Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej

Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej

nr rej. B-139/93 z 19.05.1993 uchylone decyzją DOZ-APN.650.352.2022.BP z 21.09.2022
(c) I, Serdelll, CC-BY-SA-3.0 Widok na pomnik od strony al. Marsz. J. Piłsudskiego
Państwo	Polska
Miejscowość	Olsztyn
Miejsce	pl. Xawerego Dunikowskiego
Projektant	Xawery Dunikowski
Data odsłonięcia	1954
Położenie na mapie Olsztyna Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej
53°46′35,3″N 20°29′05,7″E/53,776472 20,484917

(c) I, Serdelll, CC-BY-SA-3.0

Widok na pomnik od ul. 22 Stycznia

(c) I, Serdelll, CC-BY-SA-3.0

Jeden z dwóch pylonów pomnika

Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińskiej i Mazurskiej, pierwotnie nazwany Pomnikiem Wdzięczności Armii Czerwonej, potocznie nazywany Szubienicami^[1] – pomnik stojący w Śródmieściu Olsztyna na placu Xawerego Dunikowskiego (wcześniej plac Armii Czerwonej) przy al. Piłsudskiego (dawna al. Zwycięstwa). Pomnik odsłonięto w 1954 roku.

Składa się z dwóch szarych charakterystycznych pylonów, mających symbolizować niezamknięty łuk triumfalny^[2].

Lokalizacja pomnika

Pomnik znajduje się na placu Xawerego Dunikowskiego (dawnym placu Armii Czerwonej w Śródmieściu – nazwa placu w latach 1957–1990, a nie placu gen. Bema, który w latach 1947–1956 nosił nazwę placu Armii Czerwonej). W sąsiedztwie znajdują się:

• al. Piłsudskiego (na północ)
• ul. Emilii Plater oraz gmach dawnej Rejencji olsztyńskiej, dzisiejszego Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego i Urzędu Marszałkowskiego (na wschód)
• ul. 22 Stycznia (na południe)
• „Aura Centrum Olsztyna” (na zachód)

Historia pomnika

22 stycznia 1945 Olsztyn zajęły oddziały Armii Czerwonej; po kilku dniach stacjonowania żołnierze radzieccy podpalili miasto – zniszczeniu uległo ok. 40% zabudowy, w tym wiele zabytków kultury.

Mimo to, w wyniku założeń ówczesnej doktryny politycznej w Polsce, ówczesne władze postanowiły w namacalny sposób wyrazić swoją „wdzięczność” dla Armii Czerwonej za wyzwolenie od niemieckiego okupanta^[3]. Zleceniodawcą pomnika był ówczesny wojewoda olsztyński – Mieczysław Moczar, oficjalnie decyzja była firmowana przez Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej^[4].

Projekt pomnika wykonał Xawery Dunikowski, były więzień obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu. W założeniu pomnik upamiętnia żołnierzy II i III Frontu Białoruskiego walczących w Prusach Wschodnich^[5]. Monument został wykonany z elementów kamiennych pochodzących z pomnika bitwy pod Tannenbergiem (niem. Tannenberg-Denkmal), przekształconego później na mauzoleum Hindenburga (Paul von Hindenburg), znajdującego się niegdyś w Sudwie pod Olsztynkiem (obecnie nie istnieje). Wykonali go trzej krakowscy rzeźbiarze: Tadeusz Sieklucki, Edward Koniuszy i Antoni Kostrzewa^[6], przy pomocy kamieniarzy z Warszawy.

Na pomniku wykuto typowe sceny z walk podczas II wojny światowej, czołg, sylwetkę żołnierza oraz sceny odnoszące się do socrealizmu: pracy na roli i w przemyśle oraz sierp i młot – godło ZSRR. Pomnik miał pierwotnie stanąć na środku ronda na placu Bema, jak ogłoszono w uchwale Rady Miejskiej Olsztyna, ale zmieniono plany i ustawiono pomnik wraz z nowym placem Armii Czerwonej w ścisłym Śródmieściu Olsztyna. Wokół pomnika posadzono drzewa iglaste, ustawiono słupy do flag państwowych oraz wybudowano schody do wejścia bliżej pylonów na wschodnim krańcu dawnego pl. Armii Czerwonej. W związku z brakami funduszy w Olsztynie prace nad budową pomnika trwały kilka lat^[7]. Uroczyste odsłonięcie pomnika nastąpiło 21 lutego 1954 r.^[8] W latach 60. XX w. pomnik był obiektem ataku, dokonanego przez nieznanych sprawców, dochodzenie w tej sprawie prowadziła Wojskowa Prokuratura Garnizonowa w Olsztynie^[9].

Wraz ze zmianami ustrojowymi w roku 1989 pojawiły się głosy, że pomnik trzeba rozebrać. Zmieniono nazwę placu i nazwę pomnika z „Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej” na „Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińskiej i Mazurskiej”^[3]. O przeniesienie pomnika zabiegali również politycy Tomasz Głażewski i Jerzy Szmit^[3]. W 1992 sformułowano list otwarty do władz państwowych i samorządowych z żądaniem natychmiastowej i całkowitej likwidacji pomnika, ponieważ nie stanowi on zabytku i jest symbolem znienawidzonego, krwawego sowieckiego terroru. List podpisali m.in.: Światowy Związek Żołnierzy AK, Związek Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego, Związek Sybiraków, Rodzina Katyńska i Polski Związek Kombatantów^[10]. W 1993 r. pomnik został wpisany do rejestru zabytków^[8]. W 2010, na mocy uchwały Rady Miasta, zlecono wyczyszczenie i renowację pomnika oraz przygotowanie tablicy z informacjami o pomniku^[3]. W sierpniu 2022 r. minister kultury i dziedzictwa narodowego podjął decyzję o uchyleniu wpisu do rejestru zabytków^[11].

Dziś plac pełni rolę parkingu samochodowego. O granitowe płyty na placu przed monumentem w początku lat 90. XX wieku upomniały się władze Olsztynka, motywując to, że przed II wojną światową była to ich własność^[10]. Zostały one częściowo zastąpione kostką brukową. Płyty kamienne z mauzoleum pozostały w pasie na osi założenia i w murku oddzielającym plac od al. Piłsudskiego.

Zobacz też

• Pomnik plebiscytowy w Olsztynie (niem. Abstimmungsdenkmal in Allenstein)
• Śródmiejskie ulice i place w Olsztynie – pl. Armii Czerwonej
• Pomnik Wdzięczności dla Armii Radzieckiej w Szczecinie
• Pomnik Wdzięczności Żołnierzom Armii Czerwonej

Przypisy

Bibliografia

• Dominika Czarnecka: „Pomniki wdzięczności” Armii Czerwonej w Polsce Ludowej i w III Rzeczypospolitej. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2015. ISBN 978-83-7629-777-4. OCLC 1062341968.
• Ryszard Tomkiewicz, Kulisy powstania Pomnika Wdzięczności dla Armii Radzieckiej, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1998, nr 3, s. 395–416.
• Gazeta Olsztyńska z dn. 19–20 maja 2007 r.