Portrety fajumskie
Portrety z Fajum – grupa około 700 portretów na drewnie, które były składane wraz z zabalsamowanymi zwłokami do grobów. Odnalezione zostały na zhellenizowanych terenach Egiptu, głównie na cmentarzyskach w oazie Fajum i cmentarzu rzymskim w Antinoopolis. Najstarsze zachowane portrety pochodzą z I wieku.
Grecy w Egipcie
Grecy i Macedończycy napłynęli do Egiptu na skutek podbojów Aleksandra Macedońskiego. Najwięcej osiedliło się ich w Aleksandrii oraz w oazie Fajum. Przybysze w dużym stopniu przyjęli obyczaje i wierzenia Egipcjan. Wiara w życie pozagrobowe przyczyniła się do zmiany sposobu grzebania zmarłych. Zwłoki zaczęto mumifikować.
Zwyczaj balsamowania zwłok utrzymywał się do końca V wieku, choć w 392 roku cesarz Teodozjusz zabronił tych praktyk. Gdy Egipt został podporządkowany Rzymianom, stosowany przez Greków egipski sposób grzebania uległ zmianie. Zamiast nakładanych na twarze owiniętych w lniane bandaże zwłok gipsowych masek, jak to robiono wcześniej, zaczęto stosować malowane na drewnianej deseczce portrety.
Nie znaleziono jeszcze wytłumaczenia, czemu zastąpiono gipsowe maski portretami na drewnie. Dotychczas ustalono, że zmarli za życia należeli do średniozamożnej warstwy społecznej, gdyż ich mumie były starannie zabalsamowane, co było zbyt kosztownym przedsięwzięciem dla krewnych zmarłego z warstwy ubogiej. Kolejnym ustaleniem jest powiązanie zwyczaju nakładania portretów na drewnie z grecko-rzymskim pochodzeniem zmarłych. Potwierdzają to lokalizacje odkryć. Portrety zostały odnalezione na cmentarzach z terenów silnie zhellenizowanych. Uważa się także, że zwyczaj mógł powstać pod wpływem Rzymu, jednak kolorowe malarstwo greckie miało wcześniejszą metrykę i prawdopodobnie wpłynęło na malarstwo rzymskie. Być może zwyczaj portretowania był jednym ze sposobów podkreślenia helleńskiego pochodzenia w czasach, gdy Rzymianie faworyzowali egipskich Greków, choć niewykluczone jest także uleganie ówczesnej modzie na posiadanie własnego wizerunku.
Odkrycie portretów
.jpg)
Mumiowe portrety były traktowane w Europie jako ciekawostka. Zetknęli się z nimi już uczestnicy wypraw krzyżowych, ale dopiero w czasach Napoleona zainteresowanie starożytnościami egipskimi wzrosło. Maski mumii były zabierane z grobów i masowo wywożone jako pamiątki, zaś zwłoki często niszczono.
Początki badań nad portretami mumiowymi sięgają roku 1887, gdy wiedeński kupiec Teodor Grafa zaczął skupywać maski od mieszkających w pobliżu oazy Fajum egipskich wieśniaków. Zainteresował swoją kolekcją świat nauki i w 1888 roku zorganizował wystawę, która odniosła wielki sukces w środowisku badaczy sztuki starożytnej. Nad Nil wysyłano liczne ekspedycje archeologiczne, mające za zadanie przebadanie cmentarzysk z przełomu er. Najskuteczniejszą wyprawą była ekspedycja z 1888 roku angielskiego naukowca W.M. Flindersa Petrie do południowo-zachodniej części Fajum w pobliże miejscowości Hawara. Dużo zabytków odnaleziono także w okolicach Antinoopolis podczas trwania w 1896 roku francuskiej ekspedycji Alberta Gayeta oraz w nekropoliach tebańskiej, memfickiej.
Techniki malarskie
Portrety przedstawiają popiersia zmarłych i były przymocowywane do bandaży mumii w miejscu twarzy. Malowane były na deskach lub płótnie pokrytym gipsem o wymiarach od 30×15 do 50×35 cm. Do powstania portretów używano różnych technik malarskich. Najliczniejszą grupą są wizerunki w temperze o bladej i matowej powierzchni. Druga grupa co do liczebności to portrety enkaustyczne. Na obraz nakładano grubą warstwę błyszczącej farby woskowej, która miała zakryć ślady po metalowych narzędziach. Trzecia grupa wykonana została techniką mieszaną: twarz malowano farbami woskowymi, zaś tło temperą.
Charakterystyka zabytków
Najstarsze zachowane portrety są datowane na I i II wiek. W większości przedstawione postacie są w swobodnej pozycji, twarz lekko przechylona na bok. Cechuje je realizm w oddawaniu najdrobniejszych wad urody, ale całość jest złagodzona dzięki miękkiemu modelunkowi. Na niektórych portretach została uchwycona osobowość modela.
Z tego okresu do najbardziej charakterystycznych pod względem artyzmu należą dwa portrety kobiet. Pierwszy z nich pochodzi z I wieku. Został namalowany techniką temperową. Przedstawiono na nim młodą kobietę o okrągłej inteligentnej twarzy, zmysłowych ustach i masywnym nosie. Światło pada na sam czubek nosa, co podkreśla jego kształt. Włosy ma faliste z przedziałkiem pośrodku, w uszach kolczyki z czterema perłami. Całość, dzięki zastosowanym światłocieniom, wyraża naiwność portretowanej. Drugi portret jest zabytkiem zagubionym. Pochodził z II wieku. Przedstawiona na nim kobieta miała wielkie oczy, prosty nos i kształtne usta, podkreślające jej charakter. Uczesana była na gładko. Odsłonięte uszy zdobiły kolczyki, a szyję – naszyjnik z pereł. Na jej ubrania składały się purpurowy chiton, na który narzucony był złoty płaszcz.
Portrety z III wieku różnią się od starszych. Są pozbawione indywidualności. Być może, stereotypowe wizerunki powstawały masowo w warsztatach. Na zamówienie dopisywano do nich imiona i domalowywano charakterystyczne dla zmarłego rysy twarzy.
Przeznaczenie portretów
Nie wiadomo do końca, jakie przeznaczenie miały odnalezione portrety. Mogły być malowane na zamówienie, aby zdobić dom i świadczyć o kulturze i zamożności ich właściciela. Po jego śmierci prawdopodobnie były składane wraz z nim do grobu. Za tą tezą przemawia wiek przedstawionych na nich osób. W większości są to osoby młode. Potwierdzają to badania krawędzi portretów. Na wielu z nich wykryto ślady gwoździ, kleju, który używano do sporządzenia ram. W jednym z grobów odnaleziono portret wraz z ramą.
Inną grupą są wizerunki malowane specjalnie na potrzeby pochówku. W takich przypadkach postacie często trzymają symbole kultu, a na portrecie widnieje imię zmarłego. Osobną grupą są medaliony. Ta forma portretu była zarezerwowana dla osób, które czczono w domowych kapliczkach.
Bibliografia
- Maria Nowicka, Z dziejów malarstwa greckiego i rzymskiego, Warszawa: Państ. Instytut Wydawniczy, 1988, s. 157–163, ISBN 83-06-01522-3, OCLC 749446878.
- Sadurska A., Archeologia starożytnego Rzymu, T. 2, Okres cesarstwa, Warszawa 1980, s. 372–376. ISBN 83-01-00132-1.
Media użyte na tej stronie