Pomnik Wdzięczności Żołnierzom Armii Czerwonej w Sanoku

Pomnik Wdzięczności Żołnierzom Armii Czerwonej
Ilustracja
Pomnik Wdzięczności Żołnierzom Armii Czerwonej (2013)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Sanok

Miejsce

Plac Harcerski

Typ pomnika

posąg na cokole

Projektant

Jan Krug,
Wojciech Firek,
Andrzej Getter,
Józef Sękowski

Data odsłonięcia

16 listopada 1977

Ważniejsze przebudowy

1990

Data likwidacji

15 września 2016

Położenie na mapie Sanoka
Mapa konturowa Sanoka, w centrum znajduje się punkt z opisem „Pomnik Wdzięczności Żołnierzom Armii Czerwonej”
Położenie na mapie Polski
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Pomnik Wdzięczności Żołnierzom Armii Czerwonej”
Położenie na mapie powiatu sanockiego
Mapa konturowa powiatu sanockiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Pomnik Wdzięczności Żołnierzom Armii Czerwonej”
Ziemia49°33′40,7″N 22°12′09,0″E/49,561306 22,202500

Pomnik Wdzięczności Żołnierzom Armii Czerwonej (także Pomnik Wyzwolenia[1]) – pomnik w Sanoku istniejący w latach 1977-2016, w zamierzeniu ustanowiony jako hołd dla żołnierzy Armii Czerwonej, którzy mieli zginąć w trakcie zajmowania miasta w 1944 roku, w końcowym okresie II wojny światowej. Był ulokowany na Placu Harcerskim przy frontowym, wschodnim wejściu do parku miejskiego od strony ulicy Adama Mickiewicza.

Historia

Pierwszy sowiecki Pomnik Wdzięczności powstał w tym miejscu na przełomie lat 1944/1945. Stanął w okolicy innego upamiętnienia, bowiem władze hitlerowskie w 1941 ustawiły pomnik honorujący żołnierzy niemieckich, którzy polegli w walkach o zdobycie linii Mołotowa w czerwcu 1941, gdy rozpoczęto atak Niemiec na ZSRR. Inskrypcja brzmiała: "Zur Erinnerung an den 22. Juni 1941 Festungs-Pionierstab 24 Vorm. Oberbaustab 33. 1940-1942"[2][3]. Na utworzonej formie pomnika została umieszczona kopuła pochodząca z sowieckiego bunkra z Krzywuli koło Leska[4]. Po wojnie, z czasem zostały usunięte metalowe litery stanowiące inskrypcję[5]. Pomnik został zlikwidowany w 1957[5].

Od sierpnia 1944 Góra Mickiewicza pokryta została pierwszymi pochówkami żołnierzy sowieckich. W bezładnych i płytko zakopywanych trumnach chowano zmarłych, z których wypływały strugi osocza. Na mogiłach stawiano pomniki wykonane z desek, kształtem przypominały miniaturowe wieże wiertnicze zwieńczone pięcioramienną gwiazdą. Deski na pomnikach pomalowane były w kolorach czerwonym, a inne zielonym, co oznaczało, że są to groby wyznawców islamu. Ten cmentarz wojenny znajdował się na stoku góry, ponad obecnym pomnikiem. W 1945 ustawiono również monument, który był integralną częścią tej nekropoli[6][7][8].

Z założenia pomnik miał być wyrazem wdzięczności za rzekome wyzwolenie Sanoka z niemieckiej okupacji[9]. Pierwotny Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej powstał w 1947[10]. Następnie powstał obelisk z 1951 roku, w miejscu wojskowej mogiły, upamiętniający miejsce pochówku żołnierzy sowieckich, poległych podczas walk frontowych w 1944 roku[11][12]. Pomnik obłożono czarnymi płytami marmurowymi zabranymi z kamienicy przy ulicy 3 Maja 23 (tzw. „Weinerówka”)[13]. Na czterech tablicach umieszczono inskrypcje w języku polskim i rosyjskim[14]. Na szczycie monumentu umieszczono czerwoną gwiazdę[15].

W latach 1952 i 1953 przeprowadzono ekshumację ciał żołnierzy radzieckich, które przeniesiono do utworzonej kwatery na Cmentarzu Centralnym przy ul. Rymanowskiej[16][17]. Na kwaterę radziecką wyznaczono kwartał cmentarza na którym wcześniej chowani byli żołnierze c.k. armii, w tym żołnierze 32 pułku węgierskich honwedów, polegli w okolicach Sanoka podczas I wojny światowej. Pomnik upamiętniający żołnierzy węgierskich został zniszczony, a groby zniwelowane. Monument przetrwał do 1977, kiedy zdecydowano stworzeniu nowego pomnika.

Przed pomnikiem odbywały się wiece: z okazji rocznicy powstania PKWN[18], rocznicy utworzenia Armii Czerwonej[19] utworzenia Armii Radzieckiej[20][21], Dnia Zwycięstwa[22][23], uroczystości upamiętniające napaść Niemiec na Polskę 1 września[24][25][26], Święto Pracy 1 maja[27][28], rocznice tzw. wyzwolenia Sanoka spod okupacji niemieckiej[29][30][31][32][33][34], rewolucji październikowej[35]. Rekonstrukcja pomnika została zrealizowana w czynie społecznym[36].

Pod koniec 1976 podjęto prace nad stworzeniem nowego monumentu, wówczas wykonano gipsową makietę oraz przystąpiono do odkucia pomnika w blasze miedzianej (w tym celu w szkołach przeprowadzono na ten cel zbiórkę złomu miedzianego); pracami kierował prof. inż. arch. Jan Krug z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie[37]. Konstrukcja monumentu wykonana z patynowanej miedzianej blachy powstała według projektu Wojciech Firka, Andrzeja Gettera, Józefa Sękowskiego[38][39][40]. Pomnik ustanowiono w 1977 w miejscu poprzedniego monumentu[12]. Jego odsłonięcie nastąpiło 16 listopada 1977 podczas uroczystości w których uczestniczyli konsul generalny ZSRR w Krakowie Iwan Korczma, gen. bryg. Tadeusz Sroczyński oraz przedstawiciele władz, w tym Władysław Kruczek (wygłosił przemówienie[38]), Kazimierz Balawajder, Stanisław Szczepański, którzy dokonali odsłonięcia monumentu oraz Adolf Jakubowicz, Kazimierz Murman, Edward Biegański, Aleksander Zgirski[40][41][42]. Umieszczono go na scenie, za którą na muralu widniał mosiężny napis: „Pamięci żołnierzy Armii Czerwonej poległych w walkach o wyzwolenie Sanoka”.

W 1977 został wybity medal zaprojektowany przez Wojciecha Firka, na którego awersie umieszczono napis Pamięci żołnierzy Armii Czerwonej poległych w walkach o wyzwolenie Sanoka, a na rewersie widniał zarys sanockiego Pomnika Wdzięczności i napis Sanok 5 XI 1977[43].

Po przemianach politycznych w Polsce w styczniu 1990 został usunięty fragment inskrypcji bezpośrednio dotyczący państwa sowieckiego (dosł. „Armii Czerwonej”)[44] i gwiazda czerwona oraz zmieniono napis na cokole pomnika; inskrypcja brzmiała: „Pamięci żołnierzy poległych w walkach o wyzwolenie Sanoka”[45]. W latach 90. zaginięciu ulegały litery z inskrypcji pomnika[46]. W 1998 otoczenie pomnika zostało poddane renowacji[47]. Po rewitalizacji tej części miasta napis ostatecznie zdemontowano[48].

We wrześniu 2013 powierzchnia pomnika została uszkodzona w wyniku zamalowania farbą[49]. W październiku 2014 roku grupa mieszkańców zażądała od władz miasta usunięcia monumentu[50]. Pod koniec 2015 władze miasta ogłosiły, że zamierzają przenieść pomnik do Muzeum PRL-u w Rudzie Śląskiej[51]. Uchwałą z 5 lipca 2016 Rada Miasta Sanoka postanowiła o przeniesieniu pomnika do Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej w Krakowie[52]. W głosowaniu szesnastu radnych opowiedziało się za uchwałą, a 4 wstrzymało się od głosu, zaś zdanie za pozostawieniem pomnika w swoim miejscu wyraził występujący przed radą Andrzej Woźny, prezes sanockiego oddziału Związku Inwalidów Wojennych RP[53][54][55]. 15 września 2016 monument został zdemontowany[56][57]. Rzeczniczka rosyjskiego resortu dyplomatycznego, Marija Zacharowa, odnosząc się do demontażu pomników w Polsce powiedziała, że Moskwa nie pozostawi tego bez reakcji[58].

Przypisy

  1. ↑ Uroczyste obchody rocznicy Wielkiego Października. „Gazeta Sanocka – Autosan”. Nr 32 (395), s. 1, 10-20 listopada 1986. 
  2. ↑ Maria Łapiszczak: Sanok na dawnej pocztówce i fotografii. Cz. II. Sanok: 2001, s. 38, 44. ISBN 83-915388-1-8.
  3. ↑ Borys Łapiszczak: Sanok i Województwo Podkarpackie na dawnej pocztówce i fotografii. Cz. VII. Sanok: Poligrafia, 2004, s. 40. ISBN 83-915388-4-2.
  4. ↑ Bolesław Baraniecki. Fortyfikacje sowieckie wokół Leska. „Bieszczad”. Nr 13, s. 313-314, 2007. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Oddział Bieszczadzki. ISSN 1425-8080. 
  5. ↑ a b Bolesław Baraniecki. Fortyfikacje sowieckie wokół Leska. „Bieszczad”. Nr 13, s. 315, 2007. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Oddział Bieszczadzki. ISSN 1425-8080. 
  6. ↑ Bolesław Baraniecki. Fortyfikacje sowieckie wokół Leska. „Bieszczad”. Nr 13, s. 314-315, 2007. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Oddział Bieszczadzki. ISSN 1425-8080. 
  7. ↑ Tu podano rok 1946, zob. Stefan Stefański: Sanok i okolice. Przewodnik turystyczny. Sanok: 1991, s. 46.
  8. ↑ Maria Łapiszczak: Sanok na dawnej pocztówce i fotografii. Cz. II. Sanok: 2001, s. 65. ISBN 83-915388-1-8.
  9. ↑ Tomasz Sokołowski (red.), Andrzej Romaniak: Pomnik Wdzięczności oblany farbą. esanok.pl, 2013-09-23. [dostęp 2021-09-24].
  10. ↑ Województwo krośnieńskie. W: Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa, lata wojny 1939-1945. Warszawa: Rada Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa / Sport i Turystyka, 1988, s. 389. ISBN 83-217-2709-3.
  11. ↑ Piotr Kutiak: Zielone serce Sanoka - park miejski w Sanoku. twojebieszczady.net. [dostęp 2016-07-07].
  12. ↑ a b ZBoWiD 1986 ↓, s. 239.
  13. ↑ Stefan Stefański. Pan Stefański opowiada. „Weinerówka”. „Tygodnik Sanocki”. Nr 24 (107), s. 5, 26 listopada 1993. 
  14. ↑ Edward Zając. Pomnik Wdzięczności dla Żołnierzy Armii Radzieckiej. „Gazeta Sanocka – Autosan”. Nr 17 (62), s. 6, 1-30 września 1976. 
  15. ↑ Ilustracje. W: Ziemia sanocka. Kraków: Wydawnictwo Artystyczno-Graficzne RSW Prasa, 1966, s. 89.
  16. ↑ Stefan Stefański: Cmentarze sanockie. Sanok: Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. Oddział w Sanoku, 1991, s. 14.
  17. ↑ Andrzej Romaniak, Sanok. Fotografie archiwalne Tom I, Sanok 2009, s. 294, 296
  18. ↑ Dokończenie sprawozdań obchodu Święta Odrodzenia w woj. rzeszowskim. Sanok. „Nowiny Rzeszowskie”. Nr 201, s. 6, 24 lipca 1950. 
  19. ↑ W 59 rocznicę powstania Armii Czerwonej. „Gazeta Sanocka – Autosan”. Nr 5 (74), s. 1, 1-15 marca 1977. 
  20. ↑ Warty honorowe. „Nowiny”. Nr 39, s. 1, 24 lutego 1982. 
  21. ↑ Za dalszą normalizacją życia społecznego i gospodarczego. Działać będziemy na rzecz stabilizacji. „Nowiny”. Nr 102, s. 2, 2 maja 1983. 
  22. ↑ Dzień Zwycięstwa na Rzeszowszczyźnie. „Nowiny”. Nr 127, s. 2, 10 maja 1970. 
  23. ↑ 43 rocznica zwycięstwa. Kwiaty przed pomnikami i na grobach nieznanego żołnierza. „Nowiny”. Nr 108, s. 2, 10 maja 1988. 
  24. ↑ Uroczystości w naszym regionie. Kwiaty na żołnierskich mogiłach. „Nowiny”. Nr 198, s. 2, 3 września 1979. 
  25. ↑ 43 rocznica Września. Uroczystości w regionie. „Nowiny”. Nr 172, s. 1, 2 września 1982. 
  26. ↑ Rocznica Września. „Nowiny”. Nr 204, s. 2, 2 września 1988. 
  27. ↑ Pod hasłami wierności robotniczej i narodowej tradycji. 1 Maja w regionie. Podkarpacie. „Nowiny”. Nr 87, s. 3, 4 maja 1981. 
  28. ↑ Pochody krzepiące serca. Na czele szły orkiestry. „Nowiny”. Nr 101, s. 3, 2-3 maja 1987. 
  29. ↑ W rocznicę wyzwolenia Sanoka. „Nowiny”. Nr 185, s. 1, 8 sierpnia 1983. 
  30. ↑ W 40 rocznicę wyzwolenia Sanoka. „Nowiny”. Nr 190, s. 1-2, 10 sierpnia 1984. 
  31. ↑ Rocznica wyzwolenia Sanoka. „Nowiny”. Nr 185, s. 1, 10-11 sierpnia 1985. 
  32. ↑ W rocznicę wyzwolenia Sanoka. „Nowiny”. Nr 184, s. 1, 9-10 sierpnia 1986. 
  33. ↑ Manifestacja pokojowa w rocznicę wyzwolenia Sanoka. „Nowiny”. Nr 183, s. 1, 8-9 sierpnia 1987. 
  34. ↑ W rocznicę wyzwolenia Sanoka. „Nowiny”. Nr 184, s. 1, 10 sierpnia 1988. 
  35. ↑ W 70 rocznicę Października. Wierni ideom Października. „Nowiny”. Nr 260, s. 2, 6 listopada 1987. 
  36. ↑ Wiesław Skałkowski. Stale zwiększamy krąg lektorów-agitatorów. „Podkarpacie”. Nr 22, s. 3, 31 maja 1979. 
  37. ↑ Pomnik Wdzięczności w nowym kształcie. „Gazeta Sanocka – Autosan”. Nr 24 (69), s. 1, 15-31 grudnia 1976. 
  38. ↑ a b ZBoWiD 1986 ↓, s. 240.
  39. ↑ Stefan Stefański: Sanok i okolice. Przewodnik turystyczny. Sanok: 1991, s. 46.
  40. ↑ a b Odsłonięcie pomnika Wdzięczności w Sanoku. „Nowiny”. Nr 262, s. 1-2, 17 listopada 1977. 
  41. ↑ Wiesław Koszela. Odsłonięcie Pomnika Wdzięczności. „Gazeta Sanocka – Autosan”. Nr 21 (90), s. 1-2, 15-30 listopada 1977. 
  42. ↑ Franciszek Oberc: Kalendarium sanockie 1974–1994. W: Sanok. Dzieje miasta. Feliks Kiryk (red.). Kraków: Secesja, 1995, s. 952. ISBN 83-86077-57-3.
  43. ↑ Andrzej Romaniak: Medale, medaliony, plakiety. Katalog zbiorów. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2005, s. 74. ISBN 83-919305-8-0.
  44. ↑ Władysław Stachowicz. Miejska Rada Narodowa w Sanoku 1950-1990. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990, s. 313, 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X. 
  45. ↑ Franciszek Oberc: Pomniki i tablice pamiątkowe Sanoka. Sanok: 1998, s. 13-14. ISBN 83-909787-1-7.
  46. ↑ Władysław Stachowicz. Miejska Rada Narodowa w Sanoku 1950-1990. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990, s. 160, 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X. 
  47. ↑ Renowacja pomnika. „Tygodnik Sanocki”. Nr 35 (355), s. 5, 28 sierpnia 1998. 
  48. ↑ Pomnik Wdzięczności oblany farbą, w: Tomasz Sokołowski. Andrzej Romaniak. esanok.pl, 23.09.2013
  49. ↑ Pomnik Wdzięczności oblany farbą. esanok.pl. [dostęp 2013-11-28]. (pol.).
  50. ↑ Mariusz Kamieniecki: Usunąć pomnik Armii Czerwonej z Sanoka. naszdziennik.pl, 2015-10-08. [dostęp 2016-07-07].
  51. ↑ Sanok: Pomnik Wdzięczności Żołnierzom Armii Czerwonej zostanie usunięty?. wmeritum.pl, 2015-11-19. [dostęp 2016-07-07].
  52. ↑ Uchwała Nr XXII/194/16 Rady Miasta Sanoka z dnia 5 lipca 2016r. w sprawie przeniesienia Pomnika Wdzięczności Żołnierzom Armii Czerwonej. bip.um.sanok.pl, 2016-07-14. [dostęp 2018-04-10].
  53. ↑ Małgorzata Sienkiewicz-Woskowicz. Decydowano nie zawsze jednogłośnie. „Tygodnik Sanocki”. Nr 27 (1279), s. 4, 8 lipca 2016. 
  54. ↑ Do końca wakacji pomnik Armii Czerwonej zniknie z parku. esanok.pl, 2016-07-05. [dostęp 2016-07-07].
  55. ↑ Ostatnie dni radzieckiego pomnika w Sanoku. Dyskusja na sesji rady miasta. esanok.pl, 2016-07-05. [dostęp 2016-07-07].
  56. ↑ Rozpoczął się demontaż pomnika wdzięczności żołnierzom radzieckim. esanok.pl, 2016-09-15. [dostęp 2016-09-15].
  57. ↑ Radziecki pomnik zniknął z sanockiego parku. Nareszcie. Godził w nasze poczucie dumy narodowej”. esanok.pl, 2016-09-15. [dostęp 2016-09-15].
  58. ↑ Памятник Благодарности Красной армии демонтирован в польском городе Санок. TASS, 2016-09-17. [dostęp 2016-09-23]. (ros.).

Bibliografia

  • Arnold Andrunik: Rozwój i działalność Związku Bojowników o Wolność i Demokrację na Ziemi Sanockiej w latach 1949-1984. Sanok: 1986, s. 1-335.

Media użyte na tej stronie

Subcarpathian Voivodeship location map.svg
Autor: SANtosito, Licencja: CC BY-SA 4.0
Location map of Podkarpackie Voivodeship. Geographic limits of the map:
  • N: 50.9 N
  • S: 48.95 N
  • W: 21.03 E
  • E: 23.66 E
Legenda pomnik.svg
Symbol pomnika do legendy mapy
"Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej w Sanoku".JPG
Autor: Silar, Licencja: CC BY-SA 3.0
Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej" w Sanoku
Powiat sanocki location map.png
Autor: Smat, Licencja: CC BY-SA 2.0
Location map
Sanok location map.png
Autor: OpenStreetMap contributors, Licencja: ODbL
OpenStreepMap location map of Sanok, Poland:
  • top = 49.5905
  • bottom = 49.5234
  • left = 22.1468
  • right = 22.2844