Portugał

Rewers oryginalnego portugała
Portugał ryski Stefana Batorego z 1586 roku

Portugał (port. portuguez, niem. Portugalöser) – potoczna nazwa złotej monety wielodukatowej, obiegającej w Europie w XVI i XVII wieku.

Pochodzenie

Nazwa ta pierwotnie odnosiła się do ciężkiej monety złotej (nazywanej też z włoska lisbonino) wartości 10 cruzado, wprowadzonej w Portugalii do obiegu w 1499 r. za panowania Manuela I (1495-1521). Nominał o wadze 39,9 g (z niemal czystego kruszcu) emitowano wykorzystując znaczne zasoby złota pochodzące z zamorskich kolonii. W 1517 miał on w Portugalii wartość 3900 reali[1], później – 4000 reali.

Na awersie wyobrażano herb królestwa z inskrypcją R[ex]:PORTUGALIE, na rewersie – tarczę herbową z równoramiennym krzyżem Zakonu Rycerzy Chrystusowych (Ordem Militar de Cristo), którego wielkim mistrzem był portugalski monarcha, otoczonym legendą IN HOC SIGNO VINCES („Pod tym znakiem zwyciężysz”)[2]. Jego następca Jan (João) III wprowadził trzy podobne typy bite w Lizbonie i Porto. Monetę emitowano do 1557 roku. Pośrednią jej kontynuację stanowił moedor.

Europejskie naśladownictwa

Za przykładem monarchy portugalskiego inne państwa zapoczątkowały bicie podobnych wysokowartościowych monet odpowiadających 2½, 5, 10 oraz (rzadko) 20 dukatom. Emitowano je głównie w północnych Niemczech i krajach skandynawskich (Danii, Szwecji), a także w Siedmiogrodzie oraz w Rzeczypospolitej. Większość tych naśladownictw (określanych też jako Portugaleser) pochodziła z Hamburga: były to jedno-, pół- i ćwierćportugały z wizerunkiem herbu (bramy miejskiej) na awersie i krzyża portugalskiego na rewersie. Handlowa wartość monet z niemal czystego złota zazwyczaj odpowiadała ok. 10 dukatom. W emitowaniu północnoniemieckich portugałów uczestniczyły w mniejszym zakresie także Brema (biskupstwo), Lubeka (biskupstwo i miasto), Lüneburg, Magdeburg i Szlezwik-Holsztyn. Zgodnie z augsburskimi regulacjami menniczymi wydanymi dla państw i miast Rzeszy (1551, 1559), dopuszczającymi do obiegu tylko złote guldeny i dukaty, w Niemczech praktycznie zakazano bicia obcych monet ze złota (jakkolwiek zakaz ten nie był w pełni respektowany).

15-dukatówka Zygmunta III Wazy (1617)

W Polsce i na Litwie była to największa moneta obiegowa bita w XVI/XVII wieku, a zapoczątkował ją Zygmunt August, za którego rządów wybito ją w mennicy wileńskiej w 1562 roku. Monety te wypuszczano do 1652 r. – najliczniej za Zygmunta III[3]. Jednakże polskie i litewskie portugały, w przeciwieństwie do niemieckich, nie naśladowały oryginalnych portugezów[4].

Kazimierz W. Wójcicki podaje, że „portugałami nazywano i medale albo pieniądze wartości 10, 20, 30 czerwonych złotych, bywały i mniejsze, i dukaty po 3, 5 i 7 złotych wartości”[5]. Jako „moneta pamiątkowa” były one „rozdawane przy osobliwych okazjach przez króla, rady miejskie i inne osoby”[6]. U Aleksandra Gwagnina znajdujemy wzmiankę, iż Jan Zamojski „darował na weselu swym gościom portugały złote, na których była twarz królewska, a na drugiej stronie żałosna figura o wzięciu Połocka” (w sierpniu 1579). Rej sentencjonalnie powiada: Ujrzysz, jeślić pomogą portugały ony,/Coś je marnie szafował na rozliczne strony[7].

W okresie późniejszym te ciężkie i nieporęczne monety służyły przede wszystkim w celach reprezentacyjnych, dekoracyjnych, jako upominki, pamiątki i donatywy. Dlatego z reguły wykonywano je starannie pod względem technicznym i na wysokim poziomie artystycznym. W Niemczech od 1673 bito w tym celu „portugalskie medale” wartości 10 dukatów; nazwa ta utrzymała się w Hamburgu aż do XIX stulecia. Podobne monety obcych i własnych emisji znane były nawet w Rosji; wiadomo, że po przyłączeniu Ukrainy car Aleksy Michajłowicz podarował Bogdanowi Chmielnickiemu portugał o wadze ok. 34 gramów[8]. W Polsce „niewiasty z uboższej szlachty, mieszczki, a nawet wieśniaczki portugały złote nosiły przy koralach i paciorkach na szyi”[9].

Oryginalne XVI-wieczne monety portugalskie stanowią dziś rzadkość na rynku numizmatycznym i osiągają niesłychanie wysoką cenę – najwyższą typ pochodzący z mennicy w Porto.

Zobacz też

Przypisy

  1. Chodzi tu oczywiście o real (l. mn. réis) portugalski – nie hiszpański, zwany też początkowo alfonsim, gdyż wprowadzony przez króla Alfonsa IV (pierwsza wzmianka pisemna w 1339) w miejsce wcześniejszego dinheiro (denara); por. História da Moeda Portuguesa [1].
  2. Hasło to, nawiązujące do frazeologii wczesnego chrześcijaństwa, po raz pierwszy pojawiło się na monetach Konstantyna Wielkiego.
  3. H. Kahnt podaje dla Polski daty 1592-1617 (Das groẞe Münzlexikon..., dz. cyt. poniżej, s. 360).
  4. M. Kowalski, Vademecum..., dz. cyt. poniżej, s. 105.
  5. Encyklopedia powszechna S. Orgelbranda, Warszawa, t. 21 (1865), s. 380.
  6. Trzaski, Everta i Michalskiego Encyklopedia staropolska (opr. Aleksander Brückner), Warszawa 1939, t. II, s. 230.
  7. Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa, t. IV (1903), s. 101n.
  8. W. W. Zwaricz, dz. cyt. poniżej, s. 101.
  9. Encyklopedia powszechna S. Orgelbranda, dz. cyt., s. 380. „Portugałem lub portykałem nazywano też bufiaste ponad miarę szaty pań; wymieniały je cenniki wojewodzińskie, a wyśmiewał Zbylitowski w r. 1605” (Trzaski, Everta i Michalskiego Encyklopedia staropolska, dz. cyt., s. 231).

Bibliografia

  • Helmut Kahnt: Das groẞe Münzlexikon von A bis Z. Regenstauf 2005
  • Władimir W. Zwaricz: Numizmaticzeskij słowar’. L’wow 1980
  • Marian Kowalski: Vademecum kolekcjonera monet i banknotów. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1988

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Portugal coin of Stephen Báthory , Riga 1586.JPG
Autor: Mathiasrex, Licencja: CC BY-SA 4.0
Portugal coin of Stephen Báthory , Riga 1586
Portogallo, re joao II, moneta d'oro 02.JPG
(c) I, Sailko, CC BY-SA 3.0
Portogallo, re joao II, moneta d'oro
15 ducats of Sigismund III Vasa from 1617.png
Autor: Maciej Szczepańczyk, Licencja: CC BY 3.0
100 ducats of Sigismund III Vasa from 1617