Portoryko

Wspólnota Portoryka
Wolne Stowarzyszone Państwo Portoryko

Estado Libre Asociado de Puerto Rico
Commonwealth of Puerto Rico

Flaga Herb
Dewiza: (łac.) Joannes Est Nomen Eius (pol. Jan to jego imię)
Hymn: La Borinqueña (Pieśń o Borinquen)
Konstytucja	25 lipca 1952
Język urzędowy	hiszpański, angielski
Stolica	San Juan
Głowa państwa	prezydent Joe Biden
Zależne od	Stanów Zjednoczonych
Zastępca głowy państwa	wiceprezydent Kamala Harris
Szef rządu	gubernator Pedro Pierluisi
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	9104 km² 1,6%
Liczba ludności (2021)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	3 263 584[1] 364 osób/km²
Waluta	Dolar amerykański (USD)
Rok utworzenia	przejęcie od Hiszpanii 1898
Strefa czasowa	UTC -4
Kod ISO 3166	PR/PRI/630
Domena internetowa	.pr
Kod samochodowy	PRI
Kod samolotowy	N
Kod telefoniczny	+1 787, +1 939

Portoryko^[2] (hiszp. i ang. Puerto Rico – w j. pol. „bogaty port”), oficjalnie Wspólnota Portoryka^[2], Wolne Stowarzyszone Państwo Portoryko^[2] (hiszp. Estado Libre Asociado de Puerto Rico, ang. Commonwealth of Puerto Rico) – terytorium zorganizowane nieinkorporowane Stanów Zjednoczonych o statusie „wspólnoty” (ang. commonwealth), leżące na wyspie o tej samej nazwie i kilku mniejszych w Ameryce Środkowej, na Morzu Karaibskim.

Geografia

Zdjęcie satelitarne wyspy

Portoryko należy do geologicznej struktury Wielkich Antyli. Obszar wyspy zajmują sfałdowane w czasie orogenezy alpejskiej Cordillera Central z najwyższym szczytem kraju – Corro de Punta (1338 m n.p.m.), oprócz tego pasma na wyspie rozciągają się Sierra de Luqillo i Sierra de Cayey. Portoryko leży w strefie klimatu podrównikowego wilgotnego, który kształtuje północno-wschodni pasat. Średnia roczna temperatura wynosi 26 °C, a opady są zróżnicowane i wynoszą od około 1000 mm do nawet 4000 mm i są nierównomiernie rozłożone w ciągu roku. Roślinność wyspy jest w znacznym stopniu wyniszczona, lasy tropikalne zajmują niewielki obszar wyspy. Fauna należy do antylskiej krainy netropikalnej i jest bogata pod względem gatunkowym.

Historia

Wyspa Puerto Rico w okresie prekolumbijskim zamieszkiwana była przez Arawaków. Dla Europy odkrył ją w 1493 roku Krzysztof Kolumb^[3]. W 1508 roku rozpoczęło się osadnictwo hiszpańskie, które wyparło rdzenną ludność. Od 1518 roku sprowadzano do pracy niewolników z Afryki^[3]. Pod koniec XVI wieku udaremniono kilka prób przejęcia wyspy przez Holandię i Wielką Brytanię^[4]. Od XVII wieku rozwinęły się uprawy plantacyjne, szczególnie intensywne w drugiej połowie XIX wieku, aż do zniesienia niewolnictwa w 1873 roku^[3]. W latach 1810–1830 istotny napływ ludności hiszpańskiej (kreolskiej) z krajów Ameryki Południowej okresu walki o niepodległość^[3]. Pod koniec XIX wieku uaktywnił się ruch niepodległościowy. W odpowiedzi na jego żądania w 1897 roku Hiszpanie nadali wyspie szeroką autonomię^[4]. W 1898 roku, po wojnie amerykańsko-hiszpańskiej, kraj trafił w ręce Stanów Zjednoczonych^[3]. W 1917 roku przyznano wyspie autonomię, a jej mieszkańcy otrzymali obywatelstwo amerykańskie^[4]. W 1946 roku na stanowisko gubernatora wybrany został pierwszy rodowity Portorykańczyk, Luis Muñoz Marín. Od 1948 roku kolejnych gubernatorów wybiera się w powszechnych wyborach^[4]. W 1950 roku odbyło się nieudane powstanie niepodległościowców^[5]. W 1952 roku uzyskało status państwa stowarzyszonego. Od końca lat 60. XX wieku nasiliły się wewnętrzne spory o wybór niepodległości lub przekształcenie kraju w stan USA^[3]. Od lat 70. XX wieku działała Ludowa Armia Boricua i Siły Zbrojne Wyzwolenia Narodowego. Te nacjonalistyczne (a zarazem lewicowe) ruchy przeprowadziły szereg antyamerykańskich działań zbrojnych, których szczególne natężenie miało miejsce w latach 70. i 80^[6][7]. W 1993 roku w referendum Portorykańczycy zadecydowali o utrzymaniu dotychczasowego statusu politycznego^[3]. W 2017 odbyło się piąte z kolei od 1952 referendum w sprawie statusu wyspy, w którym 97% obywateli przy frekwencji 23% opowiedziało się za pełnym przyłączeniem do Stanów Zjednoczonych. 3 listopada 2020 odbyło się kolejne (szóste) referendum z pytaniem „Czy Portoryko powinno być natychmiast włączone do Unii jako stan?”. 52 procent głosujących odpowiedziało „tak”^[8]. Decydujący głos w sprawie zmiany statusu Portoryko ma jednak Kongres USA, który nie jest w żaden sposób związany wynikiem referendum^[9].

W maju 2022 r. członkowie Kongresu sponsorujący konkurencyjne projekty ustaw dotyczące rozwiązania problemu statusu terytorialnego Portoryko i jego relacji ze Stanami Zjednoczonymi zebrali się, aby wprowadzić nowe przepisy łączące oba te aspekty. Projekt ustawy mówi, że plebiscyt w celu rozstrzygnięcia statusu politycznego Portoryko odbędzie się 5 listopada 2023 r.^[10]

Ustrój polityczny

Portoryko jest jednym z terytoriów nieinkorporowanych Stanów Zjednoczonych^[2]. Jego mieszkańcy są obywatelami USA i mogą się dowolnie osiedlać na terytorium Stanów. Wówczas automatycznie nabywają prawa głosowania w wyborach prezydenckich, stanowych i lokalnych. W Izbie Reprezentantów wyspę reprezentuje jeden wybierany na czteroletnią kadencję delegat (zwany Resident Commissioner of Puerto Rico), który nie ma prawa głosu w izbie^[a]. Portorykanie wybierają natomiast w prawyborach prezydenckich przedstawicieli na ogólnokrajowe konwencje Partii Demokratycznej i Republikańskiej.

Sytuacja polityczna wyspy jest do pewnego stopnia prowizoryczna. Pomimo nazwy „Wolne Państwo Stowarzyszone Portoryko” (Estado Libre Asociado de Puerto Rico) nie jest to państwo stowarzyszone z USA w tym znaczeniu co Mikronezja, Palau czy Wyspy Marshalla, mające prawo swobodnego rozwoju stosunków międzynarodowych. Jest zorganizowanym terytorium nieinkorporowanym o statusie „wspólnoty” (ang. commonwealth) – zależne od USA, o dużej – odpowiadającej terytorium stowarzyszonemu – autonomii wewnętrznej. Mieszkańcy nie płacą federalnych podatków od dochodów wytworzonych na wyspie.

Część mieszkańców wyspy domaga się pełnej niepodległości, bądź choćby na prawach rzeczywistego państwa stowarzyszonego. Inni z kolei opowiadają się za pełną integracją ze Stanami Zjednoczonymi poprzez przekształcenie wyspy w kolejny amerykański stan. W wyniku referendum przeprowadzonego w 2012 roku mieszkańcy terytorium większością 54% głosów opowiedzieli się za przekształceniem go w 51. stan^[11], przy czym wynik głosowania był kontrowersyjny m.in. z powodu wielu nieważnych głosów. Kolejne referendum w 2017 przyniosło zwycięstwo głosujących za przekształceniem w stan, jednak przy frekwencji poniżej 25%. Referendum z 2020 potwierdziło niewielką przewagę zwolenników 51 stanu. Ewentualna inkorporacja wymagałaby zgody amerykańskiego Kongresu zgodnie z artykułem IV Konstytucji Stanów Zjednoczonych.

Ochrona środowiska

Zróżnicowany klimat i ukształtowanie terenu czynią z wyspy znakomite miejsce dla różnych ekosystemów. W kraju znajduje się Park Narodowy El Yunque oraz Rezerwat Biosfery Guánica, do którego należą namorzyny i rafy koralowe.

Gospodarka

PKB na jednego mieszkańca Portoryko w 2003 roku wynosiło 17 069 $, a struktura PKB kształtowała się następująco:

• Rolnictwo: 1%
• Przemysł: 45%
• Usługi: 54%

Gospodarka znajduje się pod całkowitą kontrolą Stanów Zjednoczonych^[4]. W latach 70. rząd USA wprowadził zwolnienia podatkowe dla przedsiębiorstw, które zainwestują na wyspie. W efekcie do Portoryko przeniosło produkcję wiele przedsiębiorstw (m.in. farmaceutycznych). Po wygaśnięciu ulg wiele firm zlikwidowało swoje zakłady, spowodowało to spadek liczby miejsc pracy w przemyśle o połowę^[12]. Obecnie ponad 40% Portorykańczyków żyje poniżej poziomu ubóstwa^[12].

Emisja gazów cieplarnianych

Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Portoryko wyniosła w 1990 roku 4,517 Mt, z czego 2,064 Mt stanowiła emisja dwutlenku węgla. Emisja metanu osiągała podobny poziom, a emisja podtlenku azotu była stosunkowo mała. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 0,587 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 26 kg. Od tego czasu emisje wahają się, choć raczej rosną. Głównym źródłem emisji przez cały czas była energetyka. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 3,176 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 0,868 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 28 kg^[13].

Vieques

Arecibo

Culebra

Fajardo

Dorado

Mayagüez

San Juan

Humacao

Ceiba

Carolina

Ponce

Aguadilla

Porty lotnicze w Portoryko

Demografia

99% procent mieszkańców wyspy to Latynosi. Pod względem rasowym 75,8% mieszkańców to biali, 12,4% czarni, pozostali 8,5% a ludzie o mieszanym pochodzeniu etnicznym 3,3%^[14]. Rodowici mieszkańcy określani są jako Boricua.

Religia

Dane na 2010 rok według Operation World^[15]:

• katolicyzm – 67,2%
• protestantyzm i niezależne kościoły – 25,4%:
  • zielonoświątkowcy – 16,4%
  • baptyści
  • metodyści
  • ruch uświęceniowy
  • adwentyści dnia siódmego – 1,1%
• bez religii – 3,8%
• Świadkowie Jehowy – 0,6%
• mormoni – 0,5%
• inne religie – 2,5%.

Uwagi

Przypisy