Pomorze Gdańskie
Państwa | ![]() |
---|---|
Stolica | Gdańsk |
Ważniejsze miasta | Gdynia, Sopot, Wejherowo, Tczew, Starogard Gdański, Pelplin, Puck, Skarszewy |
Pomorze Gdańskie – zachodnia część Pomorza Nadwiślańskiego, historyczna dzielnica Polski[1] nad dolną Wisłą nad Morzem Bałtyckim w przybliżeniu obejmująca swym obszarem szeroki pas na zachód od dolnej Wisły, tj. centralną i większość zachodniej części województwa pomorskiego, północno-zachodnią część województwa kujawsko-pomorskiego[2] oraz skrawek we wschodniej części województwa zachodniopomorskiego. Od wschodu Pomorze Gdańskie sąsiaduje z Pomezanią/Powiślem, od południa z Wielkopolską (Krajna), Kujawami i ziemią chełmińską, a od zachodu z Pomorzem Zachodnim.
W obrębie Pomorza Gdańskiego wyróżnia się regiony kulturowe, etnograficzne bądź historyczne: Kociewie, Kaszuby (w tym ziemię lęborsko-bytowską) oraz Bory Tucholskie.
Zarys historyczny
Na początku II wieku n.e. obszar Pomorza Gdańskiego zajęli przybyli ze Skandynawii Gepidzi i Goci, których ślady określane przez archeologów są jako kultura wielbarska. Plemiona germańskie wywędrowały na południe i po V wieku osiedlili się tu Słowianie[3]. Istnieją również teorie autochtoniczne mówiące o słowiańskim charakterze np. kultury łużyckiej[4].
W X wieku Pomorze Gdańskie zamieszkiwali Pomorzanie, od których wywodzą się współcześni Kaszubi. Istotne przeobrażenia struktur terytorialno-osadniczych miały miejsce na przełomie X i XI w. Manifestowały się głównie wznoszeniem nowej sieci grodów piastowskich. Część funkcjonujących wcześniej zespołów grodowych, jak na przykład obiekty w Garcu Wielkim, Gniewie, Lignowach Szlacheckich, została zniszczona już na początku XI w.[5] Jeszcze wcześniej bo pod koniec X w. lub na przełomie X i XI w. upadł gród w Sopocie. W ich miejsce powstawały nowe zajmujące miejsce w strukturach administracyjnych państwa piastowskiego grody w Owidzu, Ciepłem czy też warownia na wschodnim brzegu Wisły w Podzamczu koło Kwidzyna. Lata 60.[6] lub 90. X wieku to czas realnego uzależnienia i włączenia Pomorza Wschodniego w skład państwa Piastów[5].
Pierwsza wiadomość historyczna o Gdańsku pochodzi z 997 roku dzięki wysłaniu św. Wojciecha przez Bolesława Chrobrego w celu szerzenia wiary chrześcijańskiej – dotarł on do osady o nazwie Gyddanyzc. Dowodzić ma ta wiadomość, że Gdańsk z okolicznymi terenami należał do pierwszego historycznego władcy Polski Mieszka I[7]. Po śmierci Bolesława Chrobrego, w trakcie tzw. kryzysu dynastycznego nastąpił upadek władzy centralnej i usamodzielnienie się Pomorza Wschodniego. Istnieją pewne przesłanki wskazujące na uzyskanie kontroli nad Pomorzem w czasach drugiej monarchii piastowskiej. Pokonanie w 1046 lub w 1048 r. Pomorzan pozwoliło Kazimierzowi Odnowicielowi rozszerzyć domenę państwa o Pomorze Wschodnie, które sięgało ówcześnie na wschodzie w okolice grodu w Węgrach koło Malborka[5]. Być może odzwierciedleniem tych wydarzeń była realizacja inwestycji wznoszenia nowego grodu w widłach Wisły i Motławy w Gdańsku, co nastąpiło w latach 50.–60. XI stulecia. Przyjmuje się, że już u progu swojego panowania Bolesław Śmiały stracił zwierzchność nad Pomorzem. Próby przywrócenia zwierzchnictwa nad tym obszarem podjął Władysław Herman. Na krótko Pomorze zostało opanowane przez palatyna Sieciecha w 1090 r. Jeszcze tego samego roku w wyniku buntu lokalnych elit odzyskało niezależność. W 1091 r. próba przywrócenia poprzedniego stanu przez Władysława Hermana nie przyniosła powodzenia[8][9].
W latach 1109–1119 podejmowane były kolejne próby ustanowienia podległości Pomorza Gdańskiego Polsce. Polski książę, Bolesław III Krzywousty, pokonał Pomorzan w bitwie pod Nakłem (1109), kolejny najazd wojsk polskich nastąpił w 1112. W 1119 roku Krzywousty pokonał dwóch książąt pomorskich – sądzi się, że jednym z nich mógł być Świętopełk[10]. Od tego momentu datuje się podległość Pomorza Gdańskiego wobec Polski, zaś gwarantami zależności mieli być namiestnicy książąt krakowskich, od drugiej połowy XII w. tworzący dynastię Sobiesławiców.
W 1186 władcy Pomorza przyjęli wyznanie chrześcijańskie od duńskich cystersów, którym przewodził Bernard Dithard[11]; w 1188 roku nastąpiło w Gdańsku uroczyste podpisanie aktu fundacyjnego Opactwa Cystersów w Oliwie, którego Dithard został pierwszym opatem.
W 1210 roku książę Mściwoj I złożył hołd lenny królowi Danii Waldemarowi II. Zależność ta trwała krótko i skończyła staraniem Leszka Białego w 1211. W kolejnych latach książę Świętopełk II Wielki podejmował kolejne próby usamodzielnienia, do którego doszło po śmierci Leszka Białego (1227). W 1231 Świętopełk uzyskał dla siebie, swojej rodziny i swojego księstwa protekcję papieską. Stolica państwa (Gdańsk) uzyskała w tym okresie prawa miejskie według prawa lubeckiego.

W 1282 między księciem gdańskim Mściwojem II a księciem wielkopolskim Przemysłem II zawarty został układ w Kępnie; umowa głosiła, że ten z książąt, który przeżyje drugiego, będzie po nim dziedziczył. Od śmierci Mściwoja II w 1294 roku datuje się ponowne podporządkowanie Pomorza Gdańskiego Polsce. Zjednoczenie dwóch dzielnic umożliwiło Przemysłowi II koronację na króla Polski; został on zamordowany w 1296 roku, wskutek czego przez następne kilkanaście lat Pomorze przechodziło z rąk do rąk. Kolejnymi władcami stali się: książę Władysław Łokietek; w roku 1300 królem Polski został panujący w Czechach Wacław II; w 1305 roku jego następcą został Wacław III, który zginął w zamachu w 1306 roku. Wówczas Pomorze przejął ponownie Władysław Łokietek, jednak wkrótce je utracił. W roku 1308 Gdańsk został zajęty przez Brandenburczyków. Wezwani przez Łokietka do pomocy przy usunięciu Brandenburczyków Krzyżacy zajęli w tym samym roku część grodu i po nadejściu posiłków zaatakowali miasto. 13 listopada 1308, po wycofaniu się Brandenburczyków, doszło do rzezi gdańszczan i zajęcia miasta przez zakon na okres niemal 150 lat.
W 1343 w wyniku układu pokojowego krzyżacko-polskiego (pokój kaliski) król Polski Kazimierz III Wielki zrzekł się faktycznej władzy nad Pomorzem Gdańskim, zachowując jednakże tytuł jego „Pana i Dziedzica”. W tym samym roku Gdańsk ponownie otrzymał prawa miejskie (w dwa lata później działanie prawa lubeckiego całkowicie zastąpiono prawem chełmińskim).

W 1454 r. zostało utworzone województwo pomorskie, które ostatecznie ukształtowało się po II pokoju toruńskim w 1466 r. Było zwyczajowo zaliczane do obszaru Prus Królewskich.
Przez następne stulecia będący formalnie pod wpływami Polski Gdańsk, jak również inne miasta Prus Królewskich – tzw. trzy wielkie miasta pruskie (Gdańsk, Toruń i Elbląg)[12], posiadały znaczną samodzielność i przywileje.
W wyniku rozbiorów Polski Pomorze Gdańskie przeszło pod panowanie Prus, a później zjednoczonych Niemiec, jako prowincja Prusy Zachodnie (niem. Westpreußen). Jej stolicą był początkowo Kwidzyn, a po II rozbiorze Polski – Gdańsk. Stan ten trwał do zakończenia I wojny światowej, oprócz okresu 1807–1814, kiedy istniało Wolne Miasto Gdańsk. Po wojnie w wyniku traktatu wersalskiego Pomorze Gdańskie wróciło do Polski oprócz Gdańska i ziem do niego przylegających, które ponownie utworzyły Wolne Miasto Gdańsk, istniejące w latach 1920–1939. W lutym 1920 w Pucku odbyły się symboliczne zaślubiny Polski z morzem.
II wojna światowa przyniosła kolejne zmiany terytorialne: Pomorze Gdańskie i Gdańsk wcielono do III Rzeszy jako Gdańsk-Prusy Zachodnie. W 1945 roku całe Pomorze Gdańskie razem z Gdańskiem znalazło się w Polsce.
Miasta
miasto | populacja (2017) | województwo | |
---|---|---|---|
1. | Gdańsk | 464 293 | pomorskie |
2. | Gdynia | 246 643 | pomorskie |
3. | Tczew | 60 285 | pomorskie |
4. | Wejherowo | 50 016 | pomorskie |
5. | Rumia | 48 317 | pomorskie |
6. | Starogard Gdański | 48 144 | pomorskie |
7. | Chojnice | 39 950 | pomorskie |
8. | Sopot | 36 701 | pomorskie |
9. | Lębork[a] | 35 351 | pomorskie |
10. | Pruszcz Gdański | 30 287 | pomorskie |
11. | Świecie | 25 949 | kujawsko-pomorskie |
12. | Reda | 24 888 | pomorskie |
13. | Kościerzyna | 23 858 | pomorskie |
14. | Bytów[a] | 17 033 | pomorskie |
15. | Kartuzy | 14 663 | pomorskie |
16. | Człuchów | 13 888 | pomorskie |
17. | Tuchola | 13 820 | kujawsko-pomorskie |
18. | Puck | 11 302 | pomorskie |
19. | Władysławowo | 10 021 | pomorskie |
20. | Czersk | 9 953 | pomorskie |
21. | Pelplin | 7 979 | pomorskie |
22. | Skarszewy | 7 138 | pomorskie |
23. | Gniew | 6 820 | pomorskie |
24. | Żukowo | 6 608 | pomorskie |
25. | Czarne | 6 022 | pomorskie |
26. | Nowe | 5 958 | kujawsko-pomorskie |
27. | Brusy | 5 196 | pomorskie |
28. | Debrzno | 5 152 | pomorskie |
29. | Łeba[a] | 3 719 | pomorskie |
30. | Skórcz | 3 546 | pomorskie |
31. | Hel | 3 413 | pomorskie |
32. | Czarna Woda | 2 844 | pomorskie |
33. | Jastarnia | 2 728 | pomorskie |
34. | Biały Bór | 2 171 | zachodniopomorskie |
35. | Krynica Morska | 1 323 | pomorskie |
Galeria
- (c) Diego Delso, CC BY-SA 3.0
Dwór Wybickich w Będominie, ob. Muzeum Hymnu Narodowego
Pomnik gen. Józefa Hallera w Pucku
- (c) rysnal, CC BY-SA 3.0
Pałac Marysieńki w Gniewie
Zabytkowa chata rybacka w Jastarni
Liceum Ogólnokształcące w Chojnicach, jedna z najstarszych szkół w Polsce
Zobacz też
Uwagi
Przypisy
- ↑ Pomorze Gdańskie, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2020-02-10] .
- ↑ Według Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN, t. 9, Warszawa 1967, s. 267, Pomorze Gdańskie to obszar „na zachód od Wisły”.
- ↑ Dzieje Polski. Atlas ilustrowany. Demart 2007, s. 22–23.
- ↑ Na stronie Muzeum Archeologicznego w Gdańsku stwierdzono, że w III lub IV w. p.n.e. uformowała się lokalna grupa kultury łużyckiej, nazywana inaczej grupą kaszubską.
- ↑ a b c Sławomir Wadyl , WĘGRY. THE SETTLEMENT COMPLEX IN THE POMERANIAN-PRUSSIAN BORDERLAND IN THE 11TH-12TH C. // WĘGRY. ZESPÓŁ OSADNICZY NA POGRANICZU POMORSKO-PRUSKIM W XI-XII W. [dostęp 2017-02-15] (ang.).
- ↑ Gerard Labuda, Dzieje polityczne (VI–XII wiek); ekspansja państwa polskiego na Pomorze (X–XII w.), [w:] Historia Pomorza, t. 1 (do roku 1466), red. tenże, Poznań 1969, s. 307–308.
- ↑ B. Śliwiński, Pomorze w polityce i strukturze państwa wczesnopiastowskiego (X–XII w.), Kwartalnik Historyczny 107 (2000), s. 7–8.
- ↑ S. Szczur przypuszczał, że w planach palatyna było narzucenie administracji polskiej, co miało umożliwić szybką integrację z Księstwem Polskim. S. Szczur: Historia Polski – średniowiecze. Wydawnictwo Literackie, 2002, s. 117–118. ISBN 83-08-03272-9.
- ↑ M. Spórna P. Wierzbicki: Słownik władców Polski i pretendentów do tronu polskiego. s. 445.
- ↑ G. Labuda, Świętopełk syn Świętobora, s. 586.
- ↑ Pommerellisches Urkunddenbuch nr 6.
- ↑ Te miasta razem wzięte liczyły ok. 36,5% ludności miejskiej Rzeczypospolitej, stanowiły także większą część ludności Prus Królewskich.
Media użyte na tej stronie
Przelot skrzydłem Oksywie-Puck
Autor: Tomasz Przechlewski from Sopot, Poland, Licencja: CC BY 2.0
Tczew, most drogowy.
Autor: Krzysztof Golik, Licencja: CC BY 3.0
Old town hall in Świecie, Kuyavian-Pomeranian Voivodeship, Poland

Autor: Jan Jerszyński, Licencja: CC BY-SA 2.5
Puck - nabrzeże. Pominik upamiętniajacy Zaślubiny Polski z morzem dokonane przez gen. Józefa Hallera 10 lutego 1920 r. , Polska, woj. pomorskie
Autor: Ajaxajax, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zabytkowa chatka rybacka w Jastatnii
(c) rysnal, CC BY-SA 3.0
Gniew - "Pałac Marysieńki", dawny budynek gospodarczy, obecnie hotel w zespole zamkowym, 1674, XIX
Autor: Kozak1410, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Pelplin, kościół, ob. katedra p.w. NMP, 1280-1350, 1557, 1894-1899
Autor: Dawid Galus, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Gdańsk, Brama Mariacka, XIV, XVII
Autor: Izoldaw, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Wejherowo - Pałac Przebendowskich - tył budynku
Autor: Andrzej Otrębski, Licencja: CC BY-SA 3.0
Wejherowo - kamienice przy pl. Wejhera
Autor: Pici3k, Licencja: CC BY-SA 4.0
Chojnice, ul. Nowe Miasto 4/5 - dawne kolegium jezuickie, obecnie Liceum Ogólnokształcące imienia Filomatów Chojnickich, 1718-1755, 1868
Pomerelia: Slavic people until 1125
(c) Diego Delso, CC BY-SA 3.0
Main Town Hall, Gdansk, Poland

View of Gdańsk win 1575.
Autor: Ludwig Schneider, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tczew, Widok Starego Miasta ze starego mostu (zabytek nr 112)
Gdynia, aleja Jana Pawła II (wcześniej Aleje Zjednoczenia)