Potop (powieść)

Potop

Strona tytułowa pierwszego wydania (1886), tom 1
Autor	Henryk Sienkiewicz
Typ utworu	Powieść historyczna
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	zabór rosyjski, zabór austriacki, zabór pruski
Język	polski
Data wydania	1886
poprzednia Ogniem i mieczem następna Pan Wołodyjowski

Potop – druga z powieści tworzących Trylogię Henryka Sienkiewicza wydana w 1886 roku (pozostałe części to Ogniem i mieczem i Pan Wołodyjowski), opowiadająca o potopie szwedzkim z lat 1655–1660.

Głównym bohaterem powieści jest młody chorąży orszański Andrzej Kmicic, który przybywa na Laudę, aby zgodnie z testamentem Herakliusza Billewicza poślubić jego wnuczkę Aleksandrę Billewiczównę. W tym też momencie rozpoczyna się powieść. Akcja przedstawia okres z lat 1655–1657.

Powieść była pierwotnie wydana w odcinkach w latach 1884–1886 w dzienniku krakowskim Czas i, z minimalnym opóźnieniem w stosunku do Czasu, także w warszawskim Słowie i Kurierze Poznańskim. Pierwsze wydanie książkowe w 1886 w Warszawie. Część rękopisu powieści przechowywana jest w Ossolineum we Wrocławiu.

Główni bohaterowie

Kmicic z Oleńką na kuligu – obraz Juliusza Kossaka (1885)

Pojedynek Wołodyjowskiego z Kmicicem (rys. Stanisław Batowski Kaczor)

Kmicic z Tatarami (rys. A. Piotrowski, 1901

Laudańscy pod Klewanami (rys. Wacław Boratyński)

• Andrzej Kmicic
• Aleksandra Billewiczówna
• Jerzy Michał Wołodyjowski
• Jan Onufry Zagłoba
• hetman Janusz Radziwiłł
• Bogusław Radziwiłł

Bohaterowie drugoplanowi

fikcyjni:

• Anusia Borzobohata-Krasieńska
• Józwa Butrym
• Kiemlicz i jego synowie: Kosma i Damian
• Roch Kowalski
• pułkownik Kuklinowski
• wachmistrz Soroka
• Jan Sakowicz, starosta oszmiański
• Jan Skrzetuski
• Stanisław Skrzetuski
• panna Franciszka Kulwiecówna
• miecznik rosieński Tomasz Billewicz
• Jaromir Kokosiński
• Ranicki herbu Suchekomnaty
• Rekuć-Leliwa herbu Leliwa
• Uhlik
• Kulwiec-Hippocentaurus
• Zend
• Harasimowicz
• Hassling-Ketling of Elgin
• Rzędzian
• Michał Stankiewicz
• Oskierko, radziwiłłowski pułkownik^[a]

historyczni:

• Janusz Radziwiłł
• Bogusław Radziwiłł
• Jan Kazimierz
• księżna Gryzelda Wiśniowiecka
• Karol X Gustaw
• Augustyn Kordecki
• Jerzy Sebastian Lubomirski
• Jan Sobiepan Zamoyski
• Andrzej Karol Grudziński
• Krzysztof Opaliński
• Hieronim Radziejowski
• Arvid Wittenberg
• Wrzeszczowicz
• Stefan Czarniecki
• generał Burchard Miller
• Paweł Jan Sapieha
• Jan Ferdynand Sapieha
• Michał Kazimierz Radziwiłł
• szlachta zaściankowa z okolic Upity na Żmudzi: Butrymowie, Gościewicze, Domaszewicze

Treść

Zaręczony z Oleńką Billewiczówną chorąży Andrzej Kmicic opowiada się początkowo po stronie Radziwiłłów – potężnego rodu magnackiego wspierającego Szwedów w ich najeździe na Rzeczpospolitą. Uznany przez szlachtę i narzeczoną za zdrajcę, postanawia się zrehabilitować. Pod przybranym nazwiskiem – Babinicz – bierze udział w obronie Jasnej Góry, własną piersią osłania króla Jana Kazimierza przed wrogami i bohatersko walczy z nieprzyjacielem do zakończenia wojny.

Pierwotnie "potop" miał oznaczać powszechne, zbrojne powstanie ludności polskiej, zalewające ze wszystkich stron wrogie wojska szwedzkie i wyzwalające w ten sposób ojczyznę^[1].

Wizja sienkiewiczowska a rzeczywistość

Ta sekcja od 2015-03 wymaga zweryfikowania podanych informacji. Należy podać wiarygodne źródła, najlepiej w formie przypisów bibliograficznych. Część lub nawet wszystkie informacje w sekcji mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte. Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

Opierając się na opisie oblężenia Jasnej Góry pióra ojca Augustyna Kordeckiego (Nowa Gigantomachia 1658), Sienkiewicz celowo pominął niektóre fakty sprzeczne z jego wizją pisania dla pokrzepienia serc, inne natomiast uwypuklił, nadając im znaczenie, które nie miało nic wspólnego z prawdziwym biegiem wydarzeń. Należy jednak pamiętać, że pisał powieść, a nie monografię historiograficzną.

Bezsprzecznym faktem historycznym jest, że twierdza jasnogórska była jednym z najsilniej ufortyfikowanych obiektów warownych I Rzeczypospolitej. Strategiczne było także jej położenie – flankowała Polskę od strony cesarskiego Śląska, skąd miała nadejść odsiecz sił Jana Kazimierza. Szwedzi rzeczywiście bezskutecznie ponawiali szturmy twierdzy. Gdy wojska szwedzkie zaprzestały oblężenia, nastąpił zwrot w dziejach potopu szwedzkiego – wierne Janowi Kazimierzowi oddziały na wieść o udanej obronie Jasnej Góry zawiązały konfederację tyszowiecką, a od strony Śląska uderzyły wojska polskie. Fakty historyczne podporządkowane są nadrzędnej idei ukazanej w Potopie, którą jest „pokrzepienie serc”. Wyjście z kryzysu i zwycięstwo dokonują się przede wszystkim na polu walki. Dostosowanie faktów do celu powieści wymagało wyostrzenia niektórych i zmniejszenia znaczenia innych. Przejaskrawiony zostaje na przykład obraz klęski i rozbicia kraju w przededniu ataku Szwedów na kraj. Chodziło o efekt artystyczny – uwydatnienie beznadziei, w której znalazła się Polska. Podobnie wyostrzony został obraz zdrady Polaków i powszechnego poddania się Szwedom. W przypadku poddania się Litwy brakowało dokładnych źródeł historycznych, dlatego też w dużej części opis ten jest zmyśleniem i kreacją Sienkiewicza. W powieści Gosiewski nie podpisał ugody kiejdańskiej, w rzeczywistości na akcie widnieje jego podpis. Przyjęcie aktu kiejdańskiego było negocjowane, nie mogło więc stanowić tak wielkiego zaskoczenia jak opisywane w powieści.

Wiadomo też, że wojsko nie zbuntowało się przeciwko Radziwiłłowi w trakcie uczty, ale znacznie później – w połowie września. Dla uwydatnienia wymowy dzieła zniekształcone zostały także motywy, które kierowały podpisaniem ugody przez Janusza Radziwiłła. W powieści kieruje nim przede wszystkim pycha i dążenie do zostania królem. W rzeczywistości na tę decyzję wpływały także okoliczności zewnętrzne, które zmuszały go do poszukiwania drogi wyjścia z trudnej sytuacji, czyli jednoczesnego zagrożenia ze strony Rosji (8 sierpnia 1655 roku zajęła Wilno) i Szwecji (10 sierpnia 1655 roku opanowała Dyneburg). W chwili podpisania ugody w Kiejdanach (20 X 1655), Warszawa (8 IX 1655) i Kraków (17 X 1655) były już w rękach Szwedów.

Ekranizacje

• 1913: Obrona Częstochowy – polski film niemy (reż. Edward Puchalski). Film nie został ukończony.
• 1915: Potop – rosyjski film niemy (reż. Piotr Czardynin). Film nie zachował się do naszych czasów.
• 1974: Potop – polsko-radziecki film (reż. Jerzy Hoffman)

Zobacz też

• Oblężenie Jasnej Góry
• II wojna północna
• Jan II Kazimierz

Przypisy

Uwagi

Linki zewnętrzne

• Potop w serwisie Wolne Lektury
• Potop vol. I, vol. II (eng., wyd. 1891, London) w serwisie Polona.pl
• Potop (wyd. 1901, Paris) w serwisie Polona.pl
• Potop (wyd. 1885, S. Petersburg) w serwisie Polona.pl
• Wojciech Dzieduszycki Główne postacie powieści Henryka Sienkiewicza pt. "Potop" : krytyczny rozbiór Lwów 1887
• CezaryC. Gmyz CezaryC., Cudowne zmyślenie, Wprost.pl, 9 października 2005 .
• PawełP. Wroński PawełP., Cud jasnogórski, Wyborcza.pl, 16 grudnia 2005 [zarchiwizowane z adresu 2008-10-21] .