Portugał

Rewers oryginalnego portugała
Portugał ryski Stefana Batorego z 1586 roku

Portugał (port. portuguez, niem. Portugalöser) – potoczna nazwa złotej monety wielodukatowej, obiegającej w Europie w XVI i XVII wieku.

Pochodzenie

Nazwa ta pierwotnie odnosiła się do ciężkiej monety złotej (nazywanej też z włoska lisbonino) wartości 10 cruzado, wprowadzonej w Portugalii do obiegu w 1499 r. za panowania Manuela I (1495-1521). Nominał o wadze 39,9 g (z niemal czystego kruszcu) emitowano wykorzystując znaczne zasoby złota pochodzące z zamorskich kolonii. W 1517 miał on w Portugalii wartość 3900 reali[1], później – 4000 reali.

Na awersie wyobrażano herb królestwa z inskrypcją R[ex]:PORTUGALIE, na rewersie – tarczę herbową z równoramiennym krzyżem Zakonu Rycerzy Chrystusowych (Ordem Militar de Cristo), którego wielkim mistrzem był portugalski monarcha, otoczonym legendą IN HOC SIGNO VINCES („Pod tym znakiem zwyciężysz”)[2]. Jego następca Jan (João) III wprowadził trzy podobne typy bite w Lizbonie i Porto. Monetę emitowano do 1557 roku. Pośrednią jej kontynuację stanowił moedor.

Europejskie naśladownictwa

Za przykładem monarchy portugalskiego inne państwa zapoczątkowały bicie podobnych wysokowartościowych monet odpowiadających 2½, 5, 10 oraz (rzadko) 20 dukatom. Emitowano je głównie w północnych Niemczech i krajach skandynawskich (Danii, Szwecji), a także w Siedmiogrodzie oraz w Rzeczypospolitej. Większość tych naśladownictw (określanych też jako Portugaleser) pochodziła z Hamburga: były to jedno-, pół- i ćwierćportugały z wizerunkiem herbu (bramy miejskiej) na awersie i krzyża portugalskiego na rewersie. Handlowa wartość monet z niemal czystego złota zazwyczaj odpowiadała ok. 10 dukatom. W emitowaniu północnoniemieckich portugałów uczestniczyły w mniejszym zakresie także Brema (biskupstwo), Lubeka (biskupstwo i miasto), Lüneburg, Magdeburg i Szlezwik-Holsztyn. Zgodnie z augsburskimi regulacjami menniczymi wydanymi dla państw i miast Rzeszy (1551, 1559), dopuszczającymi do obiegu tylko złote guldeny i dukaty, w Niemczech praktycznie zakazano bicia obcych monet ze złota (jakkolwiek zakaz ten nie był w pełni respektowany).

15-dukatówka Zygmunta III Wazy (1617)

W Polsce i na Litwie była to największa moneta obiegowa bita w XVI/XVII wieku, a zapoczątkował ją Zygmunt August, za którego rządów wybito ją w mennicy wileńskiej w 1562 roku. Monety te wypuszczano do 1652 r. – najliczniej za Zygmunta III[3]. Jednakże polskie i litewskie portugały, w przeciwieństwie do niemieckich, nie naśladowały oryginalnych portugezów[4].

Kazimierz W. Wójcicki podaje, że „portugałami nazywano i medale albo pieniądze wartości 10, 20, 30 czerwonych złotych, bywały i mniejsze, i dukaty po 3, 5 i 7 złotych wartości”[5]. Jako „moneta pamiątkowa” były one „rozdawane przy osobliwych okazjach przez króla, rady miejskie i inne osoby”[6]. U Aleksandra Gwagnina znajdujemy wzmiankę, iż Jan Zamojski „darował na weselu swym gościom portugały złote, na których była twarz królewska, a na drugiej stronie żałosna figura o wzięciu Połocka” (w sierpniu 1579). Rej sentencjonalnie powiada: Ujrzysz, jeślić pomogą portugały ony,/Coś je marnie szafował na rozliczne strony”[7].

W okresie późniejszym te ciężkie i nieporęczne monety służyły przede wszystkim w celach reprezentacyjnych, dekoracyjnych, jako upominki, pamiątki i donatywy. Dlatego z reguły wykonywano je starannie pod względem technicznym i na wysokim poziomie artystycznym. W Niemczech od 1673 bito w tym celu „portugalskie medale” wartości 10 dukatów; nazwa ta utrzymała się w Hamburgu aż do XIX stulecia. Podobne monety obcych i własnych emisji znane były nawet w Rosji; wiadomo, że po przyłączeniu Ukrainy car Aleksy Michajłowicz podarował Bogdanowi Chmielnickiemu portugał o wadze ok. 34 gramów[8]. W Polsce „niewiasty z uboższej szlachty, mieszczki, a nawet wieśniaczki portugały złote nosiły przy koralach i paciorkach na szyi”[9].

Oryginalne XVI-wieczne monety portugalskie stanowią dziś rzadkość na rynku numizmatycznym i osiągają niesłychanie wysoką cenę – najwyższą typ pochodzący z mennicy w Porto.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Chodzi tu oczywiście o real (l. mn. réis) portugalski – nie hiszpański, zwany też początkowo alfonsim, gdyż wprowadzony przez króla Alfonsa IV (pierwsza wzmianka pisemna w 1339) w miejsce wcześniejszego dinheiro (denara); por. História da Moeda Portuguesa [1].
  2. ↑ Hasło to, nawiązujące do frazeologii wczesnego chrześcijaństwa, po raz pierwszy pojawiło się na monetach Konstantyna Wielkiego.
  3. ↑ H. Kahnt podaje dla Polski daty 1592-1617 (Das groẞe Münzlexikon..., dz. cyt. poniżej, s. 360).
  4. ↑ M. Kowalski, Vademecum..., dz. cyt. poniżej, s. 105.
  5. ↑ Encyklopedia powszechna S. Orgelbranda, Warszawa, t. 21 (1865), s. 380.
  6. ↑ Trzaski, Everta i Michalskiego Encyklopedia staropolska (opr. Aleksander Brückner), Warszawa 1939, t. II, s. 230.
  7. ↑ Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa, t. IV (1903), s. 101n.
  8. ↑ W. W. Zwaricz, dz. cyt. poniżej, s. 101.
  9. ↑ Encyklopedia powszechna S. Orgelbranda, dz. cyt., s. 380. „Portugałem lub portykałem nazywano też bufiaste ponad miarę szaty pań; wymieniały je cenniki wojewodzińskie, a wyśmiewał Zbylitowski w r. 1605” (Trzaski, Everta i Michalskiego Encyklopedia staropolska, dz. cyt., s. 231).

Bibliografia

  • Helmut Kahnt: Das groẞe Münzlexikon von A bis Z. Regenstauf 2005
  • Władimir W. Zwaricz: Numizmaticzeskij słowar’. L’wow 1980
  • Marian Kowalski: Vademecum kolekcjonera monet i banknotów. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1988

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Portugal coin of Stephen Báthory , Riga 1586.JPG
Autor: Mathiasrex, Licencja: CC BY-SA 4.0
Portugal coin of Stephen Báthory , Riga 1586
Portogallo, re joao II, moneta d'oro 02.JPG
(c) I, Sailko, CC BY-SA 3.0
Portogallo, re joao II, moneta d'oro
15 ducats of Sigismund III Vasa from 1617.png
Autor: Maciej Szczepańczyk, Licencja: CC BY 3.0
100 ducats of Sigismund III Vasa from 1617