Poręba Wielka (powiat limanowski)

Poręba Wielka

wieś
Widok na Tobołów i Koninki
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	limanowski
Gmina	Niedźwiedź
Sołectwo	Poręba Wielka
Liczba ludności (2022)	2426[1]
Strefa numeracyjna	18
Kod pocztowy	34-735[2]
Tablice rejestracyjne	KLI
SIMC	0456651
Położenie na mapie gminy Niedźwiedź Poręba Wielka
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Poręba Wielka
Położenie na mapie województwa małopolskiego Poręba Wielka
Położenie na mapie powiatu limanowskiego Poręba Wielka
49°36′38″N 20°03′45″E/49,610556 20,062500

Zespół szkół

Brama do parku Wodzickich

Kapliczka ufundowana przez Katarzynę Smreczyńską, matkę Władysława Orkana, w 1918 roku

Poręba Wielka – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie limanowskim, w gminie Niedźwiedź^[3][4], w Gorcach.

W latach 1975–1998 wieś należała administracyjnie do województwa nowosądeckiego. Wieś jest siedzibą Gorczańskiego Parku Narodowego.

Położenie

Poręba Wielka położona jest w Gorcach, w dolinie potoku Porębianka i jego dopływu – potoku Koninka. Znana jest ze swoich walorów wypoczynkowych oraz uzdrowiskowych (gorące solanki jodobromowe). Stanowi punkt wypadowy w Gorce, m.in. na Turbacz, Obidowiec i Suhorę. Znajdują się tu również Obserwatorium astronomiczne na Suhorze, a także siedziba Gorczańskiego Parku Narodowego^[5]. Zabudowania miejscowości położone są około 500–670 m n.p.m.^[6]

Integralne części wsi

Historia

Pierwsza osada powstała prawdopodobnie u schyłku XIII wieku. Nazwa Poręba wywodzi się od wyrąbanego kawałka puszczy i wskazuje na to, że siedlisko to założyli tzw. wyrębnicy. Istnieje też duże prawdopodobieństwo, że osada powstała jako przystanek noclegowy na przebiegającym tędy szlaku handlowym z Krakowa na Spisz^[7]. Faktem jest, że tereny te były własnością zakonu cystersów ze Szczyrzyca, którzy mieli przywilej lokowania wsi na prawie niemieckim. Pierwsza pisemna wzmianka o Porębie Wielkiej pochodzi z 1380 roku^[7], kiedy wyrokiem sądu królewskiego ziemie te zostały odebrane cystersom i ponownie włączone do dóbr królewskich Ludwika Węgierskiego^[5].

Dokumenty z 1254 i 1365 roku wspominają o potoku „Mezwedza” (Niedźwiedzia), wskazując na lokalizację na tym terenie osady Niedźwiedź, należącej do tzw. Klucza Porębskiego, historycznej i zwyczajowej nazwy okolic, chociaż obecnie administracyjnie to Poręba podlega Niedźwiedziowi, jako gminie.

W XV wieku Poręba stanowiła główną wieś tzw. klucza porębskiego i pozostawała w rękach rodu Ratułdów^[7][5]. Około 1564 roku w wyniku małżeństwa Beaty Ratołdówny i Jana Pieniążka, wieś przeszła w zarządzanie rodu Pieniążków, którzy założyli na tym terenie folwark, na którym odrabiali pańszczyznę okoliczni chłopi^[5].

W XVI wieku Poręba Wielka była centrum administracyjnym, w skład którego wchodziły następujące miejscowości: Niedźwiedź, Podobin, Witów, Zawada, Konina, Łostówka, Łętowne, Mszana Górna i Lubomierz^[7]. W 1607 roku dobra te przeszły na własność rodu Lubomirskich z Wiśnicza. Sebastian Lubomirski założył w Porębie hutę szkła, która usytuowana była na terenie dzisiejszych Koninek (obecnie miejsce to nosi nazwę Hucisko). W pobliżu huty znajdowała się tzw. potażarnia, w której wypalano popiół. Ponadto w Porębie dobrze prosperował folusz, gdzie wytwarzano sukno doskonałej jakości oraz browar^[7]. W 1710 roku Poręba przeszła w ręce Sanguszków, stanowiąc część posagu Marii Lubomirskiej, która poślubiła Pawła Karola Sanguszkę^[8].

W latach 1751–1945 wieś stanowiła dzierżawę, a następnie własność rodu Wodzickich. Mimo że nigdy żaden z członków rodu nie mieszkał w Porębie Wielkiej na stałe, pozostał założony przez nich park wraz z fragmentaryczną dawną zabudową dworską^[8].

W 1905 r. Towarzystwo Kolonii Wakacyjnych odkupiło od hr. Antoniego Wodzickiego stary drewniany budynek podworski na terenie Poręby Wielkiej. Zorganizowano w nim kolonie dla młodzieży gimnazjalnej z Krakowa. W pierwszej kolonii brało udział 34 uczniów, lecz po zbudowaniu nowego budynku w 1907 r. liczba uczestników wzrosła do 120 uczniów. W 1914 r. Towarzystwo pozyskało murowany budynek, w którym obecnie mieści się Dom Wczasów Dziecięcych. W latach 1924–1938 wybudowano wodociąg oraz basen kąpielowy. To tutaj w 1927 r. swój jubileusz literacki obchodził Władysław Orkan. Istotny wkład w rozwój placówki miało dwóch obywateli Mszany Dolnej. Franciszek Dubowy jako dyrektor fabryki konserw rybnych C. Warhanek dotował kolonie. Mszański medyk dr Władysław Czapliński pełnił z kolei w obiekcie dyżury lekarskie. Działalność Towarzystwa Kolonii Wakacyjnych w Porębie Wielkiej przyczyniło się do wzrostu turystycznej popularności całego regionu^[9][10].

W latach 1950–1953 w Porębie Wielkiej przeprowadzono odwierty geologiczne, które ujawniły obecność solanki jodobromowej o temp. 27 °C. W latach 70. XX wieku odwierty powtórzono, docierając do warstwy wód geotermalnych o temp. 42 °C^[11]. W przyszłości mają tam powstać baseny termalne^[12]. Departament Geologii i Koncesji Geologicznych Ministerstwa Środowiska wydał spółce Gorczańskie Wody Termalne koncesję na przeprowadzenie badań w jednym z odwiertów w Porębie Wielkiej. Koncesja zezwala na naukowe sprawdzenie walorów eksploatacyjnych wód termalnych w odwiercie Poręba Wielka IG -1. W 2018 roku ukończono budowę szpitala balneologicznego, który będzie działał na bazie źródeł. W marcu 2018 roku podpisano umowę na wykonanie prac przy odwiercie: „Zaprojektowanie i wykonanie instalacji/urządzeń/obiektu dla kompletnego połączenia istniejącego odcinka przyłącza wody geotermalnej z głowicą na otworze IG-1 w Porębie Wielkiej, wraz z uruchomieniem wykonanego połączenia, celem rozpoczęcia prawidłowej eksploatacji wody geotermalnej”. Wykonawcą zadania została wyłoniona w postępowaniu przetargowym firma „ERION” Sp. z o.o. z Bystrej, którą reprezentował Artur Kmak. Przy odwiercie pod koniec 2018 roku zbudowano amfiteatr i tężnie solankowe.

Turystyka

Szlaki turystyczne

Przez Porębę Wielką prowadzą szlaki znakowane^[13]:

– do Rabki przez Olszówkę

– z Koninek przez polanę Szałasisko, polanę Średnie na Turbacz

– przez Niedźwiedź i Orkanówkę na Turbacz.

– przez Jaworzynę Porębską, Tobołów, Suhorę, Obidowiec do schroniska na Starych Wierchach

– z Koninek do domu Władysława Orkana

– z Poręby Górnej do bacówki na Maciejowej i dalej przez Ponice, Świńską Górę do kościółka na Piątkowej

Ponadto na terenie parku przydworskiego i na zboczu sąsiedniej góry Chabówka wyznaczono ścieżkę edukacyjną o długości 3,5 km, która umożliwia zapoznanie się z walorami przyrodniczymi i historią Poręby Wielkiej^[11].

Atrakcje turystyczne

• Park podworski Wodzickich w Porębie Wielkiej z XVI w. z wiekowymi drzewami: wiązami, jaworami, lipami, modrzewiami i in. (największe z nich – tzw. wiąz Władysława Łokietka ma 6 metrowy obwód pnia), pozostałości zabudowań dworskich: lamus oraz zachowane fragmentarycznie oficyna dworska i modrzewiowy dworek Wodzickich^[12][11].
• Od parku w kierunku Niedźwiedzia wiedzie 150-letnia aleja jaworowa^[11].
• Nad wsią w przysiółku Zagronie znajduje się Muzeum Biograficzne Władysława Orkana tzw. „Orkanówka”^[12].
• Na stokach Tobołowa w Koninkach działa zimą stacja narciarska^[12][14].
• Na osiedlach Poręby Górnej i Koninek znajdują się stare, pięknie zdobione budynki w stylu zagórzańskim.
• Na osiedlach Filipy, Kozyry i Pode Dworem oraz na Jaworzynie Kamienickiej znajdują się stare kapliczki przydrożne (dwie przy parku Wodzickich prawdopodobnie jeszcze z czasów Lubomirskich)^[12].
• Obserwatorium astronomiczne na Suhorze – najwyżej położone obserwatorium w Polsce^[12].
• Na okolicznych polanach reglowych znajdują się drewniane szałasy pasterskie^[12].
• Kościół Matki Bożej Fatimskiej, będący kościołem parafialnym parafii w Porębie Wielkiej.

Przypisy

Bibliografia

• Marek Ciężkowski, Paweł Luboński i inni: Gorce: przewodnik. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2004, s. 310–312. ISBN 83-89188-19-8.

Linki zewnętrzne

• Koninki.pl – portal poświęcony atrakcjom turystycznym przysiółka Poręby Wielkiej Koninek i okolic