Pora umierać

Pora umierać – polski czarno-biały dramat filmowy z 2007 w reżyserii i według scenariusza Doroty Kędzierzawskiej. Bohaterką filmu jest sędziwa Aniela (Danuta Szaflarska), mieszkająca wraz ze swoją suczką w opustoszałej drewnianej willi w Warszawie. Pora umierać została wyprodukowana ze wsparciem Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej, z cyfrowymi zdjęciami Artura Reinharta. Film odniósł znaczący sukces festiwalowy, otrzymując nagrody za dźwięk i rolę Szaflarskiej na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych, Orła za rolę Szaflarskiej na rozdaniu Polskich Nagród Filmowych, a także szereg wyróżnień na międzynarodowych festiwalach filmowych. W analizach filmowych zwracano uwagę na subtelnie podjęte przez Kędzierzawską motywy umierania, stosunku do śmierci, współistnienia z organizmami nieludzkimi.

Fabuła

Bohaterka filmu, sędziwa pani Aniela, mieszka wraz z suczką Filą w przedwojennej, rozpadającej się drewnianej willi w Warszawie. Po latach dzielenia mieszkania z licznymi lokatorami pozbywa się ostatniego z nich. Jednakże syn Witek, który odwiedza ją od czasu do czasu z żoną Marzenką oraz otyłą wnuczką, nie zamierza mieszkać w jej rodzinnym domu. Na dodatek staruszkę nachodzą wysłannicy jej sąsiada, który nosi się z myślą przejęcia jej działki i zburzenia willi^[1].

Aniela jednak nie wyobraża sobie sprzedaży domu, w którym spędziła młodość, zachowała liczne pamiątki oraz z którym łączą ją liczne wspomnienia. Staruszka ma nadzieję, że syn nie zgodzi się na wywieranie na nią nacisków przez sąsiada. Okazuje się jednak, że Witek potajemnie odwiedził willę wraz z żoną sąsiada i pertraktuje w sprawie sprzedaży działki. Wzburzona zdradą syna Aniela zamierza umrzeć. Odwołuje telefonicznie dalsze wizyty syna, zakrywa kirem lustra, zatrzymuje stary zegar, wkłada czarną suknię, zapala świecę i z różańcem w rękach układa się na łóżku, by czekać na śmierć. Wkrótce potem jednak dochodzi do wniosku, że może zmienić los mieszkania^[1]. Decyduje się oddać dom na cele społeczne, zachowując prawo do przeżycia w willi ostatnich dni swego życia. Miejsce szybko wypełnia się młodocianymi lokatorami. Pewnego dnia jedno z dzieci dostrzega, że Aniela zniknęła ze swojego fotela. Kamera „wylatuje” przez okno, pokazując z daleka przestrzeń domu Anieli^[2].

Obsada

Źródło: Filmpolski.pl^[3]

• Danuta Szaflarska – Aniela Walter
• Krzysztof Globisz – Witek Walter
• Patrycja Szewczyk – wnuczka Anieli
• Kamil Bitau – Romek Fiodor „Dostojewski”
• Robert Tomaszewski – natręt
• Agnieszka Podsiadlik – Agnieszka Kozłowska, wychowawczyni w ośrodku
• Piotr Ziarkiewicz – dyrektor ośrodka
• Małgorzata Rożniatowska – pani doktor
• Marta Waldera – synowa Anieli
• Joanna Szarkowska – Aniela w młodości
• Witold Kaczanowski – notariusz Adam Koniecpolski
• Wit Kaczanowski jr – syn Anieli w młodości
• Weronika Karwowska – sąsiadka Anieli
• Kai Schoenhals – sąsiad Anieli
• Sylwia Bocheńska – dziewczynka z herbatą
• Róża Salamonowicz – córka lokatorki
• Remigiusz Przełożny – narzeczony Anieli
• Leszek Musiał – pan z gminy
• Adam Karczewski – pan z gminy

Produkcja

• 

  Danuta Szaflarska, odtwórczyni roli Anieli (2013)

• 

  Krzysztof Globisz, odtwórca roli Witka (2012)

• 

  Dorota Kędzierzawska, reżyserka filmu (2011)

• 

  Włodzimierz Pawlik, kompozytor muzyki do filmu (2021)

Za produkcję Pory umierać odpowiadały studia Kid Film oraz Tandem Taren-To, przy współudziale Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej^[4]. Łączny budżet filmu wyniósł 1 690 980 zł^[1].

Przygotowania, obsada

Reżyser filmu Dorota Kędzierzawska napisała scenariusz do filmu specjalnie z myślą o Danucie Szaflarskiej, która występowała także w innych filmach reżyserki (Diabły, diabły, 1991; Nic, 1998). Kędzierzawska w jednym z wywiadów opowiadała, że na rolę Anieli Szaflarska czekała szesnaście lat: „Nieraz mnie pośpieszała, mówiła: «Dorotko, pisz szybciej, bo ja ci kipnę»”^[5]. W filmie wystąpili także Krzysztof Globisz, Małgorzata Rożniatowska, Agnieszka Podsiadlik, Marta Waldera oraz aktorzy nieprofesjonalni^[4]. Proces produkcyjny filmu był ryzykowny, jako że prace zdjęciowe rozpoczynały się niemal bez budżetu. Szczęście jednak sprzyjało ekipie zdjęciowej: „W pierwszym tygodniu pracy dostaliśmy dotację z PISF, pół roku później dołączyła się telewizja”^[6]. Specjalna rola przypadła psu głównej bohaterki, wyłonionemu w castingu. Jak opisywała pracę z nim Kędzierzawska: „Miał mądre oczy i tak kochał swoją treserkę, że cały czas z nią rozmawiał. Otwierania drzwi nauczył się w piętnaście minut, odbierania telefonu – w dziesięć. Na każde wezwanie był gotowy do pracy. […] Był rzeczywiście fenomenem”^[6].

Zdjęcia

Za zdjęcia do Pora umierać odpowiadał życiowy partner Kędzierzawskiej Artur Reinhart, który kręcił film w czerni i bieli^[7]. Wybór zdjęć monochromatycznych był świadomą decyzją Kędzierzawskiej, która argumentowała, że „w czerni zderzonej z bielą jest czystość i szlachetność”^[8]. Film był kręcony od 16 maja do 26 czerwca 2006 w Otwocku^[4][9]. Muzykę do filmu natomiast zrealizował Włodzimierz Pawlik, którego ścieżka dźwiękowa została wydana w 2011 przez Polskie Radio. Jak opisywał ścieżkę Krzysztof Kowalewicz z „Gazety Wyborczej”: „Pawlik tym razem korzysta ze skromnego instrumentarium, a do tego oszczędnie sięga po dźwięki. Nostalgiczny przewodni temat fortepianowy ciągnie się tak bardzo, że słuchacz wręcz wyczekuje kolejnych dotknięć klawiszy […] Z fortepianem Pawlika współgrają smyki, trąbka, a przede wszystkim harfa”^[10].

Rozpowszechnianie

12 i 13 września 2007 Pora umierać była wyświetlana na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Toronto^[11], gdzie została owacyjnie przyjęta przez publiczność^[12]. Premiera kinowa Pory umierać w Polsce odbyła się 19 października 2007^[3]. Film Kędzierzawskiej cieszył się szczególnym powodzeniem w Japonii podczas tamtejszej premiery w 2011, gdzie oglądały go przeważnie starsze kobiety^[13].

W 2008 wydawnictwo Best Film rozpoczęło dystrybucję filmu na płytach DVD^[14].

Odbiór

Frekwencja kinowa

Wedle statystyk Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej Porę umierać obejrzało w kinach 54 076 widzów, co dawało jej 12. miejsce na liście najczęściej oglądanych polskich filmów za rok 2007^[15].

Recepcja krytyczna

Pora umierać była sukcesem artystycznym Kędzierzawskiej, choć film zwracał uwagę recenzentów głównie z powodu kreacji Danuty Szaflarskiej. Zdzisław Pietrasik z pisma „Polityka” pisał: „Chwalić należy Dorotę Kędzierzawską, autora zdjęć Artura Reinharta też jak najbardziej, ale Pora umierać to przede wszystkim popis aktorski Danuty Szaflarskiej”^[16]. Marek Sadowski w recenzji dla „Rzeczypospolitej” zaznaczał, iż postać Anieli: „nie ma w sobie starczej bierności. Ona wie, czego chce. Gdy coś uzna za właściwe, działa zdecydowanie i konsekwentnie”^[17]. Łukasz Maciejewski w recenzji dla „Dziennika Polskiego” chwalił grę Szaflarskiej, nazywając ją „wielką damą polskiego kina” i doceniając jej nietuzinkową kreację: „Aniela w niczym nie przypomina dobrej babci z dobranocek. Nie robi na drutach i nie słucha Radia Maryja. Moherowy berecik schowała głęboko na dno szafy, jest zbyt ciekawa ludzi i świata, żeby wierzyć w jakiekolwiek dogmaty”^[18]. Jerzy Płażewski z czasopisma „Kino” również wychwalał aktorstwo Szaflarskiej: „Dziękuję Pani, pani Danuto, za sumę przeżyć, które – jak w finałowym travellingu ku niebu, brawurowo zaaranżowanym przez autora zdjęć Arthura Reinharta – prowadzą nas, widzów, daleko poza przyziemne horyzonty”^[19]. Pora umierać irytowała natomiast Jacka Szczerbę z „Gazety Wyborczej”, który film ocenił jako „średni” i oskarżał duet Kędzierzawska–Reinhart o jałowy estetyzm: „chwilami autorzy wprost delektują się urodą swych obrazków: płynnością konturów w scenach wspomnień i kolażem odbić w taflach szkła”^[20].

Przeważały jednak głosy pozytywne. Błażej Hrapkowicz z „Kina” pisał, iż:

Pora umierać cieszyła się też powodzeniem za granicą. Alissa Simon z „Variety” pisało o Szaflarskiej, że ta „aktorka o inteligencji, wdzięku i urodzie, która wygląda na co najmniej dwie dekady młodszą, jest wspierana przez wspaniałą, barokowo szczegółową pracę kamery Reinharta oraz najlepiej wyszkolonego i najbardziej fotogenicznego psa polskiego kina”^[22]. Według czasopisma „The Hollywood Reporter” Szaflarska i pies Tokaj „w pięknych monochromatycznych obrazach, zręcznie sfotografowanych dzięki wysokiej jakości cyfrowym zdjęciom Arthura Reinharta, tworzą cudowną dziwną parę, kręcącą się po niegdyś wspaniałej, a teraz na wpół zniszczonej rezydencji”^[23].

Analizy i interpretacje

Daria Mazur pozytywnie oceniła film, upatrując w nim swoistego filmowego odpowiednika monodramu^[24] i twierdząc, iż „poprzez plastycznie wyrafinowany, niejednoznaczny, tajemniczy i w świadomy sposób wypreparowany filmowy portret wiekowej lokatorki stylowej willi udało się reżyserce zajmująco opowiedzieć o doświadczeniu kobiecej starości”^[25]. Mazur zaznaczyła też, że film Kędzierzawskiej wyróżnia się na tle rodzimej kinematografii, w której „trudno odnaleźć porównywalny, równie konsekwentny obraz ufundowany na kobiecych doświadczeniach, skoncentrowany na żeńskiej perspektywie”^[26]. Małgorzata Masłowska-Taffel zauważała, że ogromne znaczenie dla przesłania filmu miało powierzenie głównej roli Danucie Szaflarskiej, która przeżyła traumę II wojny światowej oraz gwałtowne zmiany społeczne zaobserwowane podczas jej życia: „Trudne doświadczenia nie zgasiły w niej pogody ducha, nie odebrały zadowolenia z życia”^[27]. Iwona Grodź i Robert Stefanowski zauważyli, że willa Anieli jest przestrzenią odrealnioną, na pograniczu miasta i prowincji; „staje się dla niej miejscem wspomnień, oczekiwań, radości i smutku, nadziei i śmierci”^[28].

Małgorzata Radkiewicz interpretowała film Kędzierzawskiej przez pryzmat filozofii posthumanistycznej. Zdaniem Radkiewicz „poszczególne przedmioty i fragmenty drewnianej architektury – weranda, schody, poręcze – układają się w żywą historię, jednocześnie ludzką i nieludzką”^[2]. Radkiewicz dodawała, iż „kobieta koegzystuje w opustoszałej willi na równych warunkach z psem i zgromadzonymi sprzętami”, a w momencie przekazania domu na cele społeczne „niejako uwalnia go z dominującej humanistycznej narracji”^[2].

Nagrody

Przypisy

Bibliografia

• JerzyJ. Armata JerzyJ., Czas wyjęty z rzeczywistości. Wywiad z Dorotą Kędzierzawską, Stowarzyszenie Filmowców Polskich, styczeń 2013 [dostęp 2021-08-15] .
• IwonaI. Grodź IwonaI., RobertR. Stefanowski RobertR., Sztuka jako narzędzie socjoterapii na przykładzie wybranych filmów Doroty Kędzierzawskiej, „Journal socioterapie”, 4 (1), 2018, s. 24–36 [dostęp 2021-08-14] .
• BarbaraB. Hollender BarbaraB., Czarno-biały film o godności, Rzeczpospolita, 18 października 2007 [dostęp 2021-08-15] .
• BłażejB. Hrapkowicz BłażejB., Pora umierać, „Kino” (12), 2007 [dostęp 2021-08-15] .
• KrzysztofK. Kowalewicz KrzysztofK., „Pora umierać”, Włodek Pawlik, Gazeta Wyborcza, 1 czerwca 2011 [dostęp 2021-08-15] .
• ŁukaszŁ. Maciejewski ŁukaszŁ., Huśtawka życia, Dziennik Polski, 24 października 2007a [dostęp 2021-08-14] .
• ŁukaszŁ. Maciejewski ŁukaszŁ., Dorota Kędzierzawska: Podlizywałam się babci, Dziennik.pl, 25 października 2007b [dostęp 2021-08-15]  (pol.).
• MałgorzataM. Masłowska-Taffel MałgorzataM., Jakaś niedzisiejsza… Śmierć i starość w obiektywie filmowej kamery, „Polonistyka. Innowacje” (2), 2015, s. 175–186, DOI: 10.14746/pi.2015.1.2.13, ISSN 2450-6435 [dostęp 2021-08-14] .
• DariaD. Mazur DariaD., Portret starszej pani – „Pora umierać” Doroty Kędzierzawskiej, [w:] JoannaJ. Posłuszna (red.), Starość kobiet w biegu życia. Konteksty psychologiczne, literackie i kulturowe, Kraków 2017, s. 85–98 .
• ZdzisławZ. Pietrasik ZdzisławZ., Recenzja filmu: „Pora umierać”, reż. Dorota Kędzierzawska, Polityka, 20 października 2007 [dostęp 2021-08-14] .
• MałgorzataM. Radkiewicz MałgorzataM., Dom jako „materia w procesie” w projektach artystycznych i filmowych, „Kwartalnik Filmowy” (110), 2020, s. 62–78, ISSN 0452-9502 [dostęp 2021-08-14] .
• MarekM. Sadowski MarekM., Pora umierać, Rzeczpospolita, 18 października 2007 [dostęp 2021-08-14] .
• AlissaA. Simon AlissaA., Time To Die, Variety, 19 września 2007 [dostęp 2021-08-15]  (ang.).
• JacekJ. Szczerba JacekJ., Piękna dama z pieskiem, Gazeta Wyborcza, 18 października 2007 [dostęp 2021-08-14] .

Linki zewnętrzne

• Pora umierać w bazie filmpolski.pl