Powiśle (region)

Powiśle
Dolne Powiśle, Powiśle Gdańskie
Położenie Powiśla
Państwa

 Polska

Stolica

Kwidzyn[1]

Ważniejsze miejscowości

Elbląg, Iława, Malbork

     Obszar Powiśla (przed 1945 r.)

     Obszar, który zaczęto zaliczać do Powiśla po 1945 r.

Powiśle, znane także jako Dolne Powiśle[2][3][4][5][6], rzadziej Powiśle Gdańskie[7] (niem. Unteres Weichseltal) – współczesny region geograficzny obejmujący obszar nad dolną Wisłą, na jej wschodnim brzegu. Przed 1945 rokiem stanowił także krainę etnograficzną na terenie Prus właściwych[8].

Granice

Obszar ten jest zarówno w ścisłym, jak i w poszerzonym znaczeniu tożsamy z Pomezanią oraz w znacznej mierze z Pogezanią (bez Ornety i Dobrego Miasta, które weszły później w skład biskupiej Warmii). Połączony obszar obydwu tych krain, sięgający od dolnej Wisły po Pasłękę, został w późniejszym okresie podzielony na dwie inne krainy historyczne, tj. ziemię malborską oraz Prusy Górne (niem. Oberland)[9][10].

Współcześnie Powiśle często bywa utożsamiany z sąsiednimi regionami, szczególnie z Żuławami[11].

W ścisłym znaczeniu

Powiśle – fragment polskiej mapy Prus Wschodnich (okres międzywojenny).

Powiśle najczęściej rozumiane jest jako obszar będący sumą terytoriów przedrozbiorowej ziemi malborskiej oraz Pomezanii Książęcej, odpowiadającą w przybliżeniu terytorium przedwojennej rejencji zachodniopruskiej, ale z wyłączeniem Żuław. Obszar ten zamieszkiwany przed 1945 roku w istotnym odsetku przez ludność polską, obejmuje dzisiejszą wschodnią część woj. pomorskiego – powiaty: kwidzyński, sztumski oraz malborski bez gmin Lichnowy, Miłoradz i Nowy Staw, a także północno-zachodnią część woj. warmińsko-mazurskiego – miasto Elbląg, powiat elbląski bez gmin Pasłęk i Godkowo, powiat iławski bez gminy Lubawa, a także gminę Miłomłyn w powiecie ostródzkim i gminę Biskupiec w powiecie nowomiejskim. Są to obszary położone na północ od ziemi chełmińskiej, na południowy zachód od Hockerlandii, na południe od Żuław Wiślanych oraz na północny zachód od granicy Mazur. Wisła oraz Nogat oddzielają na zachodzie Powiśle od Pomorza Gdańskiego.

Powiśle ścisłe, rozumiane jako zdefiniowane w powyższy sposób, obejmuje historyczną ziemię malborską bez Żuław, a także zachodnią część historycznych Prus Górnych (Pomezanię Książęcą), natomiast poza jego granicami pozostaje Hockerlandia, czyli wschodnia część historycznych Prus Górnych obejmująca historyczną Pogezanię bez Elbląga, Tolkmicka i Młynar, a także południowo-wschodnia część Prus Górnych zaliczana do Mazur.

Do miast Powiśla w powyższym, ścisłym znaczeniu zaliczają się:

Lp.MiastoPopulacjaPowierzchniaWojewództwo
1.POL Elbląg COA.svg Elbląg117 95279,82 km²POL województwo warmińsko-mazurskie flag.svg warmińsko-mazurskie
2.POL Kwidzyn COA.svg Kwidzyn38 17921,54 km²POL województwo pomorskie flag.svg pomorskie
3.POL Malbork COA.svg Malbork37 89817,2 km²POL województwo pomorskie flag.svg pomorskie
3.POL Iława COA.svg Iława33 12821,88 km²POL województwo warmińsko-mazurskie flag.svg warmińsko-mazurskie
4.POL Sztum COA.svg Sztum97464,59 km²POL województwo pomorskie flag.svg pomorskie
5.POL Prabuty COA.svg Prabuty87107,29 km²POL województwo pomorskie flag.svg pomorskie
6.POL Susz COA.svg Susz55866,67 km²POL województwo warmińsko-mazurskie flag.svg warmińsko-mazurskie
7.POL Dzierzgoń COA.svg Dzierzgoń54133,90 km²POL województwo pomorskie flag.svg pomorskie
8.POL Tolkmicko COA.svg Tolkmicko27312,29 km²POL województwo warmińsko-mazurskie flag.svg warmińsko-mazurskie
9.POL Miłomłyn COA.svg Miłomłyn244912,38 km²POL województwo warmińsko-mazurskie flag.svg warmińsko-mazurskie
10.POL Zalewo COA.svg Zalewo21658,22 km²POL województwo warmińsko-mazurskie flag.svg warmińsko-mazurskie
11.POL Kisielice COA.svg Kisielice21093,37 km²POL województwo warmińsko-mazurskie flag.svg warmińsko-mazurskie
12.POL Młynary COA.svg Młynary17922,76 km²POL województwo warmińsko-mazurskie flag.svg warmińsko-mazurskie

W poszerzonym znaczeniu

Po 1945 r. znaczenie określenia usiłowano rozciągnąć dodatkowo na wszystkie inne regiony niż Warmia, Mazury i Żuławy Wiślane terytoria okręgu mazurskiego, które zostały włączone do Polski, a które w dwudziestoleciu międzywojennym nie należała do niej ani do Wolnego Miasta Gdańska. W 1953 r. pracownicy Instytutu Zachodniego w Poznaniu opisali Powiśle jako obszar obejmujący ówczesne powiaty: elbląski, malborski, sztumski, kwidzyński, suski, morąski, pasłęcki[12]. Przy opisywaniu tego obszaru wskazywano, że stanowi on trzecią część (po Warmii i Mazurach) tzw. Pomorza Mazowieckiego[13]. Rajmund Galon zdefiniował wówczas nowe granice regionu: Wschodnia granica Powiśla przebiega wzdłuż rzeki Pasłęki, następnie wschodnim skrajem Wyżyny Elbląskiej. Południowa granica Powiśla trzyma się granicy politycznej sprzed 1939 r. Jednocześnie wskazywał, że Powiśle nie posiada cech odrębnego regionu geograficznego i wchodzi w skład kilku krain naturalnych rozciągających się pomiędzy Wisłą a Niemnem, a jedynie skrajne usytuowanie Powiśla w stosunku do pozostałych obszarów Pomorza Mazowieckiego, nizin nadwiślańskich i Żuław stanowi o jego wyodrębnieniu[14]. Miało to w zamyśle umożliwić całkowite wyparcie ze świadomości oraz języka potocznego, urzędowego i naukowego nazwy geograficznej Prusy, postrzeganej jako godzące w przynależność tych terenów do Polski. Obawy te nie były ówcześnie całkowicie bezpodstawne, jako że negowanie przynależności tych terenów do Polski stanowiło wówczas zarówno w dyskursie wewnętrznym, jak i na arenie międzynarodowej jeden z nienaruszalnych fundamentów polityki władz Niemiec Zachodnich będących trzonem odtwarzającej się państwowości niemieckiej.

W poszerzonym w ten sposób znaczeniu region obejmuje zarówno ziemię malborską bez Żuław, jak i większą część Prus Górnych aż po rzekę Pasłękę włączając Hockerlandię, ale ponownie bez ich południowo-wschodniej części stanowiącej Mazury, zawierając obok wcześniej wymienionych miast, również gminy wiejskie Łukta, Małdyty i Godkowo, a także miasta:

Lp.MiastoPopulacjaPowierzchniaWojewództwo
1.POL Morąg COA.svg Morąg14 0426,11 km²POL województwo warmińsko-mazurskie flag.svg warmińsko-mazurskie
2.POL Pasłęk COA.svg Pasłęk12 29810,63 km²POL województwo warmińsko-mazurskie flag.svg warmińsko-mazurskie
3.POL Miłakowo COA.svg Miłakowo26098,76 km²POL województwo warmińsko-mazurskie flag.svg warmińsko-mazurskie

Określenie Powiśle w tym drugim znaczeniu jest w rzeczywistości nazwą sztuczną, silnie promowaną przez władze PRL, niemającą uzasadnienia historycznego, jednakże jest współcześnie używane w celu identyfikacji mieszkańców i obszaru północno-zachodniego woj. warmińsko-mazurskiego[9][15]. Jego stosowanie w poszerzonym znaczeniu wzbudza dużo kontrowersji[9].

Miasta zdegradowane

Do miejscowości na Powiślu (w obydwu znaczeniach), które z różnych przyczyn utraciły status miasta, należą również:

Lp.Dawne miastoPopulacjaPrawa miejskieDegradacjaWojewództwo
1.POL gmina Gardeja COA.svg Gardeja22821334 r.1945 r.POL województwo pomorskie flag.svg pomorskie
2.POL gmina Biskupiec (powiat nowomiejski) COA.svg Biskupiec19271331 r.1946 r.POL województwo warmińsko-mazurskie flag.svg warmińsko-mazurskie

Historia

Regiony historyczne i etnograficzne dawnych Prus

Od czasów plemiennych (Prusowie) obszar do rzeki Dzierzgoń nazywano Pomezanią, a pomiędzy rzekami Dzierzgoń i PasłękąPogezanią. Pomezanię dodatkowo dzielono na Pomezanię Królewską (w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów wchodzącą w skład Prus Królewskich) oraz na Pomezanię Książęcą (wchodzącą w skład Prus Książęcych).

Prusy Królewskie

Zamek w Malborku był pomiędzy 1457 a 1772 rezydencją w posiadaniu królów Polski[16], mieścił wówczas w różnych okresach m.in. Komisję Morską, mennicę królewską i koszary wojskowe.

W latach 1466–1772 cztery ówczesne powiaty Pomezanii Królewskiej: sztumski, kiszporski (dzierzgoński), elbląski, malborski tworzyły województwo malborskie, jako jedna z czterech części Prus Królewskich.

Pomezanię Książęcą, obejmującą Kwidzyn, Prabuty, Susz, Iławę i Biskupiec, zaliczano natomiast później łącznie z pozostałą przy Prusach Książęcych częścią Pogezanii (Hockerlandią) do obszaru określanego niemiecką nazwą Oberland – co możemy wprost tłumaczyć jako pogórze. Polacy o tej części Prus mówili Prusy Górne. Zamek w Malborku był do rozbiorów Polski rezydencją królewską, a od 1568 był także siedzibą Komisji Morskiej – pierwszej polskiej admiralicji. Elbląg był jednym z największych miast portowych Korony Polskiej, a także jednym z dziesięciu miast Rzeczypospolitej, które miały prawo czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla Polski[17]. Ponadto w Elblągu skonstruowano i w 1571 zwodowano pierwszy okręt przeznaczony dla polskiej floty – galeon „Smok”. Po I rozbiorze Polski cały region znalazł się pod panowaniem Prus.

Plebiscyt

Powiśle jako nazwa regionu pojawiło się w okresie kampanii przed plebiscytem 1920 r. dla określenia obszaru plebiscytowego obejmującego ówczesne powiaty Prowincji Prus Zachodnich położone na wschód od Wisły: malborski, sztumski, kwidzyński i suski, zamieszkiwane przez istotny odsetek ludności polskiej. Ówczesny powiat elbląski i miasto Elbląg nie zostały natomiast objęte plebiscytem ze względu na niebudzącą wątpliwości przewagę liczebną ludności niemieckojęzycznej, pomimo ich historycznej przynależności do Prus Królewskich.

11 lipca 1920 na Powiślu odbył się plebiscyt, który miał zadecydować o jego przynależności państwowej. Był nadzorowany przez komisję z siedzibą w Kwidzynie. Głosowanie odbyło się w powiatach: kwidzyńskim, malborskim, suskim i sztumskim. Większość z nich głosowała za pozostaniem w granicach Niemiec.

Okres międzywojenny

W dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce używano określenia ziemia malborska, obejmującego także Żuławy Wielkie i Elbląskie. Choć nazwa Pomezania także była używana. Władysław Łęga opisał ziemię malborską jako obszar między Wisłą, Nogatem, Dzierzgonią, Liwną a linią Malborka zamieszkały przez ludność polską, mówiącą narzeczem malborskim. Region kulturowy stanowił okrojone dawne województwo malborskie. W większości obszar był włączony do Prus Wschodnich, tj. powiaty: malborski, sztumski, kwidzyński i suski. Mniejsza część ziemi malborskiej należała do Wolnego Miasta Gdańska (powiat Wielkie Żuławy) oraz do Polski – wąski pas powiatu gniewskiego po wschodniej stronie Wisły[18].

Współczesność

Władze samorządowe województwa pomorskiego chcąc przeprowadzić działania promocyjne tego terenu i podkreślić wielokulturowość Pomorza ustanowiły rok 2007 Rokiem Powiśla, co związane było z większą liczbą imprez kulturalnych na obszarze powiatu sztumskiego i kwidzyńskiego[19][15][20].

Galeria

Zobacz też

Artykuły o podobnej nazwie

Artykuły powiązane z regionem Powiśla

Przypisy

  1. https://kwidzyn.pl/kwidzyn-informacje-ogolne/.
  2. Dolne Powiśle z lotu ptaka. Dolne Powiśle z lotu ptaka. [dostęp 2015-01-09]. (pol.).
  3. M. W: Odkrywamy Dolne Powiśle. SZKOŁA PODSTAWOWA W DZIERZGONIU. [dostęp 2015-01-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-09)]. (pol.).
  4. NGO: Kraina Dolnego Powiśla. Kraina Dolnego Powiśla. [dostęp 2015-01-09]. (pol.).
  5. zbiorowy: Materiały ze słowem kluczowym „Dolne Powiśle” w mieście Sztum. naszemiasto.pl. [dostęp 2015-01-09]. (pol.).
  6. Arkadiusz Kosiński: Weź udział w drugiej edycji konkursu „OBIEKTYWnym okiem na Dolne Powiśle”. naszemiasto.pl. [dostęp 2015-01-09]. (pol.).
  7. Hubert Górnowicz: Toponimia Powiśla Gdańskiego. Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, s. 22, 216. ISBN 83-04-00179-9.
  8. Polska. Ludność. Regiony i grupy etnograficzne, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-08-09].
  9. a b c Dziedzictwo kulturowe Warmii – Mazur – Powiśla. Stan zachowania, potencjały i problemy. Olsztyn: Warmińsko-Mazurskie Biuro Planowania Przestrzennego, 2009, s. 9. ISBN 83-915022-2-8.
  10. Radosław Biskup, Krzysztof Kwiatkowski, Słownik historyczno-geograficzny Prus w średniowieczu, Roczniki Historyczne, Toruń, Rocznik LXXXVII – 2021, s. 189–190.
  11. Powiśle – Kwidzynopedia – encyklopedia e-kwidzyn, kwidzynopedia.pl [dostęp 2022-08-10].
  12. (red.) Stanisława Zajchowska, Maria Kiełczewska-Zalewska: Warmia i Mazury: praca zbiorowa. Poznań: Instytut Zachodni, 1953, s. 196, seria: Ziemie Staropolski.
  13. (red.) Stanisława Zajchowska, Maria Kiełczewska-Zalewska: Warmia i Mazury: praca zbiorowa. Poznań: Instytut Zachodni, 1953, s. 7, seria: Ziemie Staropolski.
  14. Rajmund Galon: Powiśle. W: (red.) Stanisława Zajchowska, Maria Kiełczewska-Zalewska: Warmia i Mazury: praca zbiorowa. Poznań: Instytut Zachodni, 1953, s. 282, seria: Ziemie Staropolski.
  15. a b Uzasadnienie do Uchwały Nr 1097/LII/06 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 23 października 2006 r. ws. ustanowienia roku 2007 Rokiem Powiśla.
  16. Zygmunt Gloger, Geografia historyczna ziem dawnej Polski, Spółka Wydawnicza Polska, Kraków 1903, s. 156.
  17. Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.
  18. Władysław Jan Łęga: Ziemia malborska. Kultura ludowa. Toruń: Wydawnictwa Instytutu Bałtyckiego, 1933, s. 1, 3.
  19. Ustanowienie Roku Powiśla. Starostwo Powiatowe w Kwidzynie, Starostwo Powiatowe w Sztumie. [dostęp 2012-03-03].
  20. Uchwała Nr 1097/LII/06 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 23 października 2006 r. ws. ustanowienia roku 2007 Rokiem Powiśla.

Media użyte na tej stronie

POL gmina Biskupiec (powiat nowomiejski) COA.svg
Herb gminy Biskupiec (powiat nowomiejski)
Morąg - pałac Dohnów.jpg
Morąg - Pałac Dohnów
Prusy historyczne.png
Mapa krain i regionów historycznych na terenie dawnych Prus, na tle granic podziału Prus w latach 1466-1772: Warmia, Mazury, Prusy Górne, Prusy Dolne, Powiśle, Ziemia Lubawska, Sambia, Litwa Pruska
Konkatedra w Prabutach (2011).jpg
Autor: Bardrock, Licencja: CC BY-SA 4.0
Prabuty, ul. Barczewskiego - Konkatedra p.w. św. Wojciecha (dec. ruina), 1 poł. XIV, po 1988
645817 Iława Ratusz 02.JPG
Autor: Dawid Galus, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Iława, ratusz, 1912-1913
POL Elbląg COA.svg
  • Real name: Artur Jan Fijałkowski
  • pl.wiki: WarX
  • commons: WarX
  • mail: [1]
  • jabber: WarX@jabber.org
  • irc: [2]
Panorama of Malbork Castle, part 4.jpg
Autor: DerHexer; derivate work: Carschten, Licencja: CC BY-SA 3.0
Picture taken in Malbork after Wikimania 2010 conference. Panorama of Malbork Castle, Żuławy region, Poland.
Oleśnica, lodní výtah, příprava na nadzvednutí lodě.JPG
Autor: Jeśli zamierzać użyć tego zdjęcia poza projektami Wikimedia, będę wdzięczny za informację mailową. Więcej zdjęć możesz znaleźć w mojej galerii., Licencja: CC BY 3.0
Arrival to Oleśnica boat lift on Elbląg-Ośtróda Canal, Poland
POL Kwidzyn COA.svg
Herb Kwidzyna
Powiśle 1920.jpg
Autor: Popik, Licencja: CC BY-SA 4.0
Powiśle, fragment mapy Prus Wschodnich, lata 20. lub 30. XX wieku
Morąg, ratusz.JPG
Autor: Zuziabluszcz, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Morąg, ratusz, XV, kon. XVII
Abstimmungsergebnisse Ostpreußen Stimmen 1920 en.svg
Autor: Ta ^specifik^ z W3C grafika wektorowa została stworzona za pomocą Adobe Illustrator., Licencja: CC BY-SA 4.0
Results in the East Prussian plebiscite areas 1920.
Susz - kościół pw. św. Antoniego (5).JPG
Autor: Gdaniec, Licencja: CC BY 3.0
Kościół pw. św. Antoniego w Suszu
High Castle and bastions in Malbork.jpg
Autor: DerHexer, Licencja: CC BY-SA 3.0
Picture taken in Malborg after Wikimania 2010 conference. High Castle and bastions on Nogat river.
SM Elbląg Kościół św Mikołaja (3) ID 644686.jpg
Autor: Sławomir Milejski, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Elbląg, kościół par., ob. katedra p.w. św. Mikołaja, 1226, 1340-1380, 1953-1968
POL Tolkmicko COA.svg
Herb miasta Tolkmicko zgodny ze wzorem przyjętym Uchwałą Rady Miasta [1].
Powiśle na mapie adm. Polski.svg
Powiśle na mapie administracyjnej Polski
Sztum Castle (4).jpg
Autor: MOs810, Licencja: CC BY-SA 4.0
Zamek w Sztumie.
Brama Kwidzyńska.JPG
Autor: Kwandzel, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Prabuty, Brama Kwidzyńska (Szpitalna), 1 poł. XIV, 1908 (w zespole murów obronnych)
SM Pasłek Zamek (0) ID 645081.jpg
Autor: Sławomir Milejski, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Pasłęk, zamek, 1320-1339, kon. XIV, XVI, 1967-1976