Pomezania
 | |
| Państwa | |
|---|---|
| Stolica | |
| Ważniejsze miasta | |
Pomezania (niem. Pomesanien, prus. *Pomedjan) – kraina historyczna oraz dawne terytorium plemienne, położone w zachodniej części Prus, istniejące do XIII wieku.
Etymologia
Nazwę Pomezania wywodzi się od zrekonstruowanego pruskiego słowa *Pomedjan oznaczającego "lesisty kraj", "kraj pod lasami"[2][3].
Położenie
Pomezania sąsiadowała z Pogezanią, Sasinią, ziemią chełmińską oraz z Pomorzem Gdańskim. Naturalne granice regionu wyznaczały kolejno: Wisła na zachodzie, Nogat na północnym-zachodzie, jezioro Drużno na północy, Drwęca na południowym wschodzie i Osa na południu. Obecnie ziemie te leżą na terenie województwa pomorskiego, warmińsko-mazurskiego i kujawsko-pomorskiego.
Historia
Pomezania należała do najmłodszych pruskich ugrupowań plemiennych. Uformowało się ono w wyniku zajęcia przez Prusów na przełomie XII i XIII w. obszarów między Osą i Wisłą a rzeką Dzierzgoń[3]. Do końca XII wieku zachodnia i południowa Pomezania była zasiedlona przez ludność słowiańską (kasztelania świecka) w rejonie grodów: Nowy Dwór, Zwiniarz, Gutowo, Łanioch, Pokrzydowo, Trzcin, Tarczyny, Grążawy i z granicą z Prusami między Nielbarkiem a Szynwałdem[4]. Ekspansja terytorialna społeczności związanych z pruskim kręgiem kulturowym przybrała na sile w XII stuleciu[5]. Zasiedlone zostały wówczas tereny znajdujące się na południe i wschód od rzeki Dzierzgoń[5][3]. W latach 1213, 1216, 1220, 1226, 1252[6] miały miejsce pruskie rejzy łupieżcze, które spowodowały upadek struktur osadniczo-terytorialnych związanych ze słowiańską strefą chełmińsko-dobrzyńską w południowej części Pojezierza Iławskiego oraz z Pomorzem Wschodnim[5]. Przypuszczalnie w trakcie tych wydarzeń zostały zniszczone przez Prusów piastowskie grody w Węgrach koło Malborka i w Podzamczu koło Kwidzyna[5]. Niewątpliwie już w drugiej połowie XII w. zasiedlone zostały obszary całego Pojezierza Iławskiego utożsamianego z historyczną ziemią pruską Pomezanią i taki obraz sytuacji osadniczej tego obszaru przedstawiają wzmianki zawarte w krzyżackich źródłach pisanych[5].
W 1 połowie XIII wieku całą Pomezanię opanowali Prusowie, wypierając zamieszkującą ją wcześniej na północy i południu tej krainy ludność słowiańską[4]. Przypuszczalnie centrum osadniczym Pomezanii był gród w Starym Dzierzgoniu[4]. Na południu Pomezanii znajdowały się ziemie: Resya (w rejonie Prabut i jeziora Dzierzgoń), Geria, Prezla i Rudencz[7]. Na północy Pomezanii znajdowała się ziemia Pasulōwō (lub Posolua), ciągnąca się na północ być może aż do okolic Starego Pola, która była we wczesnym średniowieczu zamieszkiwany przez ludność słowiańską[3].
Pomezania to jeden z pierwszych terenów podbitych przez Zakon krzyżacki. W czasie I powstania pruskiego Pomezanowie walczyli przeciwko Zakonowi, natomiast podczas II powstania nie przyszli powstańcom z pomocą. Zachowali język i obyczaje, co umożliwiło w XVI wieku sporządzenie słownika języka pruskiego i katechizmu pruskiego („Enchiridion Pruski”). Pomezania jako pierwsza kraina pruska uległa osadnictwu niemieckiemu i polskiemu po podboju krzyżackim. Jej terytorium znalazło się w XIII wieku w obrębie Prus Górnych (niem. Oberland).
28 lipca 1243 r. na terenie Pomezanii utworzono decyzją legata papieskiego Wilhelma z Modeny diecezję pomezańską, jedną z czterech diecezji pruskich. Obejmowała ona teren większości Prus Górnych leżący między Warmią a ziemią chełmińską. Siedzibą diecezji była katedra pomezańska w Kwidzynie, a podlegała ona metropolii w Rydze. Zarówno samą diecezję, jak i dominium należące do biskupów pomezańskich również nazywano Pomezanią[8]. Dobra pomezańskie zostały zsekularyzowane w 1525 roku i włączone do okręgu górnopruskiego.
Miasta
Do miast leżących współcześnie na terenie Pomezanii należą:
| Lp. | Miasto | Populacja | Powierzchnia | Województwo |
|---|---|---|---|---|
| 1. |  Kwidzyn | 38 179 | 21,54 km² |  pomorskie |
| 2. |  Malbork | 37 898 | 17,2 km² | pomorskie |
| 3. |  Iława | 33 128 | 21,88 km² |  warmińsko-mazurskie |
| 4. |  Sztum | 9746 | 4,59 km² | pomorskie |
| 5. |  Prabuty | 8710 | 7,29 km² | pomorskie |
| 6. |  Susz | 5586 | 6,67 km² | warmińsko-mazurskie |
| 7. |  Dzierzgoń | 5413 | 3,90 km² | pomorskie |
| 8. |  Łasin[a] | 3197 | 4,79 km² |  kujawsko-pomorskie |
| 9. |  Miłomłyn | 2449 | 12,38 km² | warmińsko-mazurskie |
| 10. |  Zalewo | 2165 | 8,22 km² | warmińsko-mazurskie |
| 11. |  Kisielice | 2109 | 3,37 km² | warmińsko-mazurskie |
Miasta zdegradowane
Do miast Pomezanii (które jednak z różnych przyczyn utraciły status miasta) należą również:
| Lp. | Dawne miasto | Populacja | Prawa miejskie | Degradacja | Województwo |
|---|---|---|---|---|---|
| 1. |  Gardeja[b] | 2282 | 1334 r. | 1945 r. |  pomorskie |
| 2. |  Biskupiec | 1927 | 1331 r. | 1946 r. | warmińsko-mazurskie |
Zobacz też
Uwagi
- ↑ Miasto dawniej było pograniczem pomiędzy zasięgiem słowiańskim, a pruskim. Od 2 poł. XIII wieku obszar na prawym brzegu rzeki Osy wokół miasteczka Łasin zaczął być zaliczany do ziemi chełmińskiej.
- ↑ Gardeja była dawniej pograniczem pomiędzy zasięgiem słowiańskim, a pruskim.
Przypisy
- ↑ Miasto było stolicą diecezji pomezańskiej, która obejmowała w większości obszar dawnej Pomezanii. Ponadto jest to najstarsze miasto na terenie tej krainy (prawa miejskie - przed 1236 r.) W związku z tym można uznać Kwidzyn za nieformalną stolicę Pomezanii.
- ↑ Pomezanie, Encyklopedia Warmii i Mazur [dostęp 2022-07-29] (pol.).
- ↑ a b c d Pruthenia Society, Seweryn Szczepanski, Pruthenia Yearbook, vol 6: 2011 [dostęp 2019-08-29] (ang.).
- ↑ a b c Uniwersytet Mikołaja Kopernika (Toruń) Instytut Archeologii i Etnografii, Studia nad Osadnictwem Średniowiecznym Ziemi Chełmińskiej. T. 4 (2002), Toruń, 2002 [dostęp 2019-08-21].
- ↑ a b c d e Sławomir Wadyl, WĘGRY. THE SETTLEMENT COMPLEX IN THE POMERANIAN-PRUSSIAN BORDERLAND IN THE 11TH-12TH C. // WĘGRY. ZESPÓŁ OSADNICZY NA POGRANICZU POMORSKO-PRUSKIM W XI-XII W. [dostęp 2019-08-26] (ang.).
- ↑ Uniwersytet Mikołaja Kopernika (Toruń) Instytut Archeologii i Etnografii, Studia nad Osadnictwem Średniowiecznym Ziemi Chełmińskiej, Toruń, 1990– [dostęp 2019-08-26].
- ↑ Granice pruskich ziem Prezla i Rudencz | Seweryn Szczepanski - Academia.edu, www.academia.edu [dostęp 2017-11-26] (ang.).
- ↑ Jan Wiśniewski, Elekcje biskupów pomezańskich w średniowieczu, Olsztyn, Studia Warmińskie XXXVIII (2001), s. 97-116
Linki zewnętrzne
- Pomezania, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VIII: Perepiatycha – Pożajście, Warszawa 1887, s. 739.
Media użyte na tej stronie
_COA.svg)
Herb gminy Biskupiec (powiat nowomiejski)
Pomezania na mapie administracyjnej Polski
Herb Kwidzyna
Lista ziem pruskich z Liber Census Daniae duńskiego króla Waldemara II Zwycięskiego z ok. 1210-1231 r.
Podział plemienny Prus w XIII wieku wg H. Łowmiańskiego
Warmia i diecezje w Prusach w XIII w.