Porzeczka

Porzeczka
Ilustracja
Owoce porzeczki zwyczajnej
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
NadrządSaxifraganae
Rządskalnicowce
Rodzinaagrestowate
Rodzajporzeczka
Nazwa systematyczna
Ribes L.
Sp. Pl. 200. 1753
Typ nomenklatoryczny

Ribes rubrum L.[3]

Zasięg występowania
Mapa zasięgu
Porzeczka czarna
Porzeczka agrest
Porzeczka alpejska

Porzeczka (Ribes L.) – rodzaj krzewów z monotypowej rodziny agrestowatych Grossulariaceae. Należy tu co najmniej 191 gatunków[4]. Występują one na obszarach o klimacie umiarkowanym i subpolarnym na półkuli północnej oraz w strefie międzyzwrotnikowej na obszarach górskich[4][5][6]. W Polsce rośnie dziko 6 gatunków[7]. Są to krzewy rosnące w różnych siedliskach – od mokradeł poprzez lasy różnego typu i tereny skaliste na obszarach o suchym klimacie i w górach[8]. Rzadko rosną też jako epifity[9].

Wiele gatunków to ważne rośliny owocowe (zwłaszcza porzeczka agrest R. uva-crispa, porzeczka zwyczajna R. rubrum, porzeczka czarna R. nigrum), inne są cenionymi roślinami ozdobnymi lub mającymi inne zastosowania w ogrodnictwie lub nasadzeniach biotechnicznych (np. porzeczka złota R. aureum, porzeczka alpejska R. alpinum i porzeczka krwista R. sanguineum)[8].

Nazwa naukowa powstała na bazie arabskiego słowa ribas oznaczającego... rabarbar (wynik pomyłki)[6].

Rozmieszczenie geograficzne

Porzeczka złota
Porzeczka krwista

Zasięg rodzaju obejmuje rozległe obszary głównie na półkuli północnej. Niektóre gatunki sięgają strefy okołobiegunowej, ale większość związana jest ze strefą umiarkowaną Ameryki Północnej, Europy, Azji i północno-zachodniej Afryki[4][9]. Centrum zróżnicowania gatunkowego znajduje się we wschodniej Azji – w samych Chinach rośnie 59 gatunków, z czego 25 to endemity[9]. W Ameryce Północnej na północ od Meksyku rosną 53 gatunki[6]. Na kontynentach amerykańskich zasięg rodzaju sięga najdalej na południe schodząc wzdłuż pasm górskich przez Amerykę Centralną i dalej wzdłuż Andów w Ameryce Południowej[4][6], sięgając do Ziemi Ognistej (Ribes magellanicum)[10]. W Europie rośnie naturalnie 9 gatunków[10], z czego 6 na terenie Polski[7].

Gatunki flory Polski[7]

Morfologia

Pokrój
Krzewy osiągające do 4 m wysokości[8], o pędach prosto wzniesionych, łukowato przewisających, płożących lub wspinających się, często z wyrastającymi w węzłach pojedynczymi lub trójdzielnymi cierniami[11][12], poza tym ze szczecinkowatymi kolcami między węzłami[6]. Pędy często zróżnicowane są na krótko- i długopędy, często też gruczołowato owłosione[6].
Liście
Zwykle sezonowe, czasem zimotrwałe[12]. Skrętoległe (na krótkopędach skupione w pęczki[9]), pojedyncze, ogonkowe, wsparte zasychającymi, brązowymi, zwykle frędzlowato zakończonymi przylistkami[12] lub pozbawione przylistków. Blaszki całobrzegie lub częściej dłoniasto klapowane[9], często z trzema klapami[12]. U niektórych gatunków liście są silnie aromatyczne (np. u czarnej porzeczki)[8].
Kwiaty
Obupłciowe (tylko u R. diacantha jednopłciowe)[12], pojedyncze lub zebrane w krótsze lub dłuższe grona, czasem pęczki i baldachogrona. U nasady kwiatostanu znajduje się trwała podsadka, jajowata lub lancetowata, czasem równowąska[9][6]. Okwiat rozwija się na skraju hypancjum w całości lub częściowo obejmującego zalążnię[12]. Ma ono kształt rurkowaty, dzwonkowaty lub miseczkowatego[6]. Działki kielicha w liczbie 5, rzadziej 4, są zwykle dłuższe od płatków korony kwiatu, które występując w tej samej liczbie[8] lub bywają całkiem zredukowane[12]. I działki i płatki występują w kolorze zielonym, białym, żółtym, różowym, czerwonym lub fioletowym[6]. Pręciki w liczbie 5, rzadziej 4, o cienkich i wolnych nitkach, rzadziej u nasady przyrastających do hypancjum. Wokół szczytu zalążni rozwija się dysk miodnikowy. Zalążnia powstaje z dwóch owocolistków tworzących jedną komorę i dwa wolne lub zrośnięte szyjki słupka zakończone dwoma brodawkowatymi ramionami znamienia[12].
Owoce
Kuliste[6], soczyste jagody na szczycie z pozostałościami trwałego kielicha[11], często pokryte włoskami, szczecinkami lub gruczołami[12]. Nasiona liczne i drobne[11].

Systematyka

Ribes speciosum
Ribes laurifolium
Pozycja systematyczna

Rodzaj Ribes należy do monotypowej rodziny agrestowatych Grossulariaceae, która jest siostrzaną względem skalnicowatych Saxifragaceae[2]. W systemach z końca XX i XXI wieku rodzina agrestowatych obejmuje tylko ten jeden rodzaj, ale w systemie Cronquista z 1981 zaliczone do niej było ok. 25 rodzajów z co najmniej 350 gatunkami[13]. Mimo podobieństw morfologicznych rośliny te nie były z sobą spokrewnione i współcześnie rozrzucone są wśród różnych rodzin systemu klasyfikacyjnego okrytonasiennych (Phyllonomaceae, twardziczkowate Escalloniaceae, Montiniaceae, Tetracarpaeaceae, iteowate Iteaceae, dławiszowate Celastraceae)[12]. Bliskie (siostrzane) pokrewieństwo agrestowatych ze skalnicowatymi jest dobrze potwierdzone analizami molekularnymi, morfologicznymi[12], chemicznymi i serologicznymi[11].

Rodzaj dzielony jest zwykle na 6 podrodzajów lub sekcji, wśród nich Grossularia, który to takson bywał w przeszłości w niektórych ujęciach podnoszony do rangi osobnego rodzaju[6] o zwyczajowej nazwie agrest.

Powiązania filogenetyczne rodziny agrestowatych w obrębie rzędu skalnicowców według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016):

skalnicowce

Peridiscaceae





piwoniowate Paeoniaceae




altyngiowate Altingiaceae




oczarowate Hamamelidaceae




grujecznikowate Cercidiphyllaceae



Daphniphyllaceae









gruboszowate Crassulaceae




Aphanopetalaceae




Tetracarpaeaceae




Penthoraceae



wodnikowate Haloragaceae








iteowate Iteaceae




agrestowate Grossulariaceae



skalnicowate Saxifragaceae







+ cynomoriowate Cynomoriaceae – rodzina o nieznanej pozycji w kladogramie.

Wykaz gatunków[4][14]
  • Ribes acerifolium Howell
  • Ribes achurjanii Mulk.
  • Ribes aciculare Sm.
  • Ribes affine Kunth
  • Ribes albifolium Ruiz & Pav.
  • Ribes alpestre Wall. ex Decne.
  • Ribes alpinum L. – porzeczka alpejska
  • Ribes amarum McClatchie
  • Ribes amazonica Weigend & E.Rodr.
  • Ribes ambiguum Maxim.
  • Ribes americanum Mill.
  • Ribes anatolicum Behçet
  • Ribes andicola Jancz.
  • Ribes armenum Pojark.
  • Ribes atropurpureum C.A.Mey.
  • Ribes aureum Pursh – porzeczka złota
  • Ribes austroecuadorense Freire-Fierro
  • Ribes × berisioides Jancz.
  • Ribes bicolor Phil.
  • Ribes biebersteinii Berland. ex DC.
  • Ribes binominatum A.Heller
  • Ribes bogotanum Jancz.
  • Ribes bolivianum Jancz.
  • Ribes brachybotrys (Wedd.) Jancz.
  • Ribes bracteosum Douglas
  • Ribes brandegeei Eastw.
  • Ribes burejense F.Schmidt – agrest burejski
  • Ribes caldasiense Weigend
  • Ribes californicum Hook. & Arn.
  • Ribes canescens Pittier
  • Ribes canthariforme Wiggins
  • Ribes catamarcanum Jancz.
  • Ribes cereum Douglas
  • Ribes ceriferum Coville & Rose
  • Ribes chachapoyense Weigend & Breitkopf
  • Ribes chihuahuense Britton
  • Ribes ciliatum Humb. & Bonpl. ex Schult.
  • Ribes colandina Weigend
  • Ribes contumazensis Weigend
  • Ribes costaricensis Weigend
  • Ribes cucullatum Hook. & Arn.
  • Ribes cuneifolium Ruiz & Pav.
  • Ribes curvatum Small
  • Ribes cynosbati L.
  • Ribes davidii Franch.
  • Ribes densiflorum Phil.
  • Ribes diacantha Pall.
  • Ribes dikuscha Fisch. ex Turcz. – porzeczka dzikusza
  • Ribes divaricatum Douglas
  • Ribes dombeyanum (Spach) Jancz.
  • Ribes dugesii Greenm.
  • Ribes echinellum (Coville) Rehder
  • Ribes ecuadorense Jancz.
  • Ribes elegans Jancz.
  • Ribes erectum Freire-Fierro
  • Ribes erythrocarpum Coville & Leiberg
  • Ribes fargesii Franch.
  • Ribes fasciculatum Siebold & Zucc. – porzeczka japońska
  • Ribes fontaneum Bochkarn.
  • Ribes fontinale Britton
  • Ribes formosanum Hayata
  • Ribes fragrans Pall.
  • Ribes franchetii Jancz.
  • Ribes frankei Weigend & Breitkopf
  • Ribes fuyunense T.C.Ku & Konta
  • Ribes giraldii Jancz. – porzeczka Giralda
  • Ribes glabricalycinum L.T.Lu
  • Ribes glabrifolium L.T.Lu
  • Ribes glaciale Wall. – porzeczka lodowcowa
  • Ribes glandulosum Weber
  • Ribes grande Rose
  • Ribes grandisepalum Durán-Esp. & Avendaño
  • Ribes graveolens Bunge
  • Ribes griffithii Hook.f. & Thomson
  • Ribes henryi Franch.
  • Ribes heterotrichum C.A.Mey.
  • Ribes himalense Royle ex Decne.
  • Ribes hirtellum Michx.
  • Ribes hirticaule J.F.Macbr.
  • Ribes hirtum Humb. & Bonpl. ex Schult.
  • Ribes × holosericeum Otto & A.Dietr. – porzeczka jedwabista
  • Ribes horridum Rupr. ex Maxim.
  • Ribes huancabambense Weigend & Breitkopf
  • Ribes hudsonianum Richardson
  • Ribes humile Jancz.
  • Ribes hunanense Chang Y.Yang & C.J.Qi
  • Ribes incarnatum Wedd.
  • Ribes incertum J.F.Macbr.
  • Ribes indecorum Eastw.
  • Ribes inerme Rydb.
  • Ribes integrifolium Phil.
  • Ribes janczewskii Pojark. – porzeczka Janczewskiego
  • Ribes japonicum Maxim.
  • Ribes khorasanicum Saghafi & Assadi
  • Ribes kialanum Jancz.
  • Ribes komarovii Pojark. – porzeczka Komarowa
  • Ribes lacustre (Pers.) Poir.
  • Ribes lasianthum Greene
  • Ribes latifolium Jancz.
  • Ribes laurifolium Jancz.
  • Ribes laxiflorum Pursh
  • Ribes lehmannii Jancz.
  • Ribes leptanthum A.Gray
  • Ribes leptostachyum Benth.
  • Ribes lobbii A.Gray
  • Ribes longeracemosum Franch.
  • Ribes luridum Hook.f. & Thomson
  • Ribes luteynii Weigend
  • Ribes macrobotrys Ruiz & Pav.
  • Ribes macrostachyum Jancz.
  • Ribes madrense Coville & Rose
  • Ribes magellanicum Poir.
  • Ribes malvaceum Sm.
  • Ribes malvifolium Pojark.
  • Ribes mandshuricum (Maxim.) Kom. – porzeczka mandżurska
  • Ribes marshallii Greene
  • Ribes maximoviczianum Kom.
  • Ribes maximowiczii Batalin
  • Ribes mediatum Mesícek & Soják
  • Ribes melananthum Boiss. & Hohen.
  • Ribes menziesii Pursh
  • Ribes mescalerium Coville
  • Ribes meyeri Maxim.
  • Ribes microphyllum Kunth
  • Ribes missouriense Nutt.
  • Ribes montigenum McClatchie
  • Ribes moupinense Franch.
  • Ribes multiflorum Kit. ex Schult. – porzeczka wielokwiatowa
  • Ribes nanophyllum Freire-Fierro & Endara
  • Ribes neglectum Rose
  • Ribes nelsonii Coville & Rose
  • Ribes nevadense Kellogg
  • Ribes nigrum L. – porzeczka czarna
  • Ribes niveum Lindl. – porzeczka biała
  • Ribes orientale Desf.
  • Ribes orizabae Rose
  • Ribes ovalifolium Jancz.
  • Ribes oxyacanthoides L. – agres ostrokolczasty
  • Ribes pallidiflorum Pojark. – porzeczka blada
  • Ribes × pallidum Otto & A.Dietr.
  • Ribes parvifolium Phil.
  • Ribes pentlandii Britton
  • Ribes peruvianum Jancz.
  • Ribes petraeum Wulfen – porzeczka skalna
  • Ribes pinetorum Greene
  • Ribes polyanthes Phil.
  • Ribes praecox J.F.Macbr.
  • Ribes pringlei Rose
  • Ribes procumbens Pall. – porzeczka ussuryjska
  • Ribes pseudofasciculatum K.S.Hao
  • Ribes pulchellum Turcz.
  • Ribes punctatum Ruiz & Pav.
  • Ribes quercetorum Greene
  • Ribes roezlii Regel
  • Ribes rotundifolium Michx.
  • Ribes rubrisepalum L.T.Lu
  • Ribes rubrum L. – porzeczka zwyczajna
  • Ribes sachalinense (F.Schmidt) Nakai – porzeczka sachalińska
  • Ribes sanchezii Weigend
  • Ribes sanguineum Pursh – porzeczka krwista
  • Ribes sardoum Martelli
  • Ribes saxatile Pall.
  • Ribes sericeum Eastw.
  • Ribes setchuense Jancz.
  • Ribes sinanense F.Maek.
  • Ribes soulieanum Jancz.
  • Ribes speciosum Pursh
  • Ribes spicatum E.Robson – porzeczka czerwona, p. dzika
  • Ribes steinbachiorum Weigend & Binder
  • Ribes stenocarpum Maxim.
  • Ribes sucheziense Jancz.
  • Ribes takare D.Don
  • Ribes tenue Jancz. – porzeczka delikatna
  • Ribes thacherianum (Jeps.) Munz
  • Ribes tianquanense S.H.Yu & J.M.Xu
  • Ribes tolimense Cuatrec.
  • Ribes tortuosum Benth.
  • Ribes trilobum Meyen
  • Ribes triste Pall.
  • Ribes tularense (Coville) Standl.
  • Ribes tumerec Weigend & Breitkopf
  • Ribes turbinatum Pojark.
  • Ribes uva-crispa L. – porzeczka agrest, agrest pospolity
  • Ribes valdivianum Phil.
  • Ribes × varoi Blanca
  • Ribes velutinum Greene
  • Ribes viburnifolium A.Gray
  • Ribes victoris Greene
  • Ribes vilmorinii Jancz.
  • Ribes viridiflorum (W.C.Cheng) L.T.Lu & G.Yao
  • Ribes viscosissimum Pursh
  • Ribes watsonianum Koehne
  • Ribes weberbaueri Jancz.
  • Ribes wolfii Rothr.
  • Ribes xizangense L.T.Lu

Zastosowanie

Rośliny jadalne

Największe znaczenie użytkowe mają: porzeczka zwyczajna Ribes rubrum, porzeczka czarna R. nigrum i agrest R. uva-crispa, przy czym współcześnie w dużym stopniu uprawiane są odmiany mieszańcowego pochodzenia, uzyskane w wyniku krzyżowania roślin z tych i innych gatunków. Inne gatunki porzeczek uprawiane dla owoców to: R. americanum, R. curvatum, R. cynosbati, R. divaricatum i porzeczka złota R. aureum[10][12]. Porzeczki zwane białymi (o białych owocach) są albinotycznymi odmianami powstałymi z porzeczki zwyczajnej R. rubrum i skalnej R. petraeum (np. 'Juteborg', 'Długogronkowa Biała', 'Wersalska Biała')[15][12].

Rośliny ozdobne

Do najbardziej popularnych porzeczek ozdobnych należą: porzeczka złota R. aureum o kwiatach żółtych i porzeczka krwista R. sanguineum o kwiatach różowych i czerwonych[8][12]. Poza tym sadzone są dla ozdoby: porzeczka alpejska R. alpinum, Ribes speciosum[6], zimozielona Ribes laurifolium[10].

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-28] (ang.).
  3. ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].
  4. ↑ a b c d e f Ribes L.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-11-16].
  5. ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica : ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l Ribes Linnaeus. W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-11-16].
  7. ↑ a b c Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  8. ↑ a b c d e f Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Volume I. Trees and shrubs. London: MacMillan, 2002, s. 224. ISBN 0-333-73003-8.
  9. ↑ a b c d e f Ribes Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-11-16].
  10. ↑ a b c d David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 796-797. ISBN 978-1-107-11502-6.
  11. ↑ a b c d Armen Takhtajan: Flowering Plants. Springer, 2009, s. 306. ISBN 978-1-4020-9608-2.
  12. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 237-238. ISBN 978-1842466346.
  13. ↑ Cronquist A. 1981. An Integrated System of Classification of Flowering Plants. Columbia University Press, New York, s. 558-561.
  14. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 145-146.
  15. ↑ J. Kluczyńska: Porzeczki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1975, s. 66.

Media użyte na tej stronie

Groseillier à fleurs - Ribes sanguineum.JPG
Groseillier à fleurs - Ribes sanguineum - Cultivée dans un jardin à Sartrouville - France
Ribes speciosum 120502-2.jpg
Autor: Peter coxhead, Licencja: CC0
Flowers of Ribes speciosum, photographed at the en:Birmingham Botanical Gardens, Birmingham, UK
Ribes rubrum a1.jpg
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Ribes rubrum (pl. porzeczka czerwona)
Stachelbeere (Ribes uva-crispa).jpg
Autor: Darkone, Licencja: CC BY-SA 2.5
Stachelbeere (Ribes uva-crispa)
Grossulariaceae Distribution.svg
Autor: Ninjatacoshell, Licencja: CC BY-SA 3.0
The range of the plant family Grossulariaceae, according to [1].
Ribes alpinum 2016-07-19 2770.jpg
Autor: Salicyna, Licencja: CC BY-SA 4.0
Porzeczka alpejska (Ribes alpinum), Ogród Botaniczny UMCS w Lublinie.
Ribes laurifolium male - Flickr - peganum (2).jpg
Autor: peganum from Small Dole, England, Licencja: CC BY-SA 2.0
Yet another shot of one of my favourite shrubs
Ribes nigrum a1.JPG
Autor: Jerzy Opioła, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Ribes nigrum (pl. porzeczka czarna)