. Od 10 kwietnia działania rozpoznawcze rozpoczęły załogi 7 eskadry myśliwskiej.

25 kwietnia ruszyła ofensywa lądowa i rozpoczęły się boje o Żytomierz. 7 eskadra atakowała oddziały sowieckie wycofujące się z miasta. Następnego dnia piloci zaatakowali piechotę w okolicach dworca kolejowego w Berdyczowie. Pozostałe eskadry II dywizjonu również uczestniczyły w walkach o Berdyczów. W końcu kwietnia aktywność swoją zwiększyła 2 eskadra wywiadowcza wykonując 14 lotów rozpoznawczych. Zrzuciła przy tym 180 kg bomb i wykonała 41 zdjęć. Walczyły też eskadry III i V dywizjonu. Stacjonująca w Tarnopolu, a posiadająca wysunięte lotnisko w Płoskirowie, 17 eskadra prowadziła prawie wyłącznie dalekie rozpoznanie w kierunku Humania, Birzuły i Olwiopola. Wraz z postępami wojsk lądowych, eskadrę przeniesiono na lotnisko Rachny Lasowe. W tym czasie 6 eskadra w została przeniesiona ze Lwowa do Płoskirowa i wykonała 25 zadań wywiadowczych. Zużycie maszyn w tej eskadrze było tak duże, że wszystkie samoloty odesłano z powrotem do Lwowa do III ruchomego parku lotniczego^[53].

Dowództwo V dywizjonu wraz z 3 eskadrą wywiadowczą rozlokowało się na lotnisku w Starokonstantynowie. Swoją działalność eskadry dywizjonu rozpoczęły jeszcze przed rozpoczęciem ofensywy. 19 kwietnia zbombardowano cele w Kijowie, Berdyczowie i na dworcu w Koziatyniu. Po rozpoczęciu działań lądowych prowadzono rozpoznanie na kierunku Koziatynia i Berdyczowa. W końcu kwietnia 3 eskadra wydzieliła ze swego składu oddział bojowy (3 samoloty z obsługą naziemną) i przeniosła go do Zwiahla^[54]. 16 eskadra wywiadowcza rozlokowała się na lotnisku Kremeńczuk pod Starokonstantynowem. Prowadziła rozpoznanie na korzyść 13 Kresowej Dywizji Piechoty. Wzięła też udział w walkach o Berdyczów. W kolejnych dniach walczyła pod Cudnowem, Chmielnikiem, Żytomierzem, Berdyczowem, Koziatyniem i Białą Cerkwią^[55].

Na początku maja dowództwo II dywizjonu z 2. i 9. eskadrą stacjonowało w Koziatyniu^[a], a jego 7 eskadra w Berdyczowie, a następnie przeszła do Białej Cerkwi.
Dowództwo III dywizjonu wraz z 5. i 17. eskadrą stacjonowało w miejscowości Rachny Lasowe, a 6 eskadra w Płoskirowie i tam oczekiwała na samoloty,
Dowództwo V dywizjonu z 3 eskadrą bazowało początkowo w Żytomierzu, a potem przeniosło się do Stawiszcza. W tym czasie jego 16 eskadra działała z lotniska Mecherzyńce Wołoskie^[56] pod Koziatyniem. W połowie maja przybyły na front 15. i 21. eskadra i zostały podporządkowane dowódcy III dywizjonu lotniczego. 21 eskadra niszczycielska zajęła lotnisko w miejscowości Rachny Lasowe, a 15 eskadra myśliwska lotnisko w Wapniarce. Obie nowo przybyłe eskadry działały w pasie 12 Dywizji Piechoty.

Na przełomie maja i czerwca III dywizjon zniszczył bombami i ogniem karabinów maszynowych stanowiska sowieckiej baterii artylerii w Zielonce. 27 i 28 maja wykonał atak siłami trzech eskadr (5, 15. i 21.) na stację kolejową Malewannaja i na stojące na niej pociągi pancerne i transporty wojskowe nieprzyjaciela^[55].

W tym czasie II dywizjon nadal działał w pasie 2 Armii i wykonywał loty na korzyść 13 Kresowej Dywizji Piechoty^[b]. Już 10 maja pilot 7 eskadry myśliwskiej kpt. George Crawford podczas lotu zwiadowczego napotkał w rejonie Czerkas grupę 7 okrętów nieprzyjacielskich, zaatakował je i jeden z nich zapalił. W kolejnych dniach piloci 7 eskadry atakowali oddziały piechoty w rejonie Korsunia i w rejonie wsi Taraszcze i Olszanica, a w rejonie na wschód od Białej Cerkwi zaatakowali oddział kawalerii sowieckiej. Łącznie lotnicy 7 eskadry od 1 maja do 6 czerwca wykonali ponad 150 zadań bojowych, zrzucając 180 kg bomb. W czasie walk czterech pilotów zostało rannych^[57]. 28 maja eskadry 7. i 9. musiały opuścić Białą Cerkiew i przyniosły się do Koziatynia. 6 czerwca, gdy jazda Budionnego przerwała front, obie eskadry w trybie nagłym ewakuowano do Żytomierza. Działania 9 eskadry w tym okresie cechowała duża skuteczność. Jednak intensywne loty doprowadziły do tego, że na początku drugiej dekady czerwca eskadra dysponowała tylko jedną załogą i jednym samolotem. Również 2 eskadra wywiadowcza, po intensywnych działaniach w rejonie Koziatynia, straciła prawie wszystkie samoloty i została wycofana do Równego^[58].

W tym czasie bardzo intensywne działania lotnicze prowadził V dywizjon. 3 eskadra zwalczała sowieckie statki w rejonie Rzyszczowa. 7 maja eskadry dywizjonu przebazowane zostały do Stawiszcz i stąd atakowały przeciwnika na lewym brzegu Dniepru w Browarach i Demirkach^[59][58]. 8 maja dowództwo dywizjonu i część 3 eskadry przeniosły się do Kijowa na lotnisko Post Wołyński^[60]. W ciągu kilku następnych dni oddział zwalczał nieprzyjaciela w rejonie miasta. 19 maja eskadra zbombardowała Demirki wraz ze stojącymi na stacji kolejowej transportami wojska. Na atakowane obiekty zrzucono 160 kg bomb. W kolejnym dniu uszkodzono pociąg pancerny „Lenin”. 26 maja na lotnisko Post Wołyński przybyła 16 eskadra wywiadowcza i rozpoczęła działania na korzyść sztabu 3 Armii^[58]. 28 i 30 maja V dywizjon całością sił zwalczał żeglugę sowiecką na Dnieprze. Zatopiono jeden okręt, a trzy dalsze uszkodzono. Na przełomie maja i czerwca 16 eskadra zbombardowała pociągi pancerne na stacji w Boryspolu oraz stanowiska artylerii i jednostki kawalerii. Wzięła też udział w atakach bombowych na okręty w rejonie Kaniowa^[61].

W czerwcu 3. i 16. eskadry działały w rejonie Okuninowa. Od 3 do 6 czerwca załogi V dywizjonu przeprowadziły w rejonie przeprawy 23 loty szturmowe, zrzucając podczas nich 1500 kg bomb. Dochodziło też do walk powietrznych. Łącznie podczas działań na Ukrainie od 1 maja do 6 czerwca załogi V dywizjonu wykonały ponad 100 lotów bojowych i zrzuciły na pozycje sowieckie ponad 3500 kg bomb^[62].

Walki odwrotowe na Ukrainie

Personel 21 eskadry niszczycielskiej z bombami różnych typów

Już w końcu maja w strefie frontowej, w marszu z Sokołówki i Krystjanówki na Monastyriszcze i Lipowiec, lotnicy zaobserwowali ok. 8-10 tysięczną grupę jezdnych. Jako pierwszy kawalerię zauważył ppor. obs. Tomasz Turbiak z 5 eskadry wywiadowczej. Sztab 6 Armii zbagatelizował wówczas zarówno tę informację, jak i późniejszy meldunek i meldunek por. Crawforda. Dopiero kolejne loty uwiarygodniły dane z rozpoznania^[63].

25 maja nastąpiła reorganizacja sił polskich na ukraińskim teatrze działań wojennych. Rozwiązano 2 Armię, a 3. i 6 Armia utworzyły Front Ukraiński gen. por. Antoniego Listowskiego. Szefem lotnictwa frontu został dowódca II dywizjonu lotniczego kpt. pil. Camillo Perini^[63]. 26 maja Armia Czerwona na Ukrainie przeszła do kontrofensywy.

III dywizjon lotniczy w składzie 5., 6., 15., 17. i 21. eskadry wspierał nadal jednostki lądowe 6 Armii. Ze względu na odwrotowy charakter działań, zmuszany był do ustawicznej zmiany lotnisk. Również Armia Konna Budionnego znacznie udoskonaliła metody walki z lotnictwem i stała się jego bardzo groźnym przeciwnikiem^[64].

Działania eskadr polegały na ciągłych atakach na jazdę nieprzyjacielską i gwałtownych odskokach na nowe lotniska. W połowie czerwca stacjonująca w Płoskirowie 5 eskadra musiała się wycofać do Berezowicy pod Tarnopolem. Tam otrzymała kilka nowych samolotów typu De Havilland DH.9^[64]. Eskadra szczególnie aktywnie operowała w rejonie Koziatynia i podczas walk z sowieckimi pociągami pancernymi w rejonie Baru i Żmerynki. W czasie walk eskadra ściśle współdziałała z 21 eskadrą niszczycielską wyposażoną w ciężkie dwusilnikowe bombowce typu Gotha G.IV i Friedrichshafen G.III^[65]. 16 lipca 5 eskadra przegrupowała się do majątku Kurażewo, a 18 lipca dalej do Lwowa. Tu pozostał jej rzut bojowy, a część logistyczna przeszła do Przemyśla. Startując ze Lwowa, w lipcu i sierpniu rzut bojowy skutecznie zwalczał kawalerię sowiecką. Nieco mniejsze efekty bojowe odnotowała 6 eskadra wywiadowcza. Pod naciskiem jazdy Budionnego wycofała się do Tarnopola i tu otrzymała trzy samoloty typu Airco DH.9. Dysponowała wtedy 12 samolotami. W wyniku prowadzonych walk, samoloty jednak ulegały wykruszeniu. W drugiej połowie lipca jednostka wykonała tylko 9 lotów bojowych^[65]. W sierpniu, uzupełniona wyremontowanymi samolotami, włączyła się do walki o Lwów.
15 eskadra myśliwska w czerwcu odpoczywała w Płoskirowie. Pod koniec miesiąca przebazowała się na lotnisko w Derażni, skąd rozpoczęła loty bojowe w kierunkach na Latyczów, Zmerynkę oraz Starą Sieniawę. Sytuacja na froncie zmusiła eskadrę do powrotu do Płoskirowa, a stąd na lotnisko Berezowica. 14 lipca eskadra przybyła do Lwowa, gdzie uzupełniła samoloty. Podobnie jak inne eskadry, swój tabor logistyczny odesłała do Przemyśla, a następnie do Munina. Rzut bojowy wykonywał loty zwiadowcze^[66].

21 eskadra niszczycielska na początku czerwca przebazowana została z miejscowości Rachny Lasowe do Płoskirowa. W dniach 18–22 czerwca bombardowała pociągi pancerne w rejonie Baru i Żmerynki. Cztery dni później, już na samolotach AEG C.IV, zwalczała kawalerię i artylerię nieprzyjaciela w rejonie Starej Sielawy. Lotniska w Płoskirowie eskadra opuściła 3 lipca i przeniosła się na lotnisko Hołoby koło Kowla. Braki w personelu latającym eskadry niwelowano w specyficzny sposób. „Wypożyczano” bowiem amerykańskich lotników z 7 eskadry myśliwskiej. Podczas jednego z takich lotów wywiadowczych polsko-amerykańska załoga ppor. ppor. pil. Stanisław Skarżyński i kpt. obs. Arthur H. Kelly została zestrzelona i zginęła na ziemi w walce z oddziałem jazdy sowieckiej^[67]. W końcu lipca 7. l 21. eskadra prowadziły działania w rejonie Młynową, Demidówki i Beresteczka. 27 lipca obie jednostki opuściły Hołoby i przegrupowały się na lotnisko do Uściługa, a potem do Korczowa koło Sokala. W walce 21 eskadra straciła wszystkie samoloty i została podporządkowana dowódcy II dywizjonu, a niedługo potem skierowano ją do odwodu Naczelnego Dowództwa WP do Dęblina^[68].

Pozostałe eskadry II dywizjonu w czerwcu i lipcu działały z mniejszym natężeniem. 2 eskadra wywiadowcza dysponowała tylko trzema samolotami, a na dodatek 28 czerwca straciła kolejną załogę^[69]. 9 eskadra w połowie czerwca dysponowała tylko jednym samolotem. W końcu lipca część personelu 9 eskadry wcielono do 2 eskadry^[70].
W czerwcu zakończyła się także działalność V dywizjonu lotniczego ze składu 3 Armii. Po odwrocie z Kijowa jego 3. i 16. eskadry przeszły na lotnisko w Zwiahlu. Tu 16 eskadra przekazała ostatni swój samolot 3 eskadrze wywiadowczej, a sama, jako eskadra spieszona, przegrupowała się najpierw do Łucka i dalej do Lublina, Brześcia i do Warszawy. Nigdzie nie otrzymała obiecanych samolotów. Tu, na początku sierpnia, rozpoczęła walki na wypożyczonych samolotach^[70].

W tym czasie pozostawiona w Zwiahlu 3 eskadra wywiadowcza prowadziła ciężkie walki z jazdą Budionnego w rejonie Fastowa, Koziatynia i Chodorkowa. Rozpoznawała też w kierunku Czarnobyla i Malina. 13 czerwca część eskadry opuściła lotniska w Zwiahlu i przeniosła się do Szepietówki. Na lotnisku w Zwiahlu pozostały dwa niesprawne Breguety^[70]. W drugiej połowie czerwca 3 eskadra została wycofana z frontu. Dopiero pod koniec miesiąca w Lublinie otrzymała uzupełnienie i powtórnie włączyła się do walki. Prowadziła rozpoznanie kierunków na Włodzimierz Wołyński, Hrubieszów i Lwów. Na początku drugiej dekady lipca eskadra rozpoczęła przegrupowanie do Kowla, lecz pogarszająca się sytuacja operacyjna wymusiła zawrócenie jej do Czułczyc. Z początkiem sierpnia 3 eskadra przeniosła się do Konopnicy. Ogółem w okresie od 10 czerwca do 10 sierpnia załogi eskadry wykonały ponad 20 lotów rozpoznawczych i kilkanaście lotów łącznościowych^[71].

Walki lotnictwa na północnym odcinku frontu

Działania wiosenne

Na litewsko-białoruskim teatrze działań wojennych front przebiegał wzdłuż Dźwiny i Berezyny. Na Polesiu wyszedł nad Dniepr, a w maju sięgał po Rzeczycę. W myśl rozkazu ND z 1 kwietnia nastąpiła reorganizacja struktur Wojska Polskiego. Zlikwidowano Front Litewsko-Białoruski, a na jego bazie utworzono trzy armie bezpośrednio podległe Naczelnemu Wodzowi. 1 Armia gen. Stefana Majewskiego była rozwinięta od Dźwiny po Borysów, 4 Armia gen. Stanisława Szeptyckiego – wzdłuż Berezyny po Polesie, a 7 Armia gen. Gustawa Zygadłowicza osłaniała od strony Litwy. Po stronie przeciwnej operowały wojska Frontu Zachodniego Michaiła Tuchaczewskiego^[72].

Na początku kwietnia na północnym odcinku frontu stacjonowały dwa dywizjony lotnicze. Był to I dywizjon lotniczy mjr pil. Waldemara Narkiewicza w składzie 1., 4. i 8. eskadra wywiadowcza oraz VII dywizjon lotniczy rtm. Antoniego Buckiewicza w składzie 12. i 14. eskadry wywiadowcze oraz 13 eskadra myśliwska^[c]. Jeszcze w kwietniu w rejon działań przybył też IV dywizjon lotniczy w składzie 11. i 18. eskadry. Na początku maja przybyły kolejne eskadry: 10. i 19.

Dokonano też podziału lotnictwa pomiędzy poszczególne armie. 4 Armii przydzielono pięć eskadr VII dywizjonu, 1 Armii – trzy eskadry IV dywizjonu, a 7 Armia otrzymała tylko jedną eskadrę I dywizjonu lotniczego^[62].

Rozpoczęte w kwietniu walki na froncie wzmogły intensywność działań lotnictwa. W dniach od 6 do 15 kwietnia 12 eskadra wywiadowcza wykonała 31 lotów bojowych i zrzuciła na pozycje przeciwnika około 3000 kg bomb. Wykonywała też dalekie loty zwiadowcze w rejon Rzeczycy. 14 kwietnia 14 eskadra wywiadowcza zbombardowała lotnisko Sławnoje. Nad lotniskiem doszło do walk powietrznych. Dwa sowieckie Nieuporty zaatakowały samoloty polskie. Podczas walki zestrzelono jeden samolot sowiecki, a polskie samoloty bez strat powróciły na własne lotnisko. 18 kwietnia cztery załogi eskadry z powodzeniem atakowały pociąg pancerny na stacji Krupki. 30 kwietnia stoczono kolejną, tym razem nierozstrzygniętą, walkę z sowieckim Nieuportem.

13 eskadra myśliwska od 31 kwietnia do 5 maja działała z lotniska w Żodzinie. Mimo wielokrotnych startów na przechwycenie, nie doszło w tym czasie do walk powietrznych. W kwietniu zmalała nieco aktywność 12 eskadry wywiadowczej. Wykonała ona około 20 lotów bojowych^[74].

W tym czasie lotnictwo 1 Armii nie było zbyt aktywne. Stacjonujące w Zahaciu dowództwo IV dywizjonu dysponowało trzema eskadrami dyslokowanymi na lotnisku Orzechowo. W tym czasie sprzęt i personel 11 eskadry rozdzielono do innych eskadr. Po kilkanaście lotów wykonały jedynie 4. i 18. eskadry wywiadowcze, a 1 eskadra wykonała w tym miesiącu jedynie kilka lotów.

Przydzielony do 7 Armii I dywizjon (w rzeczywistości 8 eskadra wywiadowcza) stacjonował na lotnisku w Porubanku i osłaniał pogranicze polsko-niemieckie i polsko-litewskie^[75].

Koniec kwietnia przyniósł nasilenie walk lotniczych. W rejonie Borysowa przeciwnik zgrupował siedem eskadr lotniczych. Cztery z nich należały do dywizjonu Kożewnikowa, a trzy do Szyrinkina. Dawało to w sumie około 40 myśliwców typu Nieuport 21 i 23, 6 Sopwithów, 3 Farmany F.30, 3 Spady, 1 Bregueta 14 oraz 1 eskadrę ciężkich bombowców typu Ilja Muromiec. Na tym kierunku 4 Armia dysponowała tylko 14 eskadrą wywiadowczą i 19 myśliwską. Na początku maja dowódca 4 Armii odwołał wszystkie poprzednie podległości taktyczne eskadr, podporządkowując je bezpośrednio sobie, a rejon działania armii podzielono na strefy odpowiedzialności lotniczej^[76].

Przylot ppłk Piotra Abakanowicza na lotnisko 14-ej eskadry w Żodzinie 1 maja 1920

1 maja załoga 14 eskadry została zaatakowana przez trzy Nieuporty nieprzyjaciela. Polska maszyna została poważnie uszkodzona i odesłana do remontu. Do 5 maja eskadra była bez samolotów. Tego samego dnia przeleciał do Żodzina jeden z pilotów grupy Szyrinkina, Polak – Abakanowicz, który uciekł z „czerwonego” lotnictwa. 5 maja wykonano trzema wyremontowanymi samolotami nalot na stację w Prijamnie. 7 maja do działań weszła 19 eskadra myśliwska. Jej trzy samoloty startowały na przechwycenie samolotów sowieckich, jednakże do walk powietrznych dochodziło tylko sporadycznie^[76]. 8 maja załogi 14 eskadry wykonały dwa loty bojowe. Do 13 maja trwały wzajemne i nieskuteczne starty polskich i sowieckich myśliwców na przechwycenie samolotów wywiadowczych przeciwnika^[77].

14 maja ruszyła ofensywa sowieckiego Frontu Zachodniego. Grupa Północna i 15 Armia Augusta Korka uderzyły polską 1 Armię. Początkowo wojska sowieckie odniosły znaczne sukcesy i odrzuciły polskie wojska na linię Koziany–Postawy–Krzywicze–Okołowo–jez. Pelik. Wykonująca uderzenie pomocnicze, sowiecka 16 Armia Nikołaja Sołłoguba uderzyła w rejonie Borysowa^[78].

14 maja zintensyfikowana została też działalność lotnicza. Podporucznik Pawlikowski z 19 eskadry walczył z powodzeniem ze Spadem z dywizjonu Szyrinkina, uszkadzając sowiecki samolot. Około południa obrzeża lotniska w Żodzinie zbombardowały trzy sowieckie samoloty, a po południu z Żodzina wystartowały trzy polskie samoloty z 14 eskadry, z zadaniem zbombardowania sowieckiego lotniska w Prijamnie. Nad sowieckim lotniskiej wywiązała się walka. W czasie walki pilotowany przez Szyrinkina myśliwiec sowiecki zestrzelił maszynę 14 eskadry. Obaj lotnicy zginęli. Lotnicy z dywizjonu Szyrinkina zgotowali poległym Polakom uroczysty pogrzeb z honorami wojskowymi, orkiestrą i mową pogrzebową. Być może zachowanie sowieckich lotników świadczy o tym, że zachowali oni przynajmniej część rycerskich zwyczajów lotniczych. Zdjęcia z tej uroczystości zrzucono potem w Żodzinie^[79].

17 maja sytuacja na północnym skrzydle 4 Armii była wręcz katastrofalna. Wojska 1 Armii podporządkowano dowódcy 4 Armii, tworząc w ten sposób front gen. Szeptyckiego. Tego dnia lotnictwo prowadziło wytężone działania lotnicze w rejonie Borysowa. Jedna z załóg 14 eskadry, podczas lotu wywiadowczego w rejonie rzek Mańczy i Bobru, stwierdziła sowieckie przygotowania do przeprawy przez Berezynę. Bagatelizując ten fakt, nie liczono się jeszcze z uderzeniem oddziałów sowieckich na Borysów. Dopiero 19 maja meldunek z 13 eskadry wywołał zaniepokojenie w sztabie 4 Armii. Lot dowódcy VII dywizjonu rtm. Antoniego Buckiewicza z por. Stefanem Sznukiem potwierdził wcześniejsze ustalenia^[79]. W tym dniu bolszewickie 17 i 8 Dywizje Piechoty oraz 3 Brygada Kawalerii przeprawiły się po czterech mostach^[80].

Dopiero 20 maja polskie lotnictwo wojskowe zaczęło zwalczać oddziały sowieckie w rejonie przepraw przez Berezynę. Samoloty 12 i 14 eskadry sfotografowały rejon przeprawy i rozpoznały kierunki posuwania się wojsk. 21 maja lotnisko w Żodzinie było po raz kolejny bombardowane przez samoloty przeciwnika^[79]. Wobec bezpośredniego zagrożenia Żodzina, 29 maja przeniesiono obie eskadry do Mińska^[81]. Kilka dni wcześniej dywizjon otrzymał uzupełnienie w ludziach. 6 czerwca 1920 14 i 19 eskadra wykonały ostatnie loty w rejonie Borysowa^[82].

Działalność lotnicza pozostałych eskadr VII dywizjonu lotniczego przebiegała przy znacznie mniejszym przeciwdziałaniu sowieckiego lotnictwa. 12 eskadra wywiadowcza stacjonowała w Kisielewiczach koło Bobrujska. 10 maja przeprowadzono nalot bombowy na lotnisko nieprzyjaciela. Spotkało się to z ripstą stacjonujących na lotniska Sławnoje myśliwców sowieckich z grupy Sapożnikowa. W wyniku walki powietrznej został zestrzelony samolot dowódcy 12 eskadry. Lotnicy dostali się do niewoli. W tym czasie por. Franciszek Jach na samolocie Oeffag D-3 zestrzelił w rejonie lotniska Sołtanowka sowieckiego Nieuporta^[82]. Jako że natężenie walk w rejonie Bobrujska było znacznie mniejsze, zdecydowano się na przerzucenie dwóch samolotów 12 eskadry do Mińska. Po zlikwidowaniu wyłomu w pasie obrony 4 Armii powróciły one do Bobrujska.
13 eskadra dopiero w trzeciej dekadzie maja podjęła bardziej zdecydowane działania. W tym czasie wykonała 12 lotów wywiadowczych^[82].
10 eskadra wywiadowcza stacjonowała w tym czasie na lotnisku Kozienki pod Mozyrzem i prowadziła działania na korzyść 9 Dywizji Piechoty. Rozpoznawano w rejonie Jakimowskaja Słoboda – Wasilewicze – Chojniki i ostrzelano transporty wojska na stacji w Wasilewiczach. 7 i 8 maja eskadra wykonała kilkanaście lotów bombowych w rejonie: Talinkowicze, Wasilewicze, Słoboda Romeńska i Chabno, a w dniach 7 i 12 maja pod Rzeczycą, Zerwaldem i Zajewem. 20 maja sześć samolotów 10 eskadry zaatakowało sowieckie transporty wojskowe i pociągi pancerne na stacji kolejowej w Żłobinie. W czasie sowieckiej ofensywy eskadra przebazowała się początkowo do Rzeczycy, a 25 maja do wsi Pereświet-Słoboda. W końcu maja eskadra latała aż po Homel i atakowała okręty flotylli rzecznej nieprzyjaciela na Sożu^[83].

Eskadry IV dywizjonu lotniczego por. Artura Jurkiewicza działały w pasie odpowiedzialności 1 Armii. Z tych trzech eskadr jedynie 18 eskadra miała pełne stany. Pozostałe jednostki były częściowo zdekompletowane. Z tego względu działania lotnicze tych eskadr nie zawsze były zbyt efektywne.
Już 1 maja załoga 18 eskadry zaatakowała i zestrzeliła balon obserwujący w rejonie Połocka. 14 maja załoga tej eskadry w walce powietrznej pokonała i zmusiła do lądowania załogę sowieckiego Farmana F-30. Aktywne działania eskadr IV dywizjonu zakłóciło sowieckie uderzenie na pozycje 1 Armii i konieczność licznych przebazowań^[83]. Było to przyczyną osłabienia akcji lotniczej, a także znacznych strat w sprzęcie^[64].
Podobnie rzecz się miała z jednoeskadrowym I dywizjonem lotniczym rtm. Piotra Niżewskiego, który miał za zadanie wspierać działania 7 Armii. W maju 8 eskadra, działając nadal z lotniska w Porubanku, prowadziła rozpoznanie w kierunku Dźwiny i wykonała w tym miesiącu 20 lotów wywiadowczych. W ostatnich dniach maja eskadra oddała swoje dwa samoloty do użytku 14 eskadry^[83].

1 czerwca rozpoczęła się polska kontrofensywa. Grupy uderzeniowe uzyskały powodzenie, a przeciwnik rozpoczął odwrót. Odzyskano rubież górnej Berezyny i Auty. Tu polskie oddziały zostały zatrzymane. Konieczność przerwania pościgu wynikała z niepowodzeń polskich wojsk na Ukrainie^[84].

Polskie lotnictwo w walkach odwrotowych

W walkach na przełomie maja i czerwca została zniszczona większość samolotów I i IV dywizjonu. Natomiast w strefie działania VII dywizjonu aż do 28 czerwca eskadry używane były prawie wyłącznie do rutynowych lotów wywiadowczych. Wyjątkiem była 10 eskadra wywiadowcza. Działając z wysuniętego lotniska Pereświet Słoboda, prowadziła intensywne walki. Od 7 do 16 czerwca eskadra wykonała ponad 20 lotów, zrzucając na pozycje wojsk sowieckich ponad 1000 kg bomb^[71]. W połowie czerwca sytuacja operacyjna zmusiła ją do opuszczenia tego lotniska i odwrotu do Kozienek. Stąd wykonała jedynie kilka lotów bojowych. W końcu czerwca eskadra przeniosła się na lotnisko pod Kazangródkiem i w dalszym ciągu działała na rzecz Grupy Poleskiej gen. Władysława Sikorskiego^[71]. W następnych dniach eskadra przekroczyła Bug, zainstalowała się początkowo na lotnisku Woroniec, ale już 11 lipca przegrupowała się do Brześcia. Stąd wspierała akcje ofensywną na Pińsk. Po nieudanej próbie powstrzymania wojsk sowieckich, wspólnie z resztkami 16 eskadry wywiadowczej, wycofała się przez Białą Podlaską i Łuków do Warszawy. Tu nieomal natychmiast otrzymała uzupełnienie w postaci samolotów typu Bristol Fighter F2B i startując z lotniska mokotowskiego, już 6 sierpnia przystąpiła do działań wywiadowczych w kierunku Ostrów Mazowiecka – Pułtusk. 11 sierpnia działała cała eskadra wykonując łącznie pięć lotów bojowych^[85].
Dla pozostałych eskadr VII dywizjonu czerwiec był okresem zaskakująco spokojnym. Na linii Berezyny aż do 28 czerwca panowała zupełna cisza. W tym rejonie stacjonowały: zachowujące dużą wartość bojową 12 i 13 eskadry w Kisielewiczach oraz osłabione walkami z lotnictwem dywizjonu Szyrinkina 14 i 19 eskadry w Żodzinie. Zatem w czerwcu zasadnicza cześć działań w pasie 4 Armii przypadała na 12 i 13 eskadry, które do końca czerwca przeprowadziły prawie 30 lotów bojowych^[85].

W końcu czerwca nastąpiło natarcie oddziałów sowieckich na linii Berezyny. Jeszcze 29 czerwca załogi 12 i 13 eskadry prowadziły loty wywiadowcze i szturmowe w rejonie przyczółków i przepraw nieprzyjaciela.
Postępy wojsk sowieckich zmusiły eskadry VII dywizjonu do wycofania się. 14 eskadra wywiadowcza i 19 eskadra myśliwska przeniosły się na lotnisko Serebrianka pod Mińskiem, a stąd po kilku dniach zostały przesunięte do Baranowicz^[86]. Ze względu na braki w wyposażeniu, 14 eskadra została wycofana i odesłana na uzupełnienie do Poznania. W połowie lipca 19 eskadra przeszła do Brześcia i tam otrzymała nowe samoloty typu Sopwith Dolphin^[87]. Następnie 19 eskadra myśliwska została przeniesiona do Warszawy i przeznaczona do obrony powietrznej stolicy, a jej dowódca kpt. Antoni Mroczkowski został wyznaczony komendantem Obrony Powietrznej Warszawy. W tym czasie załogi eskadry latały między innymi na rozpoznanie w rejon Ostrowi Mazowieckiej.
12 eskadra wywiadowcza na początku lipca opuściła lotnisko Serebrianka i razem z 14 Wielkopolską Dywizją Piechoty ruszyła do Baranowicz. Z eskadry wydzielono trzysamolotową czołówkę lotniczą.
W tym czasie 13 eskadra myśliwska posiadała dwa samoloty. 16 lipca obie eskadry dywizjonu opuściły Baranowicze i wycofały się do Hajnówki. Tam 12 eskadra wykonała kilka lotów bojowych, po czym wyruszyła do Warszawy na lotnisko siekierkowskie. Tam została podporządkowana nowo utworzonej 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego. W tym czasie 13 eskadra z Hajnówki przez Siemiatycze dotarła do Siedlec. Stąd kilkakrotnie latała w rejony Brześcia i przepraw nieprzyjaciela przez Bug. Następnie dołączyła do 12 eskadry w Siekierkach i również działała na korzyść 5 Armii. Rozpoznawała w rejonie Pułtusk – Nasielsk – Ciechanów. 12 eskadra prowadziła w tym czasie działania lotnicze w rejonie Mławy i Działdowa^[87].

Mniej intensywnie w tym czasie działały eskadry z I i IV dywizjonu lotniczego. Loty bojowe wykonywały trzy eskadry: 8. i 11. i 18. eskadra wywiadowczą. I dywizjon mjr. Narkiewicza nadal podlegał dowództwu 7 Armii i stacjonował na lotnisku Porubanek, a eskadry IV dywizjonu por. Jurkiewicza podlegały 1 Armii i bazowały na lotnisku w Mołodecznie. Ponadto działała też 1 eskadra wywiadowcza, stacjonująca na lotnisku w Nowych Święcianach^[87]. W czasie czerwcowego przeciwuderzenia polskiego eskadry podejmowały wiele śmiałych ataków na ważne obiekty nieprzyjaciela. Atakowały między innymi mosty i przeprawy wojsk sowieckich w rejonie Połocka, wykonywały rozpoznanie w rejonie jeziora Szo i linii kolejowej Ziabki–Połock^[88].

Działania czerwcowe większości eskadr zdominowane zostały ciągłymi zmianami lotnisk. 1 eskadra w ciągu miesiąca zmieniała lotniska aż siedmiokrotnie. Były to: Zahacie, Dokszyce, Mołodeczno, Duniłowicze i Wilno, a potem ponownie przez Mołodeczno do Parafianowa. W czasie przebazowań eskadra straciła większość samolotów i została zmuszona do zredukowania działalności bojowej.
18 eskadra wywiadowcza prowadziła w czerwcu przede wszystkim loty rozpoznawcze. Jednostka, zmieniając kolejno lotniska: Mołodeczno, Duniłowicze, Królewszczyznę, Parafinowo i Dokszyce, dotarła do Lidy, dysponując już tylko jednym samolotem.
Wraz z 18 eskadrą wycofywały się resztki 11 eskadry wywiadowczej.
8 eskadra wywiadowcza w czerwcu i lipcu 1920 przez cały ten okres działała w oparciu o stałe lotnisko w Porubanku. Zadanie eskadry polegało na rozpoznawaniu kierunków przesuwania się jednostek sowieckich i bombardowanie ich. Działała w rejonach: jeziora Narocz, Swięcian i Kobylanki, a na przełomie czerwca i lipca w okolicach Bogdanowa i Wołożyna. W tym czasie na Porubanek dotarły resztki 1. 11. i 18 eskadry, z których już na miejscu utworzono tzw. oddział lotny IV dywizjonu^[88].
Sytuacja na froncie zmusiła obie jednostki do przeniesienia się z Wilna do Lidy, a następnie do Wołkowyska. Ze względu na straty sprzętowe rozwiązano 11. i 18. eskadry, a ich sprzęt posłużył do uzupełnienia 1 eskadry. Tę ostatnią przebazowano do Małkini, a w sierpniu do Warszawy.
8 eskadra skierowana została do Szepietowa. Po stracie wszystkich samolotów, przez Białystok i Małkinię została wycofana do Warszawy^[89].

Walki lotnictwa w decydujących bitwach

Działania lotnictwa w operacji warszawskiej

W ramach przygotowań do operacji warszawskiej, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego zarządziło koncentrację lotnictwa w dwóch rejonach: lotnictwo 1. i 5. Armii na Mokotowie i Siekierkach, a lotnictwa 2., 3. i 4. Armii w Radomiu, Dęblinie, Puławach i Lublinie^[90]. Poszczególne eskadry przydzielono następująco: 5 Armia – 1., 12. i 13 eskadra, 1 Armia – 8. i 9. eskadra, 2 Armia – 17 eskadra, 4 Armia gen. Skierskiego – 3, 10 i 15 eskadra (planowany, ale niezrealizowany), 3 Armia – 2, 14 i 21 eskadra, 6 Armia – 5, 6 i 7 eskadra. Dodatkowo do 2 Armii przydzielono eskadrę toruńską. Natomiast 16. i 19. eskadry pozostawały w odwodzie Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego^[91].

Działania „eskadr warszawskich”

W chwili rozpoczynania operacji warszawskiej polskie eskadry były na etapie uzupełniania stanów bojowych. Na dzień 13 sierpnia 12 eskadra wywiadowcza posiadała na stanie 6 maszyn konstrukcji niemieckiej, 13 eskadra myśliwska dysponowała 6-7 poniemieckimi samolotami myśliwskimi, 8 eskadra wywiadowcza posiadała tylko 2 niemieckie samoloty pola walki, 19 eskadra myśliwska miała na stanie 4 brytyjskie Sopwith 5F.1 Dolphin, 17 eskadra wywiadowcza mogła wystawić 6 samolotów, toruńskwa eskadra wywiadowcza dysponowała zbieraniną 5 maszyn różnych typów, 2 eskadra wywiadowcza posiadała na stanie 6 maszyn różnych typów. 1 eskadra wywiadowcza była w trakcie przejmowania 10 montowanych samolotów Bristol F.2B Fighter, 9 eskadra wywiadowczas również montowała 10 sztuk tych maszyn. Gotowości bojowej nie zdążyła osiągnąć 21 eskadra niszczycielska, na pole walki nie dotarła również 14 eskadra wywiadowcza^[93].

Działająca na rzecz 1 Armii 10 eskadra wywiadowcza już od 6 sierpnia zwalczała oddziały sowieckie w rejonie Ostrów Mazowiecka–Wyszków–Pułtusk, a 12 eskadra z 5 Armii operowała w rejonie między Mławą i Działdowem. 15 sierpnia 10 eskadra została przeniesiona do Klikawy, do dyspozycji 4 Armii.
W pierwszych dniach sierpnia na korzyść 2 Armii rozpoznanie prowadziła działająca w rejonie na wschód od Chełma i Włodzimierza Wołyńskiego 17 eskadra wywiadowcza. Od 11 sierpnia rozpoznawała w stronę Brześcia i Ostrowa Lubelskiego^[90]. W czasie walk na przedmościu warszawskim samoloty eskadry wspierały walki oddziałów polskich pod Radzyminem. W dniu wyprowadzenia ofensywy znad Wieprza rozpoznaniem objęto rejon Żelechowa, Stoczka Łukowskiego, Siedlec i Radzynia Podlaskiego, a następnego dnia załogi eskadry działały między Kałuszynem i Węgrowem zwalczając wycofujące się oddziały sowieckiej 15 Armii. 19 sierpnia nastąpiło przegrupowanie jednostek lotniczych. W jego ramach 17 eskadrę wywiadowczą podporządkowano dowództwu 4 Armii oraz przeniesiono na lotnisko w rejonie Pułtuska. Stąd prowadziła loty zwiadowcze wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi. Jej załoga stwierdziła, że wojska sowieckie przekraczają granicę niemiecką, ale po drugiej stronie załadowują się do transportów kolejowych i odjeżdżają w kierunku wschodnim. W końcu sierpnia 17 eskadra została ponownie skierowana do Warszawy celem uzupełnienia w sprzęt^[94].
11 sierpnia zwalczanie sowieckich wojsk na przeprawach na Narwi rozpoczęła 12 eskadra wywiadowcza. 16 sierpnia wspólnie z 1 eskadrą wywiadowczą i 13 eskadrą myśliwską zwalczały nieprzyjaciela pod Pułtuskiem. W następnych dniach 12 eskadra prowadziła działania szturmowe w rejonach Działdowa, Sierpca oraz Mławy i Bielska.
12 sierpnia włączyła się do akcji 16 eskadra wywiadowcza. Atakowała pozycje sowieckiej 27 Dywizji Strzelców. W związku ze stratami bojowymi, a także z powodu wysłania do Gdańska dwóch lotników po karabiny maszynowe do samolotów, działania eskadry w następnych dniach zostały ograniczone^[95].
Również 12 sierpnia rozpoczęła działania 8 eskadra wywiadowcza. Prowadziła rozpoznanie w pasie 5 Armii. Jej załogi latały przede wszystkim w rejon Wyszkowa i Pułtuska. Latały też w rejon Działdowa i Mławy^[96].
13 sierpnia Szefostwo Lotnictwa Naczelnego Dowództwa WP uruchomiło swój odwód – 19 eskadrę myśliwską. Eskadra rozpoznawała rejon Ostrowi Mazowieckiej. 15 sierpnia wspierała natarcie 10 Dywizji Piechoty w rejonie Radzymina^[96].

15 sierpnia na kierunek pułtuski wprowadzono do działań 1., 9. i 13. eskadrę operujące z Mokotowa i Siekierek^[97]. Eskadry prowadziły rozpoznanie w rejonie Ciechanowa i atakowały kawalerię 3 korpusu Gaja.
W tym dniu 1 eskadra wywiadowcza działała pod Radzyminem. 20 i 21 sierpnia w rejonie Ciechanowa wspierała jeszcze oddziały 5 Armii. W następnym dniu została podporządkowana dowództwu 2 Armii.
9 eskadra wywiadowcza prowadziła aktywne działania szturmowe pod Pułtuskiem przeciwko sowieckiej 3 Armii i w rejonie Ostrowi Mazowieckiej przeciw 15 Armii. W walkach pod Radzyminem aktywnie współpracowała z 19 eskadrą myśliwską^[96].
13 eskadra myśliwska wykonywała loty bojowe w rejonie Nasielska. Wspierała też wojska lądowe w walce z oddziałami sowieckiej 3 Armii przy zdobywaniu Pułtuska. Potem uczestniczyła w walkach o Ciechanów. Zwalczała też jednostki korpusu kawalerii Gaja w rejonie Płocka^[98].
Pod koniec drugiej dekady sierpnia powtórnie włączyła się do akcji, uzupełniona w samoloty i pilotów, 16 eskadra wywiadowcza. Działała w rejonach Siedlec, Sokołowa, Małkini, Wyszkowa, Płońska i Sierpca. Do końca sierpnia działała z lotniska mokotowskiego, a z chwilą zakończenia działań pościgowych, wraz z innymi eskadrami otrzymała przydział do lotnictwa 2 Armii i przebazowała się na lotnisko Dojlidy^[98].

Działania eskadr grupy uderzeniowej

W połowie sierpnia na łuku Wieprza trwały przygotowania do polskiej kontrofensywy. Początkowe plany przewidywały przydział do grupy uderzeniowej sześciu eskadr lotniczych. Praktycznie do dyspozycji Frontu Środkowego gen. Rydza-Śmigłego wydzielono jedynie cztery eskadry. 2 eskadra ześrodkowała się w Lublinie, 3 eskadra początkowo w Konopnicy, a następnie w Klikawie. Tam też ulokowała się 10 eskadra wywiadowcza. 21 eskadra niszczycielska działała początkowo z lotniska w Motyczu, a następnie w Konopnicy. „Eskadra toruńska” zajęła lotnisko Falęcice^[98]. W dniach od 10 do 12 sierpnia działała jedynie 2 eskadra wywiadowcza. Rozpoznawała ona przeciwnika i wspierała ogniem wojska lądowe. Załogi 21 eskadry niszczycielskiej wykonały jedynie kilka lotów bojowych^[d].
Od 12 sierpnia większość zadań rozpoznawczych wzięła na siebie „eskadra toruńska”. Prowadziła ona intensywne loty rozpoznawcze w rejonie Parczewa, Radzynia Podlaskiego, Łukowa, Siedlec, Kałuszyna i Mińska Mazowieckiego. W dniach 13 i 14 sierpnia eskadra zbombardowała pontony i inne środki przeprawowe przygotowane przez sowieckich saperów w okolicach Góry Kalwarii. 16 sierpnia samoloty eskadry toruńskiej prowadziły zwiad lotniczy na kierunkach uderzeń oddziałów grupy uderzeniowej^[99]. W kolejnych dniach eskadra rozpoznawała obszary położone bardziej na wschód i północ, przede wszystkim na kierunku Brześcia, Drohiczyna i Sokołowa. Intensywność działania eskadry spowodowała całkowite zużycie samolotów. Z uwagi na ich brak, została ona wycofana do Poznania na przezbrojenie.
Na skutek braku benzyny dopiero 17 sierpnia weszły do działań 3. i 10. eskadry wywiadowcze. 3 eskadra działała bezpośrednio na korzyść Kwatery Głównej Naczelnego Wodza. Wspólnie z 10 wywiadowczą prowadziła rozpoznanie obszarów: Maciejowice – Garwolin – Żelechów oraz Stoczek Łukowski – Międzyrzec – Siedlce – Łuków, a także Węgrów – Sokołów – Drohiczyn. 19 sierpnia obie eskadry przebazowały się na lotnisko pod Mińskiem Mazowieckim. Stąd działały zaledwie kilka dni. Po rozbiciu ostatnich dwóch samolotów, 3 eskadra została wycofana do Warszawy na uzupełnienie, a 10 eskadra przeniosła się bliżej frontu i od 25 sierpnia operowała z lotniska Biel^[99].

25 sierpnia zakończyły się działania pościgowe wojsk polskich za rozbitymi oddziałami sowieckimi. Nastąpiła stabilizacja linii frontu, a jednostki lotnicze przeszły kolejną reorganizację. Wycofano z frontu 2., 8. i 21. eskadry^[99]. W strefie tyłowej przebywały jeszcze eskadry: 3., 11., 14., 17. i 18. oraz „eskadra toruńska”. Wojsko Polskie przygotowywało się do kolejnych operacji^[100].

Lotnictwo w obronie Lwowa i w walkach na Wołyniu z Armią Konną Budionnego

7 eskadra myśliwska we wrześniu 1920 we Lwowie

Na początku sierpnia na lotnisku Lewandówka stacjonowały eskadry III dywizjonu lotniczego mjr. Faunt le Roya. Były to 5. i 6. eskadry wywiadowcze, 7. i 15. eskadry myśliwskie^[e][102]. W składzie dywizjonu znajdował się też III ruchomy park lotniczy^[103]. 10 sierpnia 1 Armia Konna Siemiona Budionnego skierowana została w kierunku Lwowa. Do 15 sierpnia eskadry rozpoznawały kierunki uderzeń sowieckich kawalerzystów^[100].

Na prawym skrzydle broniącej kierunku lwowskiego polskiej 6 Armii działały 12. i 13. Dywizje Piechoty, wiążąc oddziały sowieckie na linii rzek Strypy i górnego Bugu, aż do Buska. Lewe skrzydło stanowiła 5 Dywizja Piechoty, usiłująca utrzymać front między Sokalem a Kamionka Strumiłową, a centrum bronić miała 6 Dywizja Piechoty. Ta ostatnia nie zdążyła obsadzić frontu od Buska do Kamionki i musiała rozpocząć powolny odwrót^[100].

15 sierpnia armia Budionnego jedną z dywizji osiągnęła Bug między Buskiem a Kamionką Strumiłową, a drugą doszła pod Chołojów. 15 eskadra myśliwska zaatakowała sowieckie oddziały w rejonie Wierzblany–Adamy–Jabłonówka–Sokole^[100]. W kolejnym dniu rozpoznanie lotnicze przyniosło informację, że nieprzyjaciel sforsował Bug, a czołowe jego oddziały posuwają się szybko w kierunku zachodnim.
We froncie powstała 25 kilometrowa wyrwa, w którą wtargnęły masy kawalerii bolszewickiej. Dla zamknięcia tej luki dowództwo 6 Armii nie miało już żadnych odwodów prócz tych kilkunastu samolotów we Lwowie. 16 sierpnia wszystkie samoloty III dywizjonu były w powietrzu. Ataki przeprowadzane były systemem pojedynczych samolotów. Maszyny przechodziły do ataku bombami z wysokości 700 – 800 metrów, a następnie ostrzeliwały kolumny nieprzyjaciela z lotu koszącego. Tego dnia dywizjon przeprowadziło 49 lotów szturmowych bez strat własnych^[104][105]. Rankiem 17 sierpnia wystartowało 19 samolotów^[106]. Zadaniem III dywizjonu było wsparcie wojsk własnych w rejonie Busk–Krasne, a także powstrzymywanie kolumn jazdy sowieckiej w marszu na Lwów. Tego dnia działania lotnicze cechowała ogromna determinacja pilotów, a kawaleria Budionnego poniosła bardzo dotkliwe straty. Natarcie sowieckiej 6 Dywizji Kawalerii zostało odparte wyłącznie przy pomocy polskiego lotnictwa^[104]. Łącznie w tym dniu wykonało ono 69 lotów szturmowych^[106].
18 sierpnia pogorszyły się warunki atmosferyczne. Do dyspozycji dowódców eskadr pozostało już tylko 14 samolotów. Pierwsze ataki skierowano na lasy otaczające Zadwórze. Po południu cel ataków lotniczych został przesunięty w okolice Żółtańca, by w tym rejonie przygotować przeciwuderzenie własnej kawalerii. Był to dzień największego wysiłku bojowego lotników w czasie obrony Lwowa. Przeprowadzono 72 loty bojowe^[107].
O tym, że szarże lotnicze były skuteczne, świadczy przejęta przez polski radiowywiad depesza Budionnego z 18 sierpnia^[108]:

Z powodu zagrożenia lotniska w Lewandówce, wieczorem wszystkie eskadry dywizjonu przeleciały na lotniska pod Przemyślem. Odległość od linii frontu spowodowała, że w następnych dniach znacznie ograniczony został udział lotnictwa w walkach. W czasie od 19 do 26 sierpnia załogi dywizjonu wykonały jeszcze 23 loty bojowe^[109].

Ponowne nasilenie walk z jednostkami 1 Armii Konnej nastąpiło na przełomie sierpnia i września podczas bitwy pod Komarowem^[109]. W tym czasie III dywizjon lotniczy dysponował 13 samolotami gotowymi do działań, 16 maszyn było remontowanych, a 5 dalszych znajdowało się w trakcie montażu^[110]. 31 sierpnia piloci 15 eskadry wywiadowczej zwalczali oddziały kawalerii sowieckiej w rejonie Cześniki i w okolicach Niewichrowa. Z uwagi na dużą odległość od linii frontu, eskadra urządziła pod Korczowem lotnisko wysunięte. Pozostałe eskadry w dalszym ciągu działały z Lewandówki^[109].

Na początku września 5 eskadrę wywiadowczą wycofano do odwodu Naczelnego Dowództwa i przeniesiono do Przemyśla. Eskadry 6. 7. i 15. zwalczały kawalerię sowiecką w rejonie Hrubieszowa i Uściługa^[110]. We wrześniu dość aktywnie działała 15 eskadra myśliwska. W październiku miała przejść do Rudni, ale ze względu na nieodpowiednie warunki, 8 października eskadra przeniosła się na lotnisko w Zdołbunowie. W październiku wykonała jeszcze 12 lotów bojowych. 7 eskadra myśliwska swoje ostatnie zadanie bojowe podczas wojny polsko-sowieckiej wykonała 23 września, a 6 eskadra wywiadowcza 1 października^[111].

Od północy wojska Budionnego spychała także 3 Armia gen. Władysława Sikorskiego. Sytuacja operacyjna sprawiła, że wchodzący w jej skład, a stacjonujący na lotniskach w rejonie Lublina i Chełma II dywizjon lotniczy z eskadrami: 8., 9. i 14. zaczął współdziałać taktycznie z dywizjonem III^[110].

Personel latający 8-ej eskadry we wrześniu 1920 w Chełmie

Już 3 września do Lublina przybyła 8 eskadra wywiadowcza i wykonała loty rozpoznawcze na korzyść grupy gen. Krajowskiego. Następnie przebazowała się do Chełma i zwalczała kawalerię Budionnego w rejonie Zamościa i Uściługa. Także 9. i 14. eskadry wywiadowcze skutecznie włączyły się do działań. Walki charakteryzowały się dużą manewrowością, a z uwagi na sukcesy wojsk lądowych coraz dłuższym promieniem działania eskadr^[111].

Kolejna intensyfikacji działań lotniczych nastąpiła 22 września. Załogi 14 eskadry wywiadowczej atakowały tabory nieprzyjaciela w Zwiahlu i utrzymywały łączność z pomiędzy sztabami oddziałów wojsk lądowych. W tym czasie eskadry II dywizjonu przeniosły się na lotnisko w Łucku^[111].

W październiku 8. i 9. eskadry wywiadowcze oraz 21 eskadra niszczycielska^[f] współpracowały z oddziałami rajdowymi kawalerii polskiej. Dwie pierwsze zapewniały wsparcie lotnicze Korpusowi Kawalerii płk. Rómmla. Obie zostały przesunięte na lotnisko w Korcu i od 5 października rozpoznały obszar przyszłych działań, a zwłaszcza strefę Olewsk–Korosteń–Żytomierz–Berdyczów–Miropol^[112].

8 października korpus płk. Rómmla ruszył na Korosteń. Trzy samoloty 8 eskadry zmusiły, blokujący działania polskich kawalerzystów, sowiecki pociąg pancerny do wycofania się w kierunku południowo-wschodnim. Następnego dnia rozpoznawano rejony: Zwiahel–Korosteń i Zytomierz–Berdyczów. W tym też dniu utracono łączność z działającym na dużych przestrzeniach korpusem jazdy. Poszukiwania kawalerzystów trwały kilka dni. Dopiero 12 października skutecznie doręczono rozkazy powstrzymujące ich działania. Tego dnia obie eskadry wzięły udział w zwalczaniu oddziałów nieprzyjaciela blokujących polskiej jeździe drogę powrotu za Słucz. Na tym zakończyły się działania bojowe 8. i 9 eskadry wywiadowczej^[113].
Najdłużej, bo do ostatniego dnia wojny polsko-bolszewickiej, czyli 18 października 1920, działała 21 eskadra niszczycielska. Wspierała ona działania rajdowe 1 Brygady Jazdy prowadzącej zagon kawaleryjski na Nowokonstantynów i Letyczew^[113].

Działania eskadr w bitwie nad Niemnem

Zniszczone mosty na Niemnie – zdjęcie wykonała 30 IX 1920 załoga kpt. pilot Teofil Dziama i ppor. obs. Michał Blaicher

Zwycięstwa nad Wisłą, Wkrą i Wieprzem, i prowadzone działania pościgowe doprowadziły 2. i 4 Armię nad granicę z Prusami Wschodnimi. Naczelne Dowództwo WP postanowiło zmienić dotychczasowy kierunek natarcia obu związków operacyjnych z północnego na wschodni. 27 sierpnia rozpoczęto przegrupowanie. 2 Armia gen. Edward Rydza- Śmigłego otrzymała rozkaz zajęcia pozycji w rejonie Białegostoku, z odpowiedzialnością za teren na północ od Hajnówki, 4 Armia gen. Leonarda Skierskiego przejścia spod Łomży do rejonu Brześcia nad Bugiem i przejęcia odpowiedzialności za odcinek frontu od Hajnówki do Włodawy. 29 sierpnia podjęto intensywne przygotowania operacji zaczepnej przeciwko wojskom Frontu Zachodniego^[114]. Plan przeprowadzenia operacji zakładał skupienie głównego wysiłku na lewym skrzydle 2 Armii i uderzenie przez Niemen w kierunku na Lidę. 4 armia miała wykonać uderzenie pomocnicze z Polesia w kierunku na Baranowicze^[115]. Do głównych zadań polskiego lotnictwa w przededniu bitwy należało: zlokalizowanie miejsc postoju odwodów Armii Czerwonej oraz liczby i stanu przepraw przez Niemen^[116]. Na stanowisko Szefa Lotnictwa 2 Armii został wyznaczony rtm. pil. Antoni Buckiewicz^[117], a 4 Armii mjr pil. Jerzy Kossowski^[118].

Po reorganizacji, w skład lotnictwa 2 Armii wchodziły: 1., 12. i 16. eskadry wywiadowcze i 13 eskadra myśliwska. Eskadry 1. i 13. rozlokowana została w Dojlidach, a eskadry 12. i 16. w Markowszczyznie. Na początku września lotnictwo 4 Armii składało się tylko eskadr: 10. i 17. wywiadowczych. 17 eskadra w rejon przyszłych działań dotarła dopiero w połowie miesiąca. 17 września do Białegostoku przybyła też 3 eskadra wywiadowcza, która została przekazana do dyspozycji 4 Armii^[113]. Ta ostatnia w czasie przelotu w rejon działania straciła aż trzy samoloty. Dopiero 22 września na front dotarła przeznaczona dla 14 Wielkopolskiej Dywizji Piechoty 19 eskadra myśliwska. Rozlokowana została na lotnisku w Tewli, a działania rozpoczęła już w trakcie bitwy nad Niemnem^[119].

Lotnictwo 2 Armii już od 5 września prowadziło rozpoznanie ugrupowania bojowego nieprzyjaciela. 16 eskadra wywiadowcza prowadziła dalekie rozpoznanie, 13 eskadra myśliwska przede wszystkim wspierała własną piechotę w czasie lokalnych walk nad Świsłoczą i pod Odelskiem, a pozostałe eskadry prowadziły rozpoznanie taktyczne^[121]. Załogi 12 eskadry meldowały o ruchach odwodów i grupowaniu znacznych sił na odcinku Lipsk – Kuźnica – Odelsk. Wykryto sześć sowieckich baterii artylerii. 15 września zlokalizowano lotnisko przeciwnika pod Jaświerzą. Stwierdzono także ruchy wojsk litewskich w rejonie na północny wschód od Lepli i duże zgrupowanie wojsk sowieckich między Odelskiem a Indurą^[119]. W tym czasie na korzyść dowództwa 4 Armii działała tylko 10 eskadra wywiadowcza. W ciągu 10 lotnych dni jednostka wykonała ponad 30 zadań wywiadowczych. W drugiej połowie września 1. i 12 eskadra rozpoznawała przeprawy sowieckie przez Niemen i Świsłocz. Załogi 16 eskadry rozpoznały stan sowieckich przepraw mostowych na odcinku od Grodna do Mroczy^[121].

21 września rozpoczęła się bitwa nad Niemnem, a dowodzenie operacyjne nad 2. i 4 Armią objął marsz. Józef Piłsudski. Szefem Lotnictwa grupy armii już od 17 września był ppłk pil. Aleksander Serednicki^[122]. Tego dnia eskadry 2 Armii wykonały 21 lotów bojowych, a lotnictwo 4 Armii prowadziło obserwację szos Wołkowysk–Słonim, Prużana–Słonim i Kobryń–Pińsk oraz zwalczało podążające w stronę frontu posiłki wojsk sowieckich. W następnych dniach obszar działania eskadr przenosił się stopniowo na wschód. 24 września załoga 10 eskadry dostarczyła pilne rozkazy na stanowisko dowodzenia Grupy gen. Franciszka Krajowskiego rozlokowane Pniewach koło Janowa^[121]. Tego samego dnia szef lotnictwa Kwatery Głównej Naczelnego Wodza ppłk Aleksander Serednicki wykonał lot wywiadowczy na trasie Białystok–Wołkowysk–Moczulino–Wiechotnice–Warejki– Wołkowysk–Wojtkiewicze–Mścigowo–Białystok. Stwierdzono, że oddziały sowieckie, broniące dotychczas Wołkowyska, wycofują się z miasta^[123]. 22 września do działań weszła 3 eskadra wywiadowcza. Mimo przydziału do 4 Armii, początkowo wykonała kilka lotów wywiadowczych w pasie działania 2 Armii^[121]. 25 września lotnictwo 2 Armii atakowało umocnienia wokół Grodna i wykonywało loty wywiadowcze w trójkącie Słonim–Baranowicze–Grodno. Następnego dnia oddziały sowieckie rozpoczęły wycofanie z zajmowanych stanowisk nad Niemnem i Świsłoczą. Eskadry wzbraniały bolszewickim saperom palenia i niszczenia mostów na tych rzekach. W kolejnych dniach 13 eskadra zwalczała nieprzyjaciela na przeprawach przez Świsłocz, a 16 eskadra wywiadowcza niszczyła grupy przeprawiające się przez Niemen.

Również lotnictwo 4 Armii wspierało w tym czasie działania pościgowe wojsk lądowych. 25 września do działań weszła stacjonująca w Tewie 19 eskadra myśliwska. Przy próbie nawiązania łączności z 18 pułkiem ułanów w rejonie Izabelina, zestrzelony został ppor. Eugeniusz Guttmejer. W rejonie Lidy działała 3 eskadra, a załogi 10 eskadry wykonywały loty łącznikowe. W okolicy Wołkowyska nawiązano kontakt z 15 Wielkopolską Dywizją Piechoty i powtórnie z grupą jazdy gen. Krajowskiego. W tym czasie 10 eskadra wywiadowcza operowała już z lotniska Lipowo, a w pierwszych dniach października przebazowała się do Słonimia, a następnie do Baranowicz^[124].

Ostatnie walki

16 eskadra na lotnisku w Lidzie przed „Buntem Wileńskim”, z szefem lotnictwa 2-ej armii rtm. Antonim Buckiewiczem

1 października załoga 16 eskadry por. Dziama i ppor. Romanowski została zaatakowana przez 3 sowieckie myśliwce. Jeden z sowieckich samolotów został trafiony, a polski samolot uniknął zestrzelenia i powrócił na lotnisko. W tym też dniu załoga por. Halewski i por. Makowiecki wykonywała typowy lot rozpoznawczy na trasie Grodno – Lida – Mołodeczno – Dokszyce. W rejonie między Lidą a Mołodecznem zaatakowała bombami pociąg pancerny. Pozbawiona bomb, wracała na lotnisko. W rejonie dworca kolejowego w Mołodecznie, lotnicy rozpoznali pociąg dowództwa Frontu Zachodniego. Atak bombowy był już jednak niemożliwy. 2 października większość eskadr 2 Armii przeniosła się na lotnisko w Lidzie, a wszystkie eskadry 4 Armii z Brześcia, Prużany i Lipowa przebazowały się na lotnisko Piaski pod Słonimiem^[124]. W końcu września na lotnisko w Baranowiczach przybyła eskadra toruńska (nowa 4 eskadra wywiadowcza) i rozpoczęła działania w pasie 4 Armii. Do Baranowicz z lotniska Miedziejski pod Wołkowyskiem przegrupowała się także 3 eskadra wywiadowcza. W październiku większość eskadr znacząco zmniejszyła swoją aktywność. Jedynie 4 eskadra przeprowadziła w tym miesiącu ponad 30 lotów wywiadowczych i łącznościowych^[125]. 13 października zakończyła swój udział w wojnie 19 eskadra myśliwska. Jej trzy samoloty przeleciały nad zdobytym przez jednostki polskie Mińskiem Litewskim. 15 października swe ostatnie loty bojowe wykonały: 3, 12 i 10 eskadry wywiadowcze. 10 eskadra tego dnia wykonała dwa loty łącznościowe. 18 października o 24.00 weszło w życie zawieszenia broni i wszystkie eskadry zakończyły definitywnie działalność bojową na froncie wojny polsko-bolszewickiej^[125]. Dowódca 2 Armii, gen. Edward Rydz-Śmigły w swoim rozkazie napisał: „Szefowi lotnictwa, rotmistrzowi Buckiewiczowi dziękuję za doskonałą, pełną poświęcenia i brawurową pracę eskadr lotniczych: 1., 12., 13. i 16.”^[126].

Jednostki lotnicze biorące udział w walkach na froncie polsko-bolszewickim

Grupy lotnicze / dywizjony
Nazwa grupy/dywizjonu				Uwagi
I Grupa Lotnicza				Przemianowana w I dywizjon lotniczy
II Grupa Lotnicza				Przemianowana w II dywizjon lotniczy
III Grupa lotnicza				Przemianowana w III dywizjon lotniczy
IV Grupa Lotnicza				Przemianowana w IV dywizjon lotniczy
V Grupa Lotnicza				Przemianowana w V dywizjon lotniczy
I Wielkopolska Grupa Lotnicza				Przemianowana w VII dywizjon lotniczy
Eskadry lotnicze[127]
Godło	Nazwa eskadry	Podporządkowanie		Uwagi
		Organizacyjne	Taktyczne
	1 eskadra wywiadowcza	I dywizjon lotniczy IV dywizjon lotniczy[128]	2 A (wyp. kij.) 5 A (bit.warsz.) 2 A (bit.niem.)	Uzupełniona 582 eskadrą francuską
	2 eskadra wywiadowcza		3 A (22 VII)[129] 2 A (bit.warsz. i niem.) odwód (bit.niem.)?
	3 eskadra wywiadowcza	V dywizjon lotniczy[73]	2 A (wyp. kij.) 3 A (22 VII)[129] 4 A (bit.warsz.i niem.)
	4 eskadra wywiadowcza	I dywizjon lotniczy IV dywizjon lotniczy[128]		Wcielona do Szkoły Obserwatorów, eskadra toruńska
	5 eskadra wywiadowcza	III dywizjon lotniczy II dywizjon lotniczy[73]	6 A (22 VII)[129] (bit.warsz.) odwód (bit.niem.)
	6 eskadra wywiadowcza	III dywizjon lotniczy II dywizjon lotniczy[73]	6 A (22 VII)[129] (bit.warsz.i niem.)	lwowska
	7 eskadra myśliwska	III dywizjon lotniczy V dywizjon lotniczy[73]	2 A (wyp. kij. do 4 VIII[130]) 6 A (od 4 VIII[130]) 6 A (bit.warsz.i niem.)	Eskadra kościuszkowska
	8 eskadra wywiadowcza	I dywizjon lotniczy II dywizjon lotniczy	1 A (bit.warsz.) 3 A (bit.niem.)
	9 eskadra wywiadowcza	II dywizjon lotniczy	2 A (wyp. kij.) 1 A (bit.warsz.) 3 A (bit.niem.)
	10 eskadra wywiadowcza	VII dywizjon lotniczy (od IV 1920)	4 A[131] (V 1920) (bit.warsz.i niem.)	Uprzednio IAOWP w Rosji
	11 eskadra wywiadowcza	IV dywizjon lotniczy[128]	odwód (bit.niem.)
	12 eskadra wywiadowcza	VII dywizjon lotniczy (od IV 1920)	4 A[131] (V 1920) 5 A (bit.warsz.)	ex I wielkopolska
	13 eskadra myśliwska	VII dywizjon lotniczy (od IV 1920)	4 A[131] (V 1920) 5 A (bit.warsz.) 2 A (bit.niem.)	ex II wielkopolska
	14 eskadra wywiadowcza	II dywizjon lotniczy VII dywizjon lotniczy (od IV 1920)	4 A[131] (V 1920) 2 A (bit.warsz.) 3 A (bit.niem.)	ex III wielkopolska
	15 eskadra myśliwska	III dywizjon lotniczy II dywizjon lotniczy (od V 1920)[73]	4 A (bit.warsz.)? 6 A (bit.niem.)	ex IV wielkopolska
	16 eskadra wywiadowcza	V dywizjon lotniczy[73]	2 A (wyp. kij.) odwód (bit.warsz.) 2 A (bit.niem.)	z 39 eskadry francuskiej
	17 eskadra wywiadowcza	II dywizjon lotniczy[73]	2 A (do 4 VIII) Front Płd-Wsch (od 4 VIII[130]) 4 A (bit.niem.)	z 59 eskadry francuskiej
	18 eskadra wywiadowcza	IV dywizjon lotniczy[128]	odwód (bit.niem.)	z 580 eskadry francuskiej
	19 eskadra myśliwska	VII dywizjon lotniczy (od IV 1920)	4 A[131] (V 1920) odwód (bit.warsz.) 4 A (bit.niem.)	ze 162 eskadry francuskiej
	21 eskadra niszczycielska	II dywizjon lotniczy (od V 1920)[73]	2 A (do 4 VIII[130]) 3 A (od 4 VIII[130]) odwód (bit.niem.)

Samoloty będące na wyposażeniu polskich eskadr lotniczych

Nazwa	Kraj produkcji	Zdjęcie	Typ	Załoga	Uzbrojenie	Użytkownicy w WP
AEG C.IV	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy, lekki bombowiec	2	2 karabiny maszynowe oraz 300 kg bomb	5. i 8. eskadra wywiadowcza, 21. eskadra niszczycielska
Airco DH.9	Wielka Brytania		samolot rozpoznawczy, bombowy	2	1 karabin maszynowy pilota, 2 km strzelca oraz 210–300 kg bomb	5. i 6. eskadra wywiadowcza
Albatros B.II	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy	2	brak	1. i 15. eskadra wywiadowcza
Albatros C.I	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy strzelca oraz 100 kg bomb	2., 3., 5., 6., 9., 14. eskadra wywiadowcza oraz 18. eskadra myśliwska
Albatros C.III	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy, bombowy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 91 kg bomb	1., 2., 4., 7. i 8. eskadra wywiadowcza
Albatros C.V	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy strzelca oraz 180 kg bomb	1. i 2. eskadra wywiadowcza
Albatros C.VII	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 90 kg bomb	3., 4., 5., 6. i 14. eskadra wywiadowcza
Albatros C.X	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy, bombowy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 80 kg bomb	12. eskadra wywiadowcza
Albatros C.XV	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 100 kg bomb	8., 12., 14. i 16. eskadra wywiadowcza oraz 21. eskadra niszczycielska
Albatros C.XII	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy	2	2 karabiny maszynowe oraz 100 kg bomb	1, 2., 3. i 4. eskadra wywiadowcza
Albatros D.II	Cesarstwo Niemieckie		samolot myśliwski	1	2 karabiny maszynowe	8. eskadra wywiadowcza
Albatros D.III (Oef)	Austro-Węgry		samolot myśliwski	1	2 karabiny maszynowe	7., 13. i 15. eskadra myśliwska
Albatros D.V	Cesarstwo Niemieckie		samolot myśliwski	1	2 karabiny maszynowe	3., 5., 8., 8. oraz 12. eskadra wywiadowcza
Albatros J.I	Cesarstwo Niemieckie		samolot piechoty	2	2 karabiny maszynowe pilota, 1 km strzelca	8. eskadra wywiadowcza
Anatra Anasal	Imperium Rosyjskie		samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy oraz 30 kg bomb	1. i 10. eskadra wywiadowcza
Ansaldo A.1 Balilla	Włochy		samolot myśliwski	1	2 karabiny maszynowe	7 eskadra myśliwska
Ansaldo SVA.5	Włochy		samolot rozpoznawczy	1	2 karabiny maszynowe	7 eskadra myśliwska
Ansaldo SVA-9	Włochy		samolot rozpoznawczy, bombowy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 90 kg bomb	12. eskadra wywiadowcza
Breguet 14	Francja		samolot rozpoznawczy, lekki bombowiec	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 lub 2 km-y strzelca oraz 256–300 kg bomb	1., 3., 4., 10., 16. i 17. eskadra wywiadowcza
Bristol F.2 Fighter	Wielka Brytania		samolot myśliwski	2	1 karabin maszynowy pilota oraz 2 km-y strzelca	1., 9. i 10. eskadra wywiadowcza
DFW C.IV	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca	6. eskadra wywiadowcza
DFW C.V	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy, bombowy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 100 kg bomb	4., 5., 6., 8., 11., 12., 14. i 16. eskadra wywiadowcza, 2 eskadra wielkopolska
Fokker D.VII	Cesarstwo Niemieckie		samolot myśliwski	1	2 karabiny maszynowe	13. i 15. eskadra myśliwska, 6. eskadra wywiadowcza
Fokker D.VIII	Cesarstwo Niemieckie		samolot myśliwski	1	2 karabiny maszynowe	7. eskadra myśliwska
Friedrichshafen G.III	Cesarstwo Niemieckie		samolot bombowy	3	3 karabiny maszynowe oraz 900 kg bomb	6. eskadra wywiadowcza i 21. eskadra niszczycielska
Gotha G.IV	Cesarstwo Niemieckie		samolot bombowy	3	2 karabiny maszynowe oraz 300–500 kg bomb	21. eskadra niszczycielska
Halberstadt CL.II	Cesarstwo Niemieckie		samolot myśliwski	2	1 lub 2 karabiny maszynowe pilota, 1 km strzelca	8. i 14. eskadra wywiadowcza
Halberstadt CL.IV	Cesarstwo Niemieckie		samolot myśliwski	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca	2. i 14. eskadra wywiadowcza
Hannover CL.II	Cesarstwo Niemieckie		samolot myśliwski	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca	2., 4., 5., 6., 8., 11., 12., 14. i 17. eskadra wywiadowcza
Hannover CL.V	Cesarstwo Niemieckie		samolot myśliwski	2	2 karabiny maszynowe pilota, 1 km strzelca	9. i 12. eskadra wywiadowcza
Hansa-Brandenburg C.I	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 100 kg bomb	5., 6., 8. i 16. eskadra wywiadowcza
Lloyd C.IV	Austro-Węgry		samolot rozpoznawczy	2	brak	3. eskadra lotnicza bojowa
Lloyd C.V	Austro-Węgry		samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy strzelca oraz 90 kg bomb	2. eskadra wywiadowcza
LVG C.II	Cesarstwo Niemieckie	(c) Bundesarchiv, Bild 104-00321 / CC-BY-SA 3.0	samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 60 kg bomb	12. eskadra wywiadowcza
LVG C.V	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy, bombowy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 115 kg bomb	4., 6., 8., 12. i 14. eskadra wywiadowcza
LVG C.VI	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy, lekki bombowiec	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 90 kg bomb	6., 8., 12. i 14. eskadra wywiadowcza
Roland CL.II	Cesarstwo Niemieckie		samolot myśliwski, samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca	2., 4., 5., 6., 8., 11., 12., 14. i 17. eskadra wywiadowcza
Nieuport 23	Francja		samolot myśliwski	1	1 karabin maszynowy	1. eskadra wywiadowcza
Nieuport 24	Francja		samolot myśliwski	1	1 karabin maszynowy	1., 2., 4., 5., 6., 8. i 14. eskadra wywiadowcza
Oeffag C.I	Austro-Węgry		samolot rozpoznawczy	2	brak	3. eskadra lotnicza bojowa
Oeffag C.II	Austro-Węgry		samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy strzelca oraz 40 kg bomb	5., 6., 9. i 12. eskadra wywiadowcza
Royal Aircraft Factory S.E.5	Wielka Brytania		samolot myśliwski	1	2 karabiny maszynowe	7 eskadra myśliwska
Rumpler C.I	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy, lekki bombowiec	2	1 karabin maszynowy strzelca oraz 100 kg bomb	2., 5., 6., 8., 12. i 14. eskadra wywiadowcza
Rumpler C.IV	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 100 kg bomb	5. eskadra wywiadowcza
Rumpler C.VII	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy strzelca	2., 8. eskadra wywiadowcza
Rumpler C.VIII	Cesarstwo Niemieckie		samolot rozpoznawczy	2	1 karabin maszynowy pilota, 1 km strzelca oraz 50 kg bomb	9., 12. eskadra wywiadowcza
Salmson 2	Francja		samolot rozpoznawczy, bombowy	2	1 karabin maszynowy pilota, 2 km-y strzelca oraz 160 kg bomb	580., 581., 582. eskadra salmsonów, 1., 11. i 18. eskadra wywiadowcza
Sopwith Camel	Wielka Brytania		samolot myśliwski	1	2 karabiny maszynowe	7 eskadra myśliwska
Sopwith Dolphin	Wielka Brytania		samolot myśliwski	1	2 karabiny maszynowe	19 eskadra myśliwska
SPAD S.VII	Francja		samolot myśliwski	1	1 karabin maszynowy	7. i 19. eskadra myśliwska
SPAD S.XIII	Francja		samolot myśliwski	1	2 karabiny maszynowe	19. i 18. eskadra myśliwska, 1. i 14. eskadra wywiadowcza

Polscy lotnicy okresu wojny polsko-bolszewickiej

Szefowie lotnictwa frontów i armii oraz dywizjonów lotniczych[132]

Stopień Nazwisko i imię Zdjęcie Stanowisko kapitan pilot Bastyr Stefan dowódca III dywizjonu lotniczego major pilot Serednicki Aleksander dowódca I grupy lotniczej szef lotnictwa 1 Armii szef lotnictwa KG NW kapitan pilot Perini Camillo dowódca II dywizjonu lotniczego szef lotnictwa Frontu Ukraińskiego szef lotnictwa 6 Armii kapitan pilot Słoniewski Julian dowódca IV grupy lotniczej major pilot Faunt de Roy Cedric dowódca III dywizjonu lotniczego szef lotnictwa 6 Armii major pilot Rayski Ludomir dowódca III dywizjonu lotniczego major pilot Kossowski Jerzy dowódca V dywizjonu lotniczego szef lotnictwa 3 Armii szef lotnictwa 4 Armii major pilot Abżółtowski Sergiusz szef lotnictwa Frontu Środkowego rotmistrz pilot Buckiewicz Antoni dowódca IV grupy lotniczej dowódca VII dywizjonu lotniczego szef lotnictwa Frontu Litewsko-Białoruskiego szef lotnictwa 5 Armii szef lotnictwa 2 Armii kapitan pilot Iwaszkiewicz Wacław szef lotnictwa 4 Armii podpułkownik pilot Grochowalski Tadeusz dowódca I grupy wielkopolskiej szef lotnictwa Frontu Wielkopolskiego podpułkownik pilot Krzyczkowski Marek dowódca I grupy wielkopolskiej porucznik pilot Borejsza Jerzy dowódca IV grupy lotniczej major pilot Niżewski Piotr szef lotnictwa 1 Armii dowódca dywizjonu rezerwowego major pilot Narkiewicz Waldemar dowódca I grupy lotniczej szef lotnictwa Frontu Litewsko-Białoruskiego szef lotnictwa 7 Armii szef lotnictwa 3 Armii porucznik pilot Jurkiewicz Artur dowódca IV dywizjonu lotniczego szef lotnictwa 1 Armii

Uwagi

Przypisy