Poprawność polityczna

Poprawność polityczna (ang. political correctness) – sposób używania języka w dyskursie publicznym, którego deklarowanym celem jest wyrażanie szacunku dla różnych grup społecznych (w tym szczególnie mniejszościowych m.in. pod względem rasy, płci, kultury, czy orientacji seksualnej) oraz dyskryminowanych[1]. Współczesne znaczenie tego terminu zostało ukształtowane przez debatę pomiędzy konserwatystami (np. Allan Bloom, Dinesh D’Souza) a przedstawicielami nowej lewicy w USA w latach 80. XX wieku[2].

W Wielkiej Brytanii i USA termin na ogół funkcjonuje jako określenie o negatywnych konotacjach[3]. Od lat 90. XX wieku stosowany jest przez osoby o prawicowych poglądach, jako rodzaj krytyki działań mających na celu walkę z seksizmem, rasizmem, homofobią[4].

Koncepcja znaczenia

Poprawność polityczna ma ma na celu unikanie zwrotów, które mogą być uznawane za obraźliwe lub nacechowane negatywnie. Określenia tego rodzaju bywają zastępowane eufemizmami[5]. Elementem języka poprawnego politycznie może być również wprowadzanie feminatywów, czyli żeńskich form nazw zawodów[5]. Poprawność polityczna obejmuje również samoograniczanie w posługiwaniu się symbolami i określeniami, które mogą wykluczać, marginalizować lub obrażać dyskryminowane grupy społeczne[6]. Z perspektywy lingwistycznej działania te można uznać za formę preskryptywizmu, gdyż ich celem jest wywarcie pewnego wpływu na zachowania językowe (w tym przypadku nie chodzi jednak o tzw. poprawność językową)[7]. Celem stosowania poprawności politycznej może być bowiem obniżenie poziomu antyspołecznych uprzedzeń i dyskryminacji danych grup społecznych. Używanie zwrotów bardziej neutralnych może być także motywowane chęcią uniknięcia protekcjonalności i respektowania godności osób, do których odnoszą się pejoratywne określenia[8].

Poprawność polityczna opiera się na zaczerpniętym m.in. od B.L. Whorfa założeniu, że język wpływa na rzeczywistość, a stosowanie obraźliwego i atakującego języka przyczynia się do zwiększenia poziomu uprzedzeń i wpływa na postawy wobec dyskryminowanych grup[9].

Przykłady

Odchodzenie w polskiej przestrzeni publicznej od użycia określenia „Murzyn” to przykład poprawności politycznej. Wyraz ten historycznie był używany jako neutralne określenie dla osób czarnoskórych (w przeciwieństwie do słowa „czarnuch” – ang. nigger – które oznaczone było jako „pogardliwe”[10][11]), jednak obecnie to słowo pejoratywne według części użytkowników języka polskiego, w tym w szczególności osób czarnych, m.in. ze względu na związaną z nim frazeologię[12][13][14][15][16][17][18][19]. Polski poseł Killion Munyama zapytany, czy uważa słowo „Murzyn” za obraźliwe, odpowiedział twierdząco, dodając, że „murzyn kojarzy się ze złymi powiedzeniami typu »sto lat za murzynami« i jest obraźliwym określeniem”[20]. Bianka Nwolisa, która zasłynęła na warszawskiej manifestacji transparentem Stop calling me Murzyn („Przestań nazywać mnie Murzynem”), pojawiła się na okładce „Vogue” jako znak nadziei i walki z dyskryminacją[21]. Pięć Afropolek zainicjowało akcję #DontCallMeMurzyn, w której stwierdziły, że określenie to „kojarzy się im z upokorzeniem, bólem czy strachem”[22].

W połowie 2020 Słownik Języka Polskiego PWN uznawał słowo „Murzyn” za neutralne i nie było ono opatrzone żadnymi kwalifikatorami czy notami o użyciu[23]. Później Słownik Języka Polskiego PWN podał, że współcześnie wyraz ten jest uznawany za obraźliwy[24]. Starsze słowniki często nie zawierają informacji o negatywnych skojarzeniach związanych z tym słowem[25].

Logo drużyny Cleveland Indians zwane „Chief Wahoo” (Wódz Wahoo) było uważane za niepoprawne politycznie przez wiele osób, szczególnie przez rdzennych Amerykanów. W 1973 logo zostało przerysowane tak, by było bardziej poprawne politycznie[26], ale także poprawiona wersja wzbudza kontrowersje[27].

Krytyka koncepcji poprawności politycznej

Niektóre osoby, szczególnie o poglądach konserwatywnych, porównują poprawność polityczną do nowomowy[28]. Spotyka się ona z negatywnym odbiorem tych środowisk przez postrzeganie jej jako zakazu krytyki określonych grup, wynikający z ich pochodzenia, historii, kultury lub zachowania. Poprawność polityczna przez krytyków bywa określana mianem cenzury[29] lub neocenzury[30]. Krytycy poprawności politycznej wskazują też na fakt, że może mieć ona efekt mrożący i zniechęcający do słusznej krytyki osoby z grup mniejszościowych z obawy o bycie oskarżonym o dyskryminację[31].

Niektórzy językoznawcy zwracają uwagę na fakt, że zastępowanie słów tradycyjnych określeniami bardziej poprawnymi politycznie może prowadzić do trudności w rozumieniu tekstów, a określenia takie nie mają w języku polskim żadnych skojarzeń negatywnych[32]. Jerzy Bralczyk uważa, że nie należy usuwać z języka tradycyjnych słów na określenie narodowości, ale używać ich w pozytywnym kontekście[33].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ poprawność polityczna, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2017-11-26].
  2. ↑ Hughes 2011 ↓, s. 67.
  3. ↑ Hughes 2011 ↓, s. 69.
  4. ↑ Kohl 1992 ↓, s. 1.
  5. ↑ a b David 2017 ↓.
  6. ↑ Political Correctness. English Oxford Living Dictionaries. [dostęp 2018-01-17]. (ang.).
  7. ↑ Paul Baker, Sibonile Ellece, Key Terms in Discourse Analysis, A&C Black, 2011, s. 102, ISBN 978-1-84706-321-2 (ang.).
  8. ↑ Kamil Janiszewski, Poprawność polityczna – legalna cenzura, Liberté!, 11 czerwca 2008 [dostęp 2023-01-04] (pol.).
  9. ↑ Watt 2009 ↓, s. 161.
  10. ↑ Czarnuch – definicja, synonimy, przykłady użycia. Słownik języka polskiego PWN. [dostęp 2020-05-04].
  11. ↑ Murzyn, „PolskieRadio.pl” [dostęp 2017-03-30].
  12. ↑ „Murzyn” dyskryminuje. afryka.org, 31 stycznia 2012. [dostęp 2021-03-08].
  13. ↑ Julian Jeliński: Czy „Murzyn” odejdzie wreszcie na emeryturę?. natemat.pl, 4 lipca 2014. [dostęp 2021-03-08].
  14. ↑ Katarzyna Kłosińska, Kłopotliwy Murzyn – Poradnia językowa PWN, Poradnia językowa Wydawnictwa Naukowego PWN, 31 stycznia 2017 [dostęp 2020-05-04], Cytat: „Zdaję sobie jednak sprawę z tego, że część czarnoskórych Polaków uważa ją za niestosowną, obraźliwą czy wręcz raniącą. Wiedząc o tym, staram się jej przy nich nie używać – nie w imię politycznej poprawności, lecz zwykłej ludzkiej życzliwości.” (pol.).
  15. ↑ Edyta Gietka, Nie mów do mnie Murzyn, Przegląd, 7 sierpnia 2005 [dostęp 2020-05-04], Cytat: „Polak myśli, że jest sympatyczne, jak w waszym wierszyku dla dzieci. Ale gdy ktoś mówi do mnie »Murzynka«, nie czuję, że to coś dobrego. Nie brzmi tak, jakby powiedział »piękna«. W Kamerunie też jest takie jedno słowo na białych. Po polsku znaczy »świnia«.” (pol.).
  16. ↑ Michał Nogaś, Rusinek: Słowo „Murzyn” deprecjonuje, Podcast 8:10. Gazeta Wyborcza, 10 czerwca 2020 [dostęp 2020-06-15] (pol.).
  17. ↑ Dorota Wysocka-Schnepf, Stop calling me MURZYN. Rozmowa z mamą młodej aktywistki, Podcast 8:10. Gazeta Wyborcza, 11 czerwca 2020 [dostęp 2020-06-15] (pol.).
  18. ↑ Magda Fjołek, Czy słowo „Murzyn” jest obraźliwe? „Tu nie chodzi o cenzurę języka, lecz o empatię” – mówi prof. Kłosińska, 12 czerwca 2020 [dostęp 2020-06-15], Cytat: „Zaryzykuję tezę, że to nie musi być wyłącznie kwestia słowa „Murzyn” (choć, trzeba to jasno powiedzieć, niebagatelną rolę odgrywa tu to słowo, które – jak mówiłam – w odczuciu wielu osób jest obraźliwe).” (pol.).
  19. ↑ #DontCallMeMurzyn. Afropolki tłumaczą dlaczego to słowo boli, Noizz, 11 czerwca 2020 [dostęp 2020-06-15] (pol.).
  20. ↑ Anna Śmigulec-Odorczuk: Jeśli nie Murzyn, to kto?. wyborcza.pl, 2012-08-21. [dostęp 2019-05-06].
  21. ↑ Młoda aktywistka Bianka Nwolisa na okładce „Vogue Polska”, Noizz, 27 sierpnia 2020 [dostęp 2021-03-05] (pol.).
  22. ↑ #DontCallMeMurzyn. Afropolki tłumaczą dlaczego to słowo boli, Noizz, 11 czerwca 2020 [dostęp 2023-01-04] (pol.).
  23. ↑ Murzyn – definicja, synonimy, przykłady użycia. sjp.pwn.pl. [dostęp 2021-03-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-27)].
  24. ↑ Termin "Murzyn". SJP PWN. [dostęp 2022-12-11].
  25. ↑ Marek Łaziński: „Murzyn” i „Murzynka”. rjp.pan.pl. [dostęp 2021-03-06].
  26. ↑ Rochelle Steinhaus,The Real Chief Wahoo?, Court TV Online, July 31, 2001. Accessed June 19, 2007.
  27. ↑ Filip Bondy, Selig's uncivil wrong, NY Daily News, March 8, 2007. Accessed June 19, 2007.
  28. ↑ Schmidt M. The Orwellian Language of Big Government, NTUF Policy Paper 152
  29. ↑ Poprawność polityczna – legalna cenzura, liberte.pl, 21 kwietnia 2010 [dostęp 2021-04-06] [zarchiwizowane z adresu 2010-04-21].
  30. ↑ Andrzej Zwoliński, Nowa nowomowa, opoka.org.pl [dostęp 2021-04-06] (pol.).
  31. ↑ Robin J. Ely, Debra Meyerson, and Martin N. Davidson: Rethinking Political Correctness. Harvard Business Review, 2006-09-01. [dostęp 2022-12-11].
  32. ↑ Jan Grzenia, Lapończycy czy Samowie?, Poradnia językowa PWN, sjp.pwn.pl, 11 maja 2005 [dostęp 2019-01-18].
  33. ↑ Jerzy Bralczyk, Ukrainiec, Poradnia językowa PWN, sjp.pwn.pl, 7 listopada 2002 [dostęp 2019-01-18].

Bibliografia

  • Geoffrey Hughes: Political Correctness: a History of Semantics and Culture. Hoboken: 2011. ISBN 978-1-4443-6029-5.
  • Herbert Kohl. Uncommon Differences: On Political Correctness, Core Curriculum and Democracy in Education. „The Lion and the Unicorn”. Volume 16, Number 1, 1992. DOI: 10.1353/uni.0.0216. (ang.). 
  • Dominic Watt: Political Correctness. W: Siobhan Chapman: Key ideas in linguistics and the philosophy of language. Edinburgh: 2009. OCLC 932573959.
  • Jaroslav David: POLITICKÁ KOREKTNOST. W: Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová: Nový encyklopedický slovník češtiny. 2017. (cz.).