Poncjusz z Cimiez

Święty
Poncjusz z Cimiez

męczennik, biskup
Joseph Castel, Męczeństwo św. Poncjusza, obraz w Opactwie św. Poncjusza w Nicei
Data urodzenia	między 210 a 220
Data i miejsce śmierci	ok. 258 Cimiez (Nicea)
Czczony przez	Kościół katolicki Cerkiew prawosławną
Wspomnienie	14 maja w kalendarzu rzymskim, 11 lub 14 maja w Prowansji i Langwedocji, 11 maja w Katalonii i Majorce, 12 maja w Lantosque, 13 maja w Acquaviva (Włochy), 5/18 sierpnia w kalendarzu prawosławnym
Patron	Saint-Pons-de-Thomières Lantosque Figanières pól i winnic w Prowansji zielarzy i pszczelarzy w Katalonii
Szczególne miejsca kultu	Opactwo św. Poncjusza w Nicei Katedra św. Poncjusza w Saint-Pons-de-Thomières Kaplica św. Poncjusza w kościele św. Augustyna w Barcelonie

Poncjusz z Cimiez (Poncjusz Rzymianin, łac. Pontius Romanus, Pontius Cimellensis, fr. Pons de Cimiez, oks. i kat. Ponç de Cimiez, ur. w pierwszej ćwierci III wieku, zm. ok. 258 roku w Cimiez) – święty Kościoła katolickiego i Cerkwi prawosławnej, męczennik, senator rzymski, domniemany biskup Cimiez, ewangelizator tego miasta i okolic Nicei oraz doliny Ubaye w Górnej Prowansji; według niektórych starożytnych tekstów hagiograficznych i średniowiecznych kronik nawrócił na chrześcijaństwo cesarza Filipa I Araba i jego syna Filipa II.

Popularny w Prowansji, Langwedocji i Katalonii, gdzie znajdują się liczne kościoły pod jego wezwaniem oraz inne budowle, miejscowości i obiekty fizjograficzne nazwane od jego imienia. Głównymi propagatorami jego kultu w średniowieczu i nowożytności byli tamtejsi benedyktyni. W Prowansji jest znany także jako patron pól i winnic, a w Katalonii ponadto zielarzy i pszczelarzy, gdzie corocznie odbywają się targi różnych płodów rolnych zwane Fira de Sant Ponç.

W ikonografii przedstawiany zwykle jako legionista lub biskup.

Życiorys

Powołanie

Święty Poncjusz był Rzymianinem, synem senatora Markusa i jego żony Julii. Imię wskazuje na pochodzenie z rodu Pontia. Podstawowym źródłem informacji o nim jest tekst hagiograficzny Życie Poncjusza autorstwa Waleriana naocznego świadka (łac. Vita Pontii auctore Valerio teste oculato), zamieszczony m.in. w Acta Sanctorum^[1]. Nie zawiera on dat, a rekonstrukcję chronologii przeprowadził opat J.-G.-P. Maurel w swej monografii o świętym, na podstawie danych o papieżach i cesarzach wymienionych w żywocie^[2].

Poncjusz urodził się pomiędzy 210 a 220 rokiem, jako długo oczekiwane przez rodziców dziecko. Według Vita Pontii, gdy jego matka Julia była w ciąży, poszła z mężem do świątyni Jowisza zwanej Wielką w Rzymie, a wówczas „demon zamieszkujący świątynię krzyknął przez usta pogańskiego kapłana, że chłopiec w jej łonie zniszczy tę świątynię i jej bogów”. Kiedy Poncjusz się narodził, matka chciała go zabić ze strachu, ale ojciec sprzeciwił się temu^[3].

Jako młodzieniec Poncjusz w drodze do szkoły przechodził koło domu, w którym chrześcijanie uczestniczyli w porannej liturgii. Usłyszał słowa śpiewanego Psalmu 134/135, a w nim werset 15: bożki pogańskie to srebro i złoto, dzieło rąk ludzkich. Bardzo się tym zainteresował i zatrzymał przy bramie. Św. Poncjan, który wówczas celebrował liturgię (on to wprowadził śpiew psalmów do liturgii^[4]), zaprosił Poncjusza i jego towarzysza Waleriana, późniejszego autora żywotu, długo wykładając im Ewangelię, a po jakimś czasie ochrzcił ich. Poncjusz z kolei nawrócił swego ojca, którego św. Poncjan także ochrzcił – wraz z całą rodziną^[5][6].

Działalność w senacie

Cesarz Aleksander Sewer włączył dwudziestoletniego Poncjusza, wówczas żołnierza, w miejsce jego zmarłego ojca, w skład senatu. Poncjusz Rzymianin pozostawał senatorem przez około dwadzieścia lat. W senacie i otoczeniu cesarzy był szanowany „z powodu dobrej natury, zdrowego rozsądku i uczciwości”. Swoje dobra przekazał papieżowi św. Fabianowi, by je rozdał ubogim^[7].

Tomasz Treter, Filip I Arab, rycina z 1583 roku, z notą: pierwszy cesarz, który przyjął chrześcijańską wiarę

Poncjusz wywarł wpływ na przychylność cesarza Filipa I Araba wobec chrześcijaństwa. Św. Dionizy Wielki pisał o Filipie, że chrześcijanie byli jego przyjaciółmi^[8]. Niektórzy pisarze wczesnochrześcijańscy, m.in. św. Hieronim ze Strydonu^[9], a za nimi autorzy średniowieczni twierdzili, że Filip I Arab, jak też i jego syn Filip II, przyjęli chrześcijaństwo (co od XVII wieku jest poddawane krytyce i pozostaje kwestią sporną), podając różne okoliczności tego wydarzenia^[10]. Adamnan z Hy np. przypisuje tę zasługę św. Fabianowi^[11]. Według Vita Pontii papież ten tylko udzielił chrztu, zaś nawracanie było dziełem senatora^[12]. Marcin z Opawy napisał w biogramie Filipa w swej Kronice papieży i cesarzy, iż ten ostatni był ochrzczony przez św. Poncjusza^[13].

Oprócz korespondowania cesarza i jego żony Otacylii Severy z Orygenesem jedyną konkretną informacją potwierdzoną w kilku źródłach starożytnych, którą podają m.in. Euzebiusz z Cezarei i św. Jan Chryzostom, jest fakt, iż Filip I Arab podczas pobytu w Antiochii, w Wigilię Paschalną przyszedł do kościoła na liturgię, a biskup św. Babylas kazał mu stanąć z tyłu, z pokutnikami^[14].

Martyrologium Romanum podobnie jak inne martyrologia stwierdza, że dwóch cesarzy Filipów nawrócił do wiary Chrystusa, swoim głoszeniem i staraniami, właśnie senator Poncjusz, który później, za panowania Waleriana i Galiena, zdobył palmę męczeństwa, streszczając jego życie następująco:

Misja

Zdaniem Maurela Poncjusz Rzymianin przestał być senatorem wraz z edyktem cesarza Decjusza o konieczności udowodnienia lojalności wobec religii rzymskiej, którego skutkiem było prześladowanie chrześcijan, a zatem około 250 roku. Już wówczas prawdopodobnie opuścił Rzym wraz z wieloma innymi chrześcijanami i przybył do prowincji Alpy Nadmorskie, aby prowadzić misję ewangelizacyjną, kontynuując dzieło św. Bassusa z Nicei, który wtedy poniósł tam śmierć męczeńską^[16]. Zdaniem bollandystów opuścił Rzym dopiero „podczas prześladowań za Waleriana I i Galiena”^[17]. Samo Vita Pontii nie określa, o które prześladowania chodzi, lecz stwierdza jedynie, iż „przez krótki czas ukrywał się w Mieście”, ale przede wszystkim ze względu na gorliwe działania kapłanów pogańskich, nie będąc bezpiecznym, opuścił je^[18]. W Cemenelum (później Cemelium, Cimela, obecnie Cimiez, północno-wschodnia dzielnica Nicei) i okolicy głosił Ewangelię, nawracając wiele osób, o czym pisał Honorátus Bouchaeus w Historia Provinciae^[19]. Według miejscowej tradycji ewangelizował mieszkańców doliny Ubaye (nad rzeką Ubaye w obecnym departamencie Alpy Górnej Prowansji)^[20].

Od późnego średniowiecza, zdaniem bollandystów począwszy od XIV-wiecznego zbioru żywotów Catalogus Sanctorum et gestorum eorum, kilkakrotnie wydawanego w XVI wieku, którego autorem był Pietro de' Natali, rozpowszechniał się pogląd, iż Poncjusz był biskupem Cimiez^[21]. Nicolaas Clopper jr. we Florarium Temporum z 1473 roku jeszcze napisał o nim: rzymski senator i męczennik^[22]. U późniejszych autorów jest już zwykle: biskup i męczennik. André du Saussay w swoim Martyrologium Gallicanum z 1637 roku doprecyzował, że otrzymał od Namiestnika Chrystusowego godność biskupa i obowiązek rozszerzania Ewangelii w Galii^[23]. Nie podają jednak tego faktu ani w ogóle wzmianki o pełnieniu przez niego jakiejkolwiek funkcji kościelnej zachowane źródła z czasów wcześniejszych: żywoty, kazania i martyrologia, w których jest określany jako męczennik i głoszący Ewangelię, czyli ewangelista. Opat z Nicei Pietro Gioffredo z XVII wieku w Nicaea Civitas bronił wcześniejszego pochodzenia tytułu biskup na podstawie znanych mu źródeł^[24]. Maurel dowodził, iż niemożliwe jest, by ewangelizowanie prowincji miało być powierzone zwykłemu ewangeliście, a nie biskupowi, a Cimiez – stolica prowincji – nie była siedzibą biskupa wówczas, gdy były nią inne ważne miasta Galii^[25]. Według autorów monografii diecezji nicejskiej przeciwnie, beznadziejne jest usiłowanie, by pierwszego męczennika i ewangelizatora miasta Cimiez-Nicea uczynić pierwszym biskupem^[26]. W 1855 roku Rzym dokonał rewizji kultu św. Poncjusza, pozostawiając mu tytuł męczennika, lecz w diecezji nicejskiej zachowano tytuł biskup i męczennik^[27].

Męczeństwo

Kiedy współrządzący cesarze Walerian I i Galien rozpoczęli prześladowania chrześcijan, trwające od 257 do 260 roku, na rozkaz rezydującego w Cemenelum zarządcy prowincji Tyberiusza Klaudiusza Demetriusza, realizującego prześladowania, Poncjusz został tam aresztowany, a gdy odmówił oddania czci pogańskim bożkom, skazany na śmierć i stracony, prawdopodobnie 14 maja (lub 11 a 14 pochowany) 258 roku (niektóre źródła podają lata od 257 do 260)^[28].

Arena rzymska w Cimiez, miejsce męczeństwa św. Poncjusza (Nicea)

Wpierw był męczony na arenie, gdzie maszyna do tortur się połamała, a dwa niedźwiedzie, napuszczane na niego, zwróciły się przeciw oprawcom, zaś próba spalenia również okazała się nieskuteczna, gdyż wiatr odwrócił płomienie w stronę widowni (Pietro de' Natali wyolbrzymił pożar trybun, od którego zapaliła się pobliska świątynia Jowisza^[21]). Podczas tego odważnie głosił wiarę chrześcijańską, powodując nawrócenie widzów, którzy zawołali: Jeden jest Bóg chrześcijan, którego czci Poncjusz! Na koniec został ścięty i strącony ze skały nad rzeką Paillon, przepływającą przez Niceę^[29].

Walerian, towarzysz nawrócony wraz z nim, pochował jego ciało w pobliżu miejsca męczeństwa oraz zabezpieczył acta martyrum, czyli protokoły z procesu w Cemenelum^[30].

Vita Pontii, prócz tych informacji, zawiera dialogi św. Poncjusza z papieżem Poncjanem, swoim ojcem, cesarzem Filipem Arabem i jego synem (będące wykładem wiary chrześcijańskiej przeciwko kultowi Jowisza i Saturna), z zarządcą Klaudiuszem i asesorem Anabiuszem podczas rozprawy oraz modlitwę dziękczynną św. Fabiana za nawrócenie Filipa I i modlitwę św. Poncjusza przed śmiercią^[31].

Kult

Prowansja

Pamięć o św. Poncjuszu w kolejnych wiekach rozszerzała się na zachód, obejmując trzy kraje: wpierw całą Prowansję, a następnie Langwedocję i Katalonię. Najstarsze oznaki jego kultu istnieją w Cimiez. W miejscu męczeństwa zbudowano oratorium. Biskup św. Walerian z Cimiez w pierwszej połowie V wieku mówił o czci św. Poncjusza, wzywał do naśladowania wiary i cnót naszego świętego męczennika, w trzech kazaniach (Homiliae XV-XVII) z 440 roku^[22]. Zapewniał, że memoria o nim (wspomnienie o jego życiu i śmierci) odczytywano tam jako lectio w czasie liturgii godzin^[32] oraz że z daleka przybywali tam pielgrzymi^[33]. W VI wieku istniał dedykowany mu ołtarz w kaplicy Świętego Krzyża w Arles, którą zbudowała ksieni św. Rustykula z Arles (Marcia)^[34]. Trzecim wczesnym miejscem jego kultu była Marsylia, przede wszystkim opactwo św. Wiktora, założone przez św. Jana Kasjana^[35][36].

Kaplica św. Poncjusza na skale w miejscu jego męczeńskiej śmierci (nieistniejąca), odbitka na papierze solnym z kalotypu, 1855 rok

W roku 775, na polecenie Karola Wielkiego, dokonano odnowienia grobu świętego Poncjusza, a następnie zbudowano na tym miejscu bazylikę, w której ołtarz umieszczono bezpośrednio nad grobem^[37]. Wraz z kościołem wzniesiono klasztor benedyktyński. Jego pierwszym opatem został św. Sygariusz (Sacrius, fr. Siagre), biskup Nicei, bratanek króla^[22]. Według jednej z tradycji założycielami klasztoru byli mnisi z opactwa św. Wiktora, w związku z legendą, że głowa świętego potoczyła się do rzeki Paillon i popłynęła morzem do Marsylii, gdzie przechowali ją owi zakonnicy^[20][38]. Opactwo św. Poncjusza, obecnie leżące w granicach Nicei, odgrywało znaczną rolę w Hrabstwie Prowansji w następnych wiekach, a od 1388 roku w Hrabstwie Nicei. Było parokrotnie niszczone i odbudowywane^[39]. Obecnie budynki klasztoru są własnością miasta, jako część Szpitala Pasteura^[40]. Kościół należy do parafii św. Poncjusza, lecz od 1999 roku jest zamknięty z powodu złego stanu technicznego^[41]. Trwają prace remontowe i konserwatorskie^[42], których zakończenie planowane jest na maj 2019^[43].

Na skale nad rzeką Paillon, z której strącono ciało świętego, benedyktyni z Cimiez zbudowali kaplicę – martyrium, odrestaurowaną w 1700 roku, która uległa zniszczeniu, razem z urwiskiem, w roku 1925^[44].

W górskiej wsi Lantosque (Alpy Nadmorskie), którą Karol Wielki uposażył opactwo, leżącej ok. 25 km na północ od Nicei, zbudowano kościół (obecny z połowy XVII wieku) pod wezwaniem św. Poncjusza, uznanego za patrona tej miejscowości. Jego wspomnienie obchodzi się tam 12 maja. Od 1394 do 1789 roku w Lantosque znajdowało się osobne opactwo benedyktyńskie^[45].

Od tego opactwa, mającego liczne dobra ziemskie na terenie Prowansji, od końca X wieku rozpowszechniła się cześć dla św. Poncjusza jako patrona pól, winnic, młynów i innych obiektów związanych w rolnictwem, stąd też późniejsze małe wiejskie kaplice pod jego wezwaniem^[46].

W Nicei, na terenie należącym do opactwa, na początku XIII wieku mnisi zbudowali kościół, w miejscu wcześniejszego oratorium, pod wezwaniem św. Reparaty, późniejszą katedrę diecezji nicejskiej, w której umieścili relikwie św. Poncjusza. W drugiej połowie XVII wieku zbudowano obecną świątynię, konsekrowaną w 1699 roku. Relikwie jego znajdują się obecnie w kaplicy biskupów, zwanej też kaplicą św. Jana XXIII^[47].

Dzień św. Poncjusza był w XVII i XVIII wieku oficjalnym świętem w Nicei^[33].

Opactwo św. Poncjusza w Nicei

Wraz z powstaniem opactwa św. Poncjusza rozpowszechnione przez nie zostało Vita Pontii, znane też pod tytułami: Życie i męka świętego Poncjusza autorstwa Waleriana jego towarzysza (łac. Vita et passio sancti Pontii martyris auctore Valerio ejus contubernali), Dzieje życia i męczeństwa św. Poncjusza (łac. Acta vitae et martyrii S. Pontii) lub w skrócie Passio Pontii. Obecnie w bibliotekach europejskich znajduje się około trzydziestu jej rękopiśmiennych kopii^[48]. Najstarsze dwa egzemplarze pochodzą z VIII, bądź IX wieku, lecz językoznawcza analiza tekstu dowodzi, iż jest to redakcja dokonana w V, względnie VI stuleciu. Nie zawiera on żadnych błędów historycznych i anachronizmów. Z Apt pochodzi inna, krótsza wersja żywotu, zredagowana w IX/X wieku, zachowana w jednym egzemplarzu i nazwana przez badaczy Passio brevis aptensis^[49].

Pierwotne źródła przestały istnieć najprawdopodobniej w 890 roku, gdy Saraceni zniszczyli klasztor, wraz z jego archiwum. Następne w 1543 roku, gdy Turcy zniszczyli go ponownie, a późniejsze uległy dewastacji i rozproszeniu w 1792 roku, przy aneksji Nicei w czasie rewolucji we Francji^[50][51].

W XV stuleciu, w rejonie Briançonnais, powstało popularne misterium w języku staroprowansalskim Istorio de Sanct Poncz. Tekst sztuki jest obszerny (z dodatkami 6033 wersy), lecz nie ma żadnych innych wątków prócz zawartych w Vita Pontii^[52]. Składają się nań rozbudowane rozmowy między wszystkimi postaciami z żywotu, z dodaniem Rzymian, mieszkańców Cimiez, kapłanów, aniołów i demonów. Nie ma też wzmianki, aby Poncjusz był biskupem^[53]. Cały tekst został odnaleziony w 1865 roku w archiwum miejskim w Puy-Saint-Pierre, a w 1888 roku opublikowany wraz z krótkim wstępem^[54]. Nowe wydanie ukazało się w 2016 roku w USA^[55]. Późniejsze misterium Histoire de saint Pons było wystawiane w 1603 roku w Draguignan i w 1670 roku w Collobrières^[56].

Relikwie św. Poncjusza umieszczono w kościołach pod jego wezwaniem w Collobrières i Figanières. Ten pierwszy zbudowano na miejscu kaplicy zamkowej, którą w 1060 roku właściciel zamku Pontius de Vicino Castro podarował mieszkańcom jako parafialną, podległą Opactwu św. Wiktora w Marsylii. Kościół był trzykrotnie znacznie rozbudowywany: w XVI, XVII i XIX wieku, a w 1875 roku porzucony po zbudowaniu nowego i popadł w ruinę^[57]. Ten drugi ma obecnie budynek w stylu klasycystycznym, a dwa kilometry od niego, w winnicy na obrzeżach Figanières, w Domenie św. Poncjusza, jest romańska kaplica, o której pierwsza wzmianka pochodzi z 1601 roku. 11 maja odbywa się tam uroczysta procesja z relikwiarzem-popiersiem świętego wraz z poczęstunkami^[58]. Honorátus Bouchaeus w Historia Provinciae pisał o cudach i uzdrowieniach u przybywających do tych świątyń pielgrzymów^[59].

Kaplica św. Poncjusza w Valbelle na Montagne de Lure w Prowansji

Ołtarz w kościele św. Poncjusza w Touyet (gmina Ubraye)

Najstarszy zachowany kościół św. Poncjusza znajduje się w Peyroules (Alpy Górnej Prowansji) i pochodzi z VI/VII wieku^[60], lecz nie wiadomo, kiedy otrzymał obecne wezwanie, w 1045 roku został podarowany opactwu św. Wiktora w Marsylii^[61]. Porzucony w połowie XX wieku, został przywrócony do liturgii w 2014 roku, podczas uroczystości z udziałem przedstawicieli władz samorządowych gminy, departamentu i regionu^[62][63].

W XII-wiecznym kościele św. Poncjusza w Cabasse znajdują się relikty kościoła z IV wieku: ołtarze, pozostałości sarkofagów, kapitele i napisy grobowe^[64].

Od X wieku św. Poncjusz czczony był we Fréjus. W XI wieku zbudowano kościół pod jego wezwaniem koło Seyne, przebudowany w 1437, zniszczony przez protestantów w 1586 i odbudowany w 1605 roku^[65]. W Le Fugeret znajduje się kościół św. Piotra i św. Poncjusza, który w XIV wieku przejęło opactwo św. Wiktora po komandorii templariuszy^[66].

W XI stuleciu powstała, obecnie nieistniejąca, kaplica św. Poncjusza w Saint-Pons-les-Mûres w gminie Grimaud. W Entraunes romański kościół św. Poncjusza podczas rozbudowy w XVII wieku posłużył jako transept nowej świątyni parafialnej Notre-Dame-de-la-Nativité. W XI/XII wieku zbudowano siedem kościołów pod wezwaniem św. Poncjusza należących do opactwa św. Wiktora, w większości obecnie nieistniejących. W Cabasse XII-wieczny kościół św. Poncjusza zmienił wezwanie na św. Lupusa, a w Annot na św. Jana Chrzciciela^[67].

W XII/XIII stuleciu zbudowano kościół parafialny św. Poncjusza w Éoulx (gmina Castellane), później opuszczony (obecnie zabytkowa kaplica)^[68], a jego wezwanie przejął inny, czynny kościół parafialny w Éoulx. W Castellet-lès-Sausses przy placu św. Poncjusza jest kościółek pod jego wezwaniem z pierwszej połowy XVII wieku^[69]. Kaplica św. Poncjusza znajduje się w winnicy koło Vidauban. W Ubraye znajduje się kościół Saint-Pons du Touyet, w którym są dwa jego popiersia-relikwiarze, a procesja odbywa się tam 14 maja. Wierni udają się też z procesją na Montagne de Lure, gdzie znajduje się XII-wieczna kaplica Saint-Pons de Valbelle przylegająca do skały przy ścieżce, którą według miejscowej tradycji szedł Poncjusz^[70].

W 1205 roku biskup Marsylii Rainier założył koło Gémenos, u podnóża masywu Sainte Baume (miejsca pustelni św. Marii Magdaleny), klasztor cysterek pod wezwaniem św. Poncjusza. W 1233 roku klasztor ten stał się opactwem (fr. Abbaye de Saint-Pons de Gémenos) i odgrywał znaczną rolę w życiu gospodarczym okolicy, aż do jego zniszczenia i śmierci zakonnic podczas napadu bandytów w 1426 roku^[49]. Kościół poklasztorny istnieje nadal w Parku św. Poncjusza^[71].

Benedyktyni z opactwa w Novalesa, do którego należała dolina Ubaye, gdzie Poncjusz prowadził misję ewangelizacyjną, zbudowali kościół pod jego wezwaniem we wsi Drolha, leżącej w tej dolinie. Obecny budynek kościoła pochodzi z XIII wieku, ale klasztor benedyktyński jakoby istniał tam już VI stuleciu^[72]. Miejscowość ta, w dokumencie z XIII wieku, nosiła nazwę Sanctus Pontius de Drollia, a następnie nazwana została Saint-Pons-lès-Seyne, obecnie Saint-Pons. Kościół zwany jest też Saint-Pons de Barcelonnette, od nazwy sąsiedniej, znacznie większej obecnie wsi^[73][74].

Kościół św. Poncjusza w Marie

W XVII wieku zbudowano kościół św. Poncjusza we wsi Marie (oks. Maria) w obecnym departamencie Alpy Nadmorskie, w którym w osadzie Saint-Pons w Gréolières znajduje się kaplica pod jego wezwaniem, gdzie z okazji odpustu odbywa się coroczny piknik^[75].

W Capitou, dzielnicy Mandelieu-la-Napoule, niedaleko lotniska Cannes – Mandelieu, znajduje się kościół św. Poncjusza z 1763 roku. Od 150 lat, około 14 maja, organizowany jest kilkudniowy festiwal La Fête de la Saint Pons à Mandelieu-la-Napoule, z uroczystą Mszą św., procesją, tradycyjnymi potrawami, tańcami i muzyką prowansalską oraz innymi atrakcjami^[76].

W 1869 roku zbudowano neoromański kościół św. Poncjusza w Puyloubier, w następnych dziesięcioleciach modernizowany^[77].

Święty Poncjusz z Cimiez jest wciąż pamiętany w Prowansji jako miejscowy ewangelizator i męczennik. Jest tam czczony w niektórych kościołach pod datą 14 maja, zgodnie z Martyrologium Romanum^[78] i Martyrologium Usuardi^[79], a w innych jego wspomnienie liturgiczne jest obchodzone 11 maja i ta data również ma wczesną tradycję. Prawosławny kalendarz liturgiczny wspomina św. Poncjusza 5 sierpnia (według kalendarza juliańskiego, przypadającym obecnie w kalendarzu gregoriańskim na 18 sierpnia^[6]).

Langwedocja

Katedra św. Poncjusza w Saint-Pons-de-Thomières

W Langwedocji w 936 roku hrabia Tuluzy Rajmund III Pons i jego żona Garsynda z Narbony ufundowali opactwo benedyktyńskie pod wezwaniem św. Poncjusza w Tomeres (obecnie Saint-Pons-de-Thomières, oks. Sant Ponç de Tomièiras), do którego rok później sprowadzono jego relikwie. W XI wieku klasztor odgrywał szczególnie wielką rolę, będąc jednym z kilku najważniejszych opactw benedyktyńskich. W 1317 roku kościół klasztorny stał się katedrą erygowanej wówczas przez papieża Jana XXII diecezji Sancti Ponti Tomeriarum, istniejącej do 1790 roku, a pierwszym jej biskupem został opat klasztoru Pierre Roger. Kościół zrujnowany przez hugenotów w 1567 roku był rekonstruowany w kolejnych wiekach. Od 1612 roku jest świątynią diecezjalną^[80]. Św. Poncjusz jest oficjalnym patronem miejscowości^[81].

Około 989 roku, ze względu na potrzeby miejscowej ludności, wicehrabia Beziers i Agde Guilem powiększył kaplicę zamku na skale, który podarował swej żonie Arsyndzie, we wsi Malos Canos (oks. Mauchins), obecnie Saint-Pons-de-Mauchiens. Biskup Agde konsekrował świątynię pod wezwaniem św. Poncjusza. W XII wieku, na miejscu starego zamku, powstał nowy, większy kościół Sainte-Marie-et-Saint-Pons, a miejscowość otrzymała obecną nazwę^[82].

Kościół NMP i św. Poncjusza w Saint-Pons-de-Mauchiens

Od X wieku św. Poncjusz czczony był też w Montpellier^[83], a potem w Beziers i Agde^[22].

W XII wieku zbudowano kościół parafialny pod jego wezwaniem (obecny budynek z 1866 roku) niedaleko Nîmes, w obecnej miejscowości Saint-Pons-la-Calm (oks. Sent Ponç de la Cam), gdzie jest też fontanna (studnia miejska) z figurą świętego^[84].

W Oksytanii znajduje się jeszcze górska kaplica Saint Ponç à Candell, wzmiankowana po raz pierwszy w 1268 roku. Jest ona położona na północno-zachodnim zboczu El Puig de Mila, nad doliną Boulès, koło prawie bezludnej wsi Candeils (kat. Candell), w gminie Caixas. Istnieje w tej kaplicy długa tradycja namaszczania poświęconym olejem uszu, aby lepiej słyszeć Boga^[85]. Kraina, w której leży kaplica, to Roussillon, czyli Katalonia Północna, a obszar ten we wzmiankowanym roku należał do Królestwa Majorki.

Kult św. Poncjusza rozwijał się w Langwedocji przede wszystkim w czasach świetności opactwa w Sant Ponç de Tomièiras, lecz nigdy nie miał takiego zasięgu jak w Prowansji, a także w Katalonii. W późniejszych wiekach słabł, a od dziesiątków lat zanikł^[34].

W Langwedocji wspomnienie liturgiczne św. Poncjusza było obchodzone od X wieku 11 maja. W nowym kalendarzu liturgicznym archidiecezja Montpellier przeniosła jego wspomnienie na 14 maja^[33]. Diecezje langwedockie, tak jak prowansalskie, otrzymały w średniowieczu Oficjum i Mszę o św. Poncjuszu, rangi rytu półzdwojonego, zawierające modlitwy własne^[22]:

Katalonia

Kaplica św. Poncjusza w kościele św. Augustyna w Barcelonie

W Katalonii powstała legenda, że św. Poncjusz, uciekając przed prześladowaniami, przebywał w Barcelonie, gdzie leczył ziołami, zyskując wdzięczność mieszkańców. Stąd jego kult łączy się tam z tradycyjnymi targami ziół, miodu i owoców kandyzowanych, które od XVI wieku rozpoczynają się 11 maja, w jego wspomnienie liturgiczne. Jest on czczony jako uzdrowiciel, opiekun pól i w czasie burz, patron zielarzy i pszczelarzy. Według popularnego wierzenia, jeśli dom jest właściwie oczyszczony od pasożytów, zwłaszcza pluskiew i pcheł, w jego święto, są one usuwane na cały rok. Umieszcza się też pod łóżkiem pobłogosławioną za jego wstawiennictwem wiązankę ziół, gałązek rozmarynu, lub czterech róż o nazwie „róże świętego Poncjusza” dla uzyskania zdrowia^[83][87][88].

„Ziołem św. Poncjusza” (kat. herba de sant Ponç) jest nazywana mięta polej (Mentha pulegium L.)^[83]. Od wieków stosowana jest przez rolników i zakonników katalońskich w dolegliwościach trawiennych ludzi i zwierząt oraz do fumigacji^[88].

W kaplicy Szpitala Świętego Krzyża z 1401 roku, w dzielnicy Barcelony El Raval, znajdowała się figura św. Poncjusza. Po przejęciu go przez władze miasta w 1926 roku i przekształceniu kaplicy na salę wystawową wizerunek został przeniesiony do kaplicy w sąsiednim kościele św. Augustyna, gdzie znajduje się do dzisiaj. Najbardziej znany Jarmark św. Poncjusza w Barcelonie (kat. La Fira de Sant Ponç de Barcelona) odbywa się koło dawnej kaplicy, towarzyszy mu parada i sprzedaje się na nim różne naturalne produkty: zioła, kwiaty, miód, syrop, ser, tradycyjne wyroby cukiernicze, dżem, owoce w syropie i kandyzowane^[89]. Współorganizatorem targów jest stowarzyszenie Unió de Sant Ponç^[90]. Podobny Jarmark św. Poncjusza w Mollet del Vallès 11 maja organizują studenci Miejskiego Instytutu Pomocy Niepełnosprawnym (IMSD)^[91]. Fira Mercat de Sant Ponç odbywa się także w Mataró^[92].

Do Katalonii kult św. Poncjusza z Cimiez docierał z Langwedocji, prawdopodobnie poprzez Hrabstwo Cerdanyi, głównie od opactwa w Saint-Pons-de-Thomières, już od połowy X wieku^[83]. Był w nim zakonnikiem Ramiro II Mnich, nim został biskupem, a potem królem Aragonii^[93].

Kościół św. Poncjusza w Cervelló

Św. Poncjusz był czczony wpierw w benedyktyńskim klasztorze św. Feliksa z Girony w Sant Feliu de Guíxols, pierwszy raz wzmiankowanym w 968 roku (obecnie muzeum), gdzie umieszczono jego relikwie, a następnie w klasztorze św. Poncjusza w Cervelló koło Corbera de Llobregat w Hrabstwie Barcelony. Pierwsze zachowane wzmianki o nim pochodzą z roku 1068, a powstał on pomiędzy 1025 a 1050 rokiem, wzniesiony w stylu katalońskiego romanizmu lombardzkiego. Jego fundatorami byli: Guillem de Mediona i jego następcy lub panowie Corbera, bądź brat biskupa Barcelony Humberta de Cervelló. Od końca XI wieku klasztor należał do kongregacji kluniackiej. Od XIV stulecia tracił na znaczeniu, nie było w nim wspólnoty benedyktyńskiej i kościół, jedynie zachowany z budowli klasztornych, zaczął być nazywany Sant Ponç de Corbera, zamiast de Cervelló, a od połowy XVI wieku stał się zależny od parafii z Corbera de Llobregat^[94].

Kaplica św. Poncjusza w Tordera

Kolejne świątynie pod wezwaniem św. Poncjusza z XI wieku to: prywatna kaplica w Sant Ponç de Martimà^[a] w La Baronia de Rialb^[95], kaplica Sant Ponç de Tordera, rozbudowana w XVII wieku i w 1729 roku, gdy dodano ermitaż podparty kolumnami w porządku doryckim^[96], kaplica Sant Ponç del Papiol, po raz pierwszy wzmiankowana w 1070 roku, jako własność zamku El Castellet, a następnie rodu Papiol (obecny jej budynek z XIII wieku z późniejszymi modyfikacjami) w L'Arboç^[97] i kaplica Sant Ponç de Molers koło Maçaners w gminie Saldes, w XVII wieku już w złym stanie technicznym, obecnie zamknięta^[98][99], gdzie napisano Goigs o św. Poncjuszu Męczenniku^[100]. Goigs (dosłownie: radości) to typowo kataloński rodzaj ludowych pieśni religijnych, układanych od XIV wieku. Znanych jest kilka innych goigs o św. Poncjuszu: z Girony, Corbera, Manresy i Tarragony^[101].

W następnych wiekach powstały: kościół Sant Ponç d'Aulina (do połowy XIV wieku de Olina) zbudowany w 1150 roku i znacznie przebudowany w XVIII stuleciu, znajdujący się w Dolinie św. Poncjusza w gminie La Vall de Bianya^[102], romański kościół Sant Ponç de Prades w La Molsosa^[103], XVI-wieczny kościół Sant Ponç de Vall-llebrera w Artesa de Segre^[104], kaplica pod jego wezwaniem z XVIII wieku w Sant Julià de Vilatorta^[105] oraz kaplica Leprozorium św. Mikołaja w Sant Celoni z przełomu XII/XIII wieku, która jednak wezwanie św. Poncjusza posiada dopiero od początku XIX stulecia^[106]. Ołtarz św. Poncjusza znajduje się w kościele dawnego benedyktyńskiego klasztoru z IX wieku Santa Maria de Ripoll. Był on czczony ponadto w kościele św. Marka za murami Manresy^[83].

Zalew św. Poncjusza na Cardener

Kaplica z XIV wieku Sant Ponç de Talaià koło Girony została zniszczona w 1809 roku, podczas wojny z Francją^[107]. W XVII wieku powstała legenda stanowiąca pomieszanie kilku żywotów, iż jej patronem był rzekomy pierwszy biskup Girony, „drugi” św. Poncjusz z Cimiez^[108]). Zwana była też Sant Ponç de Fontejau, a obecnie istnieje w tym mieście nowa kaplica pod tym wezwaniem przy Plaça de Sant Ponç^[109].

Dawny kościół Sant Ponç de Clariana koło Clariana de Cardener został rozebrany w związku z budową zapory na rzece Cardener w latach 1949-1954. Znajdujący się obecnie w tym miejscu zalew nosi nazwę św. Poncjusza. W pobliżu tamy zbudowano nowy kościół pod jego wezwaniem^[110].

Emili Vendrell i Ibars (1893-1962) bardzo popularny tenor, wykonawca tradycyjnych katalońskich pieśni i zarzueli, stworzył i wykonywał poemat dramatyczny w trzech aktach Cud św. Poncjusza (kat. El miracle de Sant Ponç), opublikowany w 1949 roku^[111].

Inne miejsca

W sąsiadującym z Katalonią od południa Królestwie Walencji, należącym wraz z nią do Korony Aragonii, koło Moncada znajdowała się kaplica św. Poncjusza, na miejscu której w XVII wieku zbudowano kaplicę św. Barbary^[112]. Niedaleko Alicante była mała kaplica św. Poncjusza, w której w 1411 roku głosił kazanie św. Wincenty Ferreriusz i modlił się o nawodnienie tego suchego terenu, w związku z czym w 1560 roku została rozbudowana i otrzymała jego wezwanie^[113][114].

Relikwie św. Poncjusza zostały umieszczone w kościele w miejscowości Acquaviva nad rzeką Volturno w Królestwie Neapolu, również należącym przez jakiś czas w średniowieczu do Korony Aragonii. W miejscowości tej jest czczony 13 maja^[3]. Jego kult w średniowieczu notowany jest także w Digna (Franche-Comté), na północ od Prowansji^[83].

W Sóller na Majorce, pozostającej przez wieki w kręgu oddziaływania kultury katalońskiej^[115], 11 maja lub w drugą niedzielę maja, od połowy XIX wieku świętuje się El Firó les valentes dones (Święto walecznych kobiet w mallorquín, czyli dialekcie majorkańskim języka katalońskiego), w skrócie El Firó de Sóller, na pamiątkę odparcia ataku piratów tureckich i algierskich w 1561 roku we wspomnienie św. Poncjusza, w czterech bitwach w mieście i porcie. Coroczne obchody gromadzą tysiące uczestników rekonstrukcji walk oraz uroczystej procesji. Współorganizatorem ich jest stowarzyszenie Colectivo de Payeses Sant Ponç 1561^[116][117].

Ikonografia

Obraz św. Poncjusza z Cimiez w katedrze św. Reparaty w Nicei

W Prowansji, Langwedocji i Katalonii, w niektórych w kościołach znajdują się różne wizerunki św. Poncjusza z Cimiez. Są to obrazy przedstawiające jego męczeństwo, np. w opactwie nicejskim i w Lantosque, figury w szatach pontyfikalnych (z późniejszych epok), jak np. w Barcelonie, na baldachimie ambony w katedrze w Saint-Pons-de-Thomières, czy w kościele św. Marcina w Le Plan-de-la-Tour i takież obrazy, np. w kaplicy biskupów katedry św. Reparaty w Nicei i w kościele w Ubraye, lub przedstawienia młodzieńca w stroju rzymskiego legionisty z palmą męczeństwa w ręku, jak w Lantosque^[20], kościele Santa Maria del Prat w Argelès-sur-Mer i na ksylografii w książce z Montpellier^[118] oraz w szatach średniowiecznych z mieczem i palmą w ręku^[119].

Istnieją też wizerunki wspólne z innymi świętymi, np. ze św. Katarzyną w kaplicy św. Gratusa z Aosty w Peïra-Cava (gmina Lucéram) lub ze św. Mikołajem i św. Bernardem z Menthon towarzyszący św. Antoniemu na retabulum z 1490 roku, obecnie w Musée Masséna w Nicei. W kościele w Collobrières, oprócz trzech innych wizerunków św. Poncjusza, znajduje się obraz, na którym towarzyszy mu, jako młodemu Rzymianinowi, cesarz Filip I i jego żona Otacylia^[120].

Sceny z życia św. Poncjusza zostały wyrzeźbione na kapitelach kolumn katedry w Saint-Pons-de-Thomières z XI i XII wieku^[121], lecz obecnie znajdują się one w kilku muzeach, znaczna część w Toledo Museum of Art w Ohio^[122].

Wzmianki i opracowania

Świętego Poncjusza z Cimiez poza obszarem kultu jako pierwszy wzmiankuje w drugiej połowie IX stulecia w swym Martyrologium mnich Usuardus z Opactwa św. Germana w Saint-Germain-des-Prés (Paryż)^[79], a kilka lat po nim abp Ado z Vienne. W XIII wieku piszą o nim dominikanie: francuski autor encyklopedii Wincenty z Beauvais w Pikardii w Speculum historiale i włoski hagiograf abp Jakub de Voragine (w kontekście kwestii nawrócenia cesarza Filipa)^[49]. Następnie wzmiankują go: w XIV wieku biskup Equilium Pietro de' Natali w Catalogus Sanctorum et gestorum eorum (określając go biskupem)^[21], a w XV stuleciu Nicolaas Clopper jr. z klasztoru augustianów w Eindhoven w swej kronice historii świata Florarium Temporum i karmelita z Ferrary Johannes Bonadies^[123] oraz dokumenty z klasztoru kartuzów w Kolonii i Brukseli^[22].

Grób św. Poncjusza w kościele pod jego wezwaniem w Nicei

Św. Poncjusza wspominają nowożytni włoscy historycy i hagiografowie: w XVI wieku kard. Cezary Baroniusz i Pietro Galesini, a w XVII wieku Filippo Ferrari w Catalogus sanctorum Italiae^[124], Giovanni Giustino Ciampini w Vetera Monimenta i Ferdinando Ughelli w 4 tomie Italia Sacra^[22] oraz francuscy: biskup tulleński André du Saussay w Martyrologium Gallicanum^[23] i ks. Étienne Baluze w Miscellanea novo ordine digesta, przytaczając Vita Pontii z innego manuskryptu (z drobnymi różnicami), niż bollandyści^[125], a także dwaj badacze, którzy podnosili zarzuty odnośnie do skażenia tekstu żywotu: historyk Louis-Sébastien Le Nain de Tillemont i jezuita Denis Pétau^[126].

Opat klasztoru św. Poncjusza w Nicei, Pietro Gioffredo, napisał słownik biograficzny Nicaea Civitas sacris monumentis illustrata, opublikowany w 1658 roku, w którym zamieścił biografię świętego zawierającą dodatkowe szczegóły nieznane w Vita Pontii^[127]. W podanych przez niego obszernych przypisach, wśród licznych autorów średniowiecznych, wskazał też najstarsze akta z naszego klasztoru w Lantosque^[128].

W 3 tomie maja Acta Sanctorum, opublikowanym w 1680 roku, bollandyści, prócz zamieszczenia kazań św. Waleriana z Cimiez i Życia Poncjusza, zwrócili uwagę na możliwość późniejszych jego drobnych zniekształceń, zwłaszcza odnośnie do kwestii biskupstwa oraz zasygnalizowali podstawowe wzmianki na jego temat^[129].

W XIX i w pierwszej połowie XX wieku trwały spory między kościelnymi badaczami o autentyczność poszczególnych faktów z życia św. Poncjusza. Bronili jej w swych książkach: J.-G.-P. Maurel^[2] i Bonaventure Salvetti^[130]. Przeciw byli: Henri Leclercq i Hippolyte Delehaye. Pogłębione badania postulowali umiarkowani historycy: Camille Jullian i Edmond-Frédéric Le Blant^[131]. W kolejnych dziesięcioleciach uwzględniono przede wszystkim wyniki licznych badań archeologicznych w Prowansji (także w Cimiez) i krainach sąsiednich, które prowadzili: Fernand Benoit i Charles-Alexandre Fighiera, wiodące do potwierdzenia autentyczności postaci św. Poncjusza i jego dziejów^[48].

W oparciu o komplet zachowanych materiałów archiwalnych i bibliotecznych oraz zgromadzonych w Muzeum Archeologicznym w Cimiez, historyk Kościoła z Monako Claude Passet opracował wydanie krytyczne Życia Poncjusza, opublikowane w 1977 roku ^[132]. Syntezę dziejów kultu św. Poncjusza opracowała dziesięć lat wcześniej G. Laguerre^[133]. Najnowsze, uzupełniające opracowanie kwestii dotyczących św. Poncjusza sporządziła prof. Nadine Henrard z Uniwersytetu w Liège, w książce z 1998 roku, zawierającej przede wszystkim analizę misterium Istorio de Sanct Poncz^[134].

Miejscowości i obiekty fizjograficzne

Od imienia św. Poncjusza pochodzą nazwy miejscowości: Saint-Pons (Alpy Górnej Prowansji) – miejsce jego działalności ewangelizacyjnej, Saint-Pons-de-Thomières i Saint-Pons-de-Mauchiens (Hérault), Saint-Pons-la-Calm (Gard), Saint-Pons (Ardèche), Saint-Pons-les-Mûres (obecnie dzielnica Grimaud), Saint-Pons w gminie Seyne (Alpy Górnej Prowansji), Saint-Pons w gminie Condorcet (Drôme)^[135], osada (hameau) Saint-Pons w gminie Gréolières (Alpy Nadmorskie), domena Saint Pons w granicach Figanières (Var); w Katalonii: Sant Ponç w gminie Clariana de Cardener, Sant Ponç koło Palafrugell, Sant Ponç nad rzeką Saldes (część wioski Maçaners w gminie Saldes), Sant Ponç (dawna wieś obecnie w granicach Sallent), Sant Ponç (małe osiedle w mieście Girona)^[136] oraz punkt osadniczy w gminie La Vall de Bianya, samotna masia (regionalny rodzaj domostwa) z XVII wieku El Serrat de Sant Ponç^[137].

Most św. Poncjusza na Arc w Aix

10 kilometrów na zachód od centrum Aix-en-Provence, na terenie dawnej miejscowości Saint-Pons, znajduje się Most św. Poncjusza (Pont de Saint-Pons), jest to zabytkowy, średniowieczny most drogowy na rzece Arc w pobliżu akweduktu de Roquefavour^[138].

W domenie św. Poncjusza koło Puyloubier znajduje się prywatna Basteja św. Poncjusza (La bastide de Saint Pons), obecnie odnawiana na cele kulturalne przez stowarzyszenie Les amis de Saint Pons en Venturi^[139].

Na terenie gminy Saint-Pons (Alpy Górnej Prowansji), koło Barcelonnette, znajduje się lotnisko Barcelonnette – Saint-Pons (IATA: BAE, ICAO: LFMR), które ma pas długości 800 metrów, bez znaczników świetlnych, na wys. 1132 m n.p.m.^[140]

Na osiedlu Sant Ponç w Gironie mieści się siedziba klubu piłkarskiego Atletic Sant Ponç^[141].

W Katalonii znajduje się Zalew św. Poncjusza (El Pantà de Sant Ponç), utworzony przez zaporę na rzece Cardener, koło miejscowości Clariana de Cardener, Góra św. Poncjusza (El Serrat de Sant Ponç) o wys. 820,4 m n.p.m. w Montclar i Góra św. Poncjusza o wys. 655,4 m n.p.m. na terenie Sant Julià de Vilatorta, Dolina św. Poncjusza d'Aulina (La Vall de Sant Ponç d'Aulina), z której wypływa Potok św. Poncjusza (La Riera de Sant Ponç) w La Vall de Bianya^[142].

W Prowansji, koło Gémenos, u podnóża Sainte Baume, znajduje się leśna Dolina św. Poncjusza (La vallée de Saint-Pons), w niej Park św. Poncjusza (Parc de Saint-Pons), a w nim Źródło św. Poncjusza (La source de Saint Pons)^[143].

W Langwedocji, koło Saint-Pons-de-Thomières, znajdują się od kilku wieków Kamieniołomy św. Poncjusza (Les Carrières de Saint Pons), wydobywa się tam m.in. czerwony marmur św. Poncjusza (Le marbre de Saint-Pons), zwany też Czerwienią św. Poncjusza (le Rouge de Saint Pons)^[144][145].

Galeria fotografii

• 

  Kościół św. Poncjusza w Saint-Pons, w dolinie Ubaye (Alpy Górnej Prowansji)

• 

  Kościół św. Poncjusza w Puyloubier (Delta Rodanu)

• Kościół pocysterski opactwa św. Poncjusza w Parku św. Poncjusza (Prowansja)

• 

  Kaplica św. Poncjusza w Martimà (Katalonia)

• 

  Kościół św. Poncjusza w Prades (Katalonia)

• 

  Kościół św. Poncjusza d'Aulina w Dolinie św. Poncjusza (Katalonia)

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Societe des Bollandistes. De S. Pontio Romano. Martyre Cimellensi in Alpibus Marytimis. „Acta Sanctorum”. Maii Tomus 3, 1680. (łac.). 
• Martyrologium Romanum, Gregorii XIII jussu editum Urbani VIII et Clementis X auctoritate recognitum ac deinde Anno MDCCXLIX, Benedicti XIV labore et studio auctum et castigatum. Eystadii: MMXIII. (łac.).
• Usuardus Sangermanensis Monachus: Martyrologium Per Anni Circulum Pars II. Bensbergae: 1745. (łac.).
• Petrus de Natalibus: Catalogus Sanctorum et gestorum eorum. 1543. (łac.).
• Philippus Ferrarius: Catalogus Sanctorum Italiae. Mediolani: MDCXIII. (łac.).
• André Du Saussay: Martyrologium Gallicanum. Parisiis: MDCXXXVII. (łac.).
• Pietro Gioffredo: Nicaea Civitas sacris monumentis illustrata. Typis Io. Jacobi Rustis, MDCLVIII. (łac.).
• Abbé J.-G.-P. Maurel: Saint Pons de Cimiez : sa vie, son martyre, son culte. Paroisses de Saint-Pons-de-Thomières et de Saint-Pons-de-Mauchiens. Paris-Montpellier: 1889. (fr.).
• Bonaventure Salvetti: Essai historique sur l'abbaye de Saint-Pons de Nice. Nice: 1925. (fr.).
• G. Laguerre. Saint-Pons de Cimiez. „Provence Historique”. 70, 1967. (fr.). 
• Claude Passet: La Passion de Pons de Cimiez (Passio Ponti). Sourses et tradition. Nice: Bélisane, 1977. (fr. • łac.).
• Istorio de Sanct Poncz, mystère en langue provençale du XVe siècle pub. d'après un manuscrit de l'époque par Paul Guillaume. Paris: GAP, au Secrétariat de la Société d'études des Hautes-Alpes, 1888. (fr. • oksytański).
• Nadine Henrard: Le théâtre religieux médiéval en langue d'oc. Genève: Librairie Droz, 1998. (fr.).
• Françoise Hildesheimer, Pierre Bodard: Les Diocèses de Nice et Monaco. Paris: Beauchesne, 1984. (fr.).
• Saint Pons (de Cimiez). Montagnes Niçoises. Cartographie du Patrimoine. [dostęp 2017-10-21]. (fr.).
• Martyr Pontius. The Orthodox Church in America. [dostęp 2017-10-21]. (ang.).
• Imieniny. Poncjusz. Deon.pl. [dostęp 2017-10-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (1 grudnia 2017)]. (pol.).
• Fra Valentí Serra de Manresa. Sant Ponç, els baladrers i les herbes remeieres. „Catalunya Cristiana”, 7 maig 2017. (kat.). 
• Fra Valentí Serra de Manresa: Sant Ponç mártir i l’herba de Sant Ponç. Calendari l’Ermità. [dostęp 2017-10-28]. (kat.).
• Edu Garcia: Sant Ponç, herbes i xinxes. Barcelona es poderosa. [dostęp 2017-10-26]. (kat.).
• mn. Josep Maria: Goigs a sant Ponç, màrtir. Maçaners (El Berguedà, Barcelona). Goigs i devocionis popular. [dostęp 2017-10-28]. (kat.).

Linki zewnętrzne

• Vita Pontii auctore Valerio teste oculato (tekst żywotu w języku łacińskim)
• Goigs de Sant Ponç, màrtir (tekst pieśni w języku katalońskim i nuty)
• Istorio de Sanct Poncz (tekst sztuki w języku staroprowansalskim)
• Cathédrale St Pons de Thomières (filmik pokazujący katedrę św. Poncjusza)
• Inauguration de la chapelle St Pons à Peyroules (filmik o przywróceniu do kultu kaplicy św. Poncjusza w Peyroules w 2014)
• Restauration de l'église Saint-Pons (filmik o renowacji kościoła św. Poncjusza w Nicei z października 2017)