Powiśle (region)

Powiśle

Dolne Powiśle, Powiśle Gdańskie

Państwa	Polska
Stolica	Kwidzyn[1]
Ważniejsze miejscowości	Elbląg, Iława, Malbork
Obszar Powiśla (przed 1945 r.)      Obszar, który zaczęto zaliczać do Powiśla po 1945 r.

Powiśle, znane także jako Dolne Powiśle^{[2][3][4][5][6]}, rzadziej Powiśle Gdańskie^[7] (niem. Unteres Weichseltal) – współczesny region geograficzny obejmujący obszar nad dolną Wisłą, na jej wschodnim brzegu. Przed 1945 rokiem stanowił także krainę etnograficzną na terenie Prus właściwych^[8].

Granice

Obszar ten jest zarówno w ścisłym, jak i w poszerzonym znaczeniu tożsamy z Pomezanią oraz w znacznej mierze z Pogezanią (bez Ornety i Dobrego Miasta, które weszły później w skład biskupiej Warmii). Połączony obszar obydwu tych krain, sięgający od dolnej Wisły po Pasłękę, został w późniejszym okresie podzielony na dwie inne krainy historyczne, tj. ziemię malborską oraz Prusy Górne (niem. Oberland)^[9][10].

Współcześnie Powiśle często bywa utożsamiany z sąsiednimi regionami, szczególnie z Żuławami^[11].

W ścisłym znaczeniu

Powiśle – fragment polskiej mapy Prus Wschodnich (okres międzywojenny).

Powiśle najczęściej rozumiane jest jako obszar będący sumą terytoriów przedrozbiorowej ziemi malborskiej oraz Pomezanii Książęcej, odpowiadającą w przybliżeniu terytorium przedwojennej rejencji zachodniopruskiej, ale z wyłączeniem Żuław. Obszar ten zamieszkiwany przed 1945 roku w istotnym odsetku przez ludność polską, obejmuje dzisiejszą wschodnią część woj. pomorskiego – powiaty: kwidzyński, sztumski oraz malborski bez gmin Lichnowy, Miłoradz i Nowy Staw, a także północno-zachodnią część woj. warmińsko-mazurskiego – miasto Elbląg, powiat elbląski bez gmin Pasłęk i Godkowo, powiat iławski bez gminy Lubawa, a także gminę Miłomłyn w powiecie ostródzkim i gminę Biskupiec w powiecie nowomiejskim. Są to obszary położone na północ od ziemi chełmińskiej, na południowy zachód od Hockerlandii, na południe od Żuław Wiślanych oraz na północny zachód od granicy Mazur. Wisła oraz Nogat oddzielają na zachodzie Powiśle od Pomorza Gdańskiego.

Powiśle ścisłe, rozumiane jako zdefiniowane w powyższy sposób, obejmuje historyczną ziemię malborską bez Żuław, a także zachodnią część historycznych Prus Górnych (Pomezanię Książęcą), natomiast poza jego granicami pozostaje Hockerlandia, czyli wschodnia część historycznych Prus Górnych obejmująca historyczną Pogezanię bez Elbląga, Tolkmicka i Młynar, a także południowo-wschodnia część Prus Górnych zaliczana do Mazur.

Do miast Powiśla w powyższym, ścisłym znaczeniu zaliczają się:

Lp.	Miasto	Populacja	Powierzchnia	Województwo
1.	Elbląg	117 952	79,82 km²	warmińsko-mazurskie
2.	Kwidzyn	38 179	21,54 km²	pomorskie
3.	Malbork	37 898	17,2 km²	pomorskie
3.	Iława	33 128	21,88 km²	warmińsko-mazurskie
4.	Sztum	9746	4,59 km²	pomorskie
5.	Prabuty	8710	7,29 km²	pomorskie
6.	Susz	5586	6,67 km²	warmińsko-mazurskie
7.	Dzierzgoń	5413	3,90 km²	pomorskie
8.	Tolkmicko	2731	2,29 km²	warmińsko-mazurskie
9.	Miłomłyn	2449	12,38 km²	warmińsko-mazurskie
10.	Zalewo	2165	8,22 km²	warmińsko-mazurskie
11.	Kisielice	2109	3,37 km²	warmińsko-mazurskie
12.	Młynary	1792	2,76 km²	warmińsko-mazurskie

W poszerzonym znaczeniu

Po 1945 r. znaczenie określenia usiłowano rozciągnąć dodatkowo na wszystkie inne regiony niż Warmia, Mazury i Żuławy Wiślane terytoria okręgu mazurskiego, które zostały włączone do Polski, a które w dwudziestoleciu międzywojennym nie należała do niej ani do Wolnego Miasta Gdańska. W 1953 r. pracownicy Instytutu Zachodniego w Poznaniu opisali Powiśle jako obszar obejmujący ówczesne powiaty: elbląski, malborski, sztumski, kwidzyński, suski, morąski, pasłęcki^[12]. Przy opisywaniu tego obszaru wskazywano, że stanowi on trzecią część (po Warmii i Mazurach) tzw. Pomorza Mazowieckiego^[13]. Rajmund Galon zdefiniował wówczas nowe granice regionu: Wschodnia granica Powiśla przebiega wzdłuż rzeki Pasłęki, następnie wschodnim skrajem Wyżyny Elbląskiej. Południowa granica Powiśla trzyma się granicy politycznej sprzed 1939 r. Jednocześnie wskazywał, że Powiśle nie posiada cech odrębnego regionu geograficznego i wchodzi w skład kilku krain naturalnych rozciągających się pomiędzy Wisłą a Niemnem, a jedynie skrajne usytuowanie Powiśla w stosunku do pozostałych obszarów Pomorza Mazowieckiego, nizin nadwiślańskich i Żuław stanowi o jego wyodrębnieniu^[14]. Miało to w zamyśle umożliwić całkowite wyparcie ze świadomości oraz języka potocznego, urzędowego i naukowego nazwy geograficznej Prusy, postrzeganej jako godzące w przynależność tych terenów do Polski. Obawy te nie były ówcześnie całkowicie bezpodstawne, jako że negowanie przynależności tych terenów do Polski stanowiło wówczas zarówno w dyskursie wewnętrznym, jak i na arenie międzynarodowej jeden z nienaruszalnych fundamentów polityki władz Niemiec Zachodnich będących trzonem odtwarzającej się państwowości niemieckiej.

W poszerzonym w ten sposób znaczeniu region obejmuje zarówno ziemię malborską bez Żuław, jak i większą część Prus Górnych aż po rzekę Pasłękę włączając Hockerlandię, ale ponownie bez ich południowo-wschodniej części stanowiącej Mazury, zawierając obok wcześniej wymienionych miast, również gminy wiejskie Łukta, Małdyty i Godkowo, a także miasta:

Lp.	Miasto	Populacja	Powierzchnia	Województwo
1.	Morąg	14 042	6,11 km²	warmińsko-mazurskie
2.	Pasłęk	12 298	10,63 km²	warmińsko-mazurskie
3.	Miłakowo	2609	8,76 km²	warmińsko-mazurskie

Określenie Powiśle w tym drugim znaczeniu jest w rzeczywistości nazwą sztuczną, silnie promowaną przez władze PRL, niemającą uzasadnienia historycznego, jednakże jest współcześnie używane w celu identyfikacji mieszkańców i obszaru północno-zachodniego woj. warmińsko-mazurskiego^[9][15]. Jego stosowanie w poszerzonym znaczeniu wzbudza dużo kontrowersji^[9].

Miasta zdegradowane

Do miejscowości na Powiślu (w obydwu znaczeniach), które z różnych przyczyn utraciły status miasta, należą również:

Lp.	Dawne miasto	Populacja	Prawa miejskie	Degradacja	Województwo
1.	Gardeja	2282	1334 r.	1945 r.	pomorskie
2.	Biskupiec	1927	1331 r.	1946 r.	warmińsko-mazurskie

Historia

Regiony historyczne i etnograficzne dawnych Prus

Od czasów plemiennych (Prusowie) obszar do rzeki Dzierzgoń nazywano Pomezanią, a pomiędzy rzekami Dzierzgoń i Pasłęką – Pogezanią. Pomezanię dodatkowo dzielono na Pomezanię Królewską (w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów wchodzącą w skład Prus Królewskich) oraz na Pomezanię Książęcą (wchodzącą w skład Prus Książęcych).

Prusy Królewskie

Zamek w Malborku był pomiędzy 1457 a 1772 rezydencją w posiadaniu królów Polski^[16], mieścił wówczas w różnych okresach m.in. Komisję Morską, mennicę królewską i koszary wojskowe.

Herb dawnego województwa malborskiego

W latach 1466–1772 cztery ówczesne powiaty Pomezanii Królewskiej: sztumski, kiszporski (dzierzgoński), elbląski, malborski tworzyły województwo malborskie, jako jedna z czterech części Prus Królewskich.

Pomezanię Książęcą, obejmującą Kwidzyn, Prabuty, Susz, Iławę i Biskupiec, zaliczano natomiast później łącznie z pozostałą przy Prusach Książęcych częścią Pogezanii (Hockerlandią) do obszaru określanego niemiecką nazwą Oberland – co możemy wprost tłumaczyć jako pogórze. Polacy o tej części Prus mówili Prusy Górne. Zamek w Malborku był do rozbiorów Polski rezydencją królewską, a od 1568 był także siedzibą Komisji Morskiej – pierwszej polskiej admiralicji. Elbląg był jednym z największych miast portowych Korony Polskiej, a także jednym z dziesięciu miast Rzeczypospolitej, które miały prawo czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla Polski^[17]. Ponadto w Elblągu skonstruowano i w 1571 zwodowano pierwszy okręt przeznaczony dla polskiej floty – galeon „Smok”. Po I rozbiorze Polski cały region znalazł się pod panowaniem Prus.

Plebiscyt

Wyniki Plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu w 1920 roku.

Powiśle jako nazwa regionu pojawiło się w okresie kampanii przed plebiscytem 1920 r. dla określenia obszaru plebiscytowego obejmującego ówczesne powiaty Prowincji Prus Zachodnich położone na wschód od Wisły: malborski, sztumski, kwidzyński i suski, zamieszkiwane przez istotny odsetek ludności polskiej. Ówczesny powiat elbląski i miasto Elbląg nie zostały natomiast objęte plebiscytem ze względu na niebudzącą wątpliwości przewagę liczebną ludności niemieckojęzycznej, pomimo ich historycznej przynależności do Prus Królewskich.

11 lipca 1920 na Powiślu odbył się plebiscyt, który miał zadecydować o jego przynależności państwowej. Był nadzorowany przez komisję z siedzibą w Kwidzynie. Głosowanie odbyło się w powiatach: kwidzyńskim, malborskim, suskim i sztumskim. Większość z nich głosowała za pozostaniem w granicach Niemiec.

Okres międzywojenny

W dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce używano określenia ziemia malborska, obejmującego także Żuławy Wielkie i Elbląskie. Choć nazwa Pomezania także była używana. Władysław Łęga opisał ziemię malborską jako obszar między Wisłą, Nogatem, Dzierzgonią, Liwną a linią Malborka zamieszkały przez ludność polską, mówiącą narzeczem malborskim. Region kulturowy stanowił okrojone dawne województwo malborskie. W większości obszar był włączony do Prus Wschodnich, tj. powiaty: malborski, sztumski, kwidzyński i suski. Mniejsza część ziemi malborskiej należała do Wolnego Miasta Gdańska (powiat Wielkie Żuławy) oraz do Polski – wąski pas powiatu gniewskiego po wschodniej stronie Wisły^[18].

Współczesność

Władze samorządowe województwa pomorskiego chcąc przeprowadzić działania promocyjne tego terenu i podkreślić wielokulturowość Pomorza ustanowiły rok 2007 Rokiem Powiśla, co związane było z większą liczbą imprez kulturalnych na obszarze powiatu sztumskiego i kwidzyńskiego^[19][15][20].

Galeria

• 

  (c) MARELBU, CC BY 3.0

  Zamek kapituły pomezańskiej i Konkatedra św. Jana Ewangelisty w Kwidzynie

• 

  Katedra św. Mikołaja w Elblągu

• 

  Kanał Elbląski

• 

  Zamek w Malborku

• 

  Neobarokowy ratusz w Iławie

• 

  Kościół Przemienienia Pańskiego w Iławie

• 

  Ratusz w Morągu

• 

  Pałac Dohnów w Morągu

• 

  Zamek w Pasłęku

• 

  Zamek w Sztumie

• 

  Brama Kwidzyńska w Prabutach

• 

  Konkatedra św. Wojciecha w Prabutach

• 

  Kościół św. Antoniego Padewskiego w Suszu

• 

  Pomnik św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Dzierzgoniu

Zobacz też

Artykuły o podobnej nazwie

• Powiśle Lubelskie
• Powiśle Dąbrowskie
• Powiśle Puławskie
• ulica Powiśle w Krakowie
• Powiśle (dzielnica Warszawy)

Artykuły powiązane z regionem Powiśla

• Prusy (kraina historyczna)
• Pomezania
• Pogezania
• Ziemia malborska
• Prusy Górne
• diecezja pomezańska
• Plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu

Przypisy