Powrót Batmana

Powrót Batmana
Batman Returns
Ilustracja
Logo filmu
Gatunek

superbohaterski
sensacja
akcja

Data premiery

16 czerwca 1992 (Hollywood)
2 października 1992 (Polska)

Kraj produkcji

Stany Zjednoczone

Język

angielski

Czas trwania

126 minut[1]

Reżyseria

Tim Burton

Scenariusz

Daniel Waters

Główne role

Michael Keaton
Danny DeVito
Michelle Pfeiffer
Christopher Walken
Michael Gough
Pat Hingle
Michael Murphy

Muzyka

Danny Elfman

Zdjęcia

Stefan Czapsky

Scenografia

Bo Welch

Kostiumy

Mary E. Vogt
Bob Ringwood

Montaż

Bob Badami
Chris Lebenzon

Produkcja

Tim Burton
Denise Di Novi

Wytwórnia

Warner Bros. Pictures
PolyGram Filmed Entertainment

Dystrybucja

Warner Bros.
ITI Home Video (Polska)

Budżet

50–80 milionów USD

Przychody brutto

266,8 miliona USD[2]

Poprzednik

Batman (1989)

Kontynuacja

Batman Forever (1995)

Powrót Batmana (oryg. Batman Returns) – amerykański sensacyjny film akcji z 1992 roku na podstawie serii komiksów o superbohaterze o tym samym pseudonimie wydawnictwa DC Comics. Za reżyserię odpowiadał Tim Burton, a za scenariusz Daniel Waters. Tytułową rolę zagrał Michael Keaton, a oprócz niego w głównych rolach wystąpili: Danny DeVito, Michelle Pfeiffer, Christopher Walken, Michael Gough, Pat Hingle i Michael Murphy.

Światowa premiera Powrotu Batmana miała miejsce 16 czerwca 1992 roku w Hollywood. W Polsce film zadebiutował 2 października tego samego roku. Film ten zarobił ponad 266,8 miliona dolarów na całym świecie przy budżecie 55 milionów i otrzymał pozytywne oceny od krytyków. Produkcja otrzymała kilka nominacji m.in. do Nagrody Akademii Filmowej i Nagrody Brytyjskiej Akademii Filmowej, a także zdobyła Nagrodę Saturn za najlepszą charakteryzację.

Jest to druga część serii filmowej Tima Burtona i Joela Schumachera i kontynuacja filmu Batman (1989). Powstały dwa sequele: Batman Forever (1995), w którym w roli Batmana wystąpił Val Kilmer, oraz także Batman i Robin (1997), w którym rolę tę zagrał George Clooney.

Streszczenie fabuły

Zamożna para, przerażona narodzinami swojego zdeformowanego syna, Oswalda Cobblepota, wyrzuca niemowlę do kanałów. Zostaje następnie znaleziony przez pingwiny, które go wychowują[3][4][5].

Trzydzieści trzy lata później, w okresie Bożego Narodzenia, bogaty przemysłowiec Max Shreck zostaje uprowadzony przez Gang Cyrkowców Czerwonego Trójkąta – byłych pracowników cyrku odpowiedzialnych za zaginięcia wielu dzieci w całym kraju – i przeniesiony do ich kryjówki w opuszczonym zoo. Lider gangu, Oswald – nazywany Pingwinem – szantażuje Shrecka, używając dowodów jego korupcji i morderczych czynów, aby zmusić go do pomocy w zostaniu z powrotem szanowanym obywatelem miasta. Shreck organizuje więc zainscenizowaną próbę porwania niemowlęcia burmistrza, pozwalając Oswaldowi uratować je i stać się publicznym bohaterem. W zamian Oswald żąda dostępu do miejskich akt urodzenia, rzekomo w celu poznania swojej prawdziwej tożsamości, a jednocześnie zidentyfikowania pierworodnych synów Gotham[3][4][5].

Gdy sekretarka Shrecka, Selina Kyle, odkrywa jego plany dotyczące budowy elektrowni pompującej energię z całego miasta, Shreck próbuje ją zabić wypychając przez okno. Udaje jej się jednak przeżyć, a następnie tworzy ona sobie kostium i przybiera pseudonim Kobieta-Kot. W międzyczasie zauważa ją Bruce Wayne, miliarder, będący potajemnie obrońcą miasta. Batman zaczyna prowadzić śledztwo w sprawie Oswalda, podejrzewając, że jest on związany z Gangiem Cyrkowców Czerwonego Trójkąta. Shreck przekonuje Oswalda do ubiegania się o stanowisko burmistrza celem spowodowania spustoszenie w całym Gotham City z pomocą gangu. Wysiłki Batmana, aby powstrzymać Cyrkowców Czerwonego Trójkąta~, w końcu doprowadzają go do konfliktu z Kobietą-Kot. Nie wiedząc o swoich tożsamościach, Selina i Bruce zaczynają się spotykać, natomiast Kobieta-Kot sprzymierza się z Oswaldem, by skompromitować Batmana[3][4][5].

W noc włączenia choinki miejskiej Oswald i Kobieta-Kot porywają Ice Princess – królową piękności Gotham – i zwabiają Batmana na dach nad ceremonią. Oswald zabija Ice Princess za pomocą roju nietoperzy, wrabiając w to Batmana. Kiedy Kobieta-Kot sprzeciwia się morderstwu i odrzuca romantyczne zaloty, Oswald atakuje ją, a ona spada przez szklarnię. Batman ucieka swym pojazdem Batmobilem, nieświadomy, że Gang Cyrkowców Czerwonego Trójkąta zmodyfikował go, pozwalając Oswaldowi zdalnie nim sterować. Przed odzyskaniem kontroli Batman nagrywa uwłaczającą tyradę Oswalda przeciwko obywatelom Gotham. Następnego dnia Batman odtwarza na wiecu wyborczym Oswalda jego wypowiedź nagraną poprzedniego dnia, co rujnuje jego wizerunek i zmusza go do wycofania się do zoo. Oswald porzuca swoje człowieczeństwo i przyjmuje imię Pingwina, inicjując swój prawdziwy plan uprowadzenia i zabicia pierworodnych synów Gotham, aby pomścić własne porzucenie[3][4][5].

Selina próbuje zabić Shrecka na jego balu charytatywnym, ale Wayne interweniuje i para nieumyślnie odkrywa swoje tajne tożsamości. Pingwin przybywa na imprezę, by porwać syna Shrecka, Chipa, ale zamiast niego Shreck zgłasza się na ochotnika. Batman neutralizuje Gang Cyrkowców Czerwonego Trójkąta i zapobiega porwaniu, zmuszając Pingwina do rozmieszczenia swojej wyposażonej w rakiety armii pingwinów, która ma zniszczyć Gotham City. Lokaj Batmana, Alfred Pennyworth, modyfikuje sygnał kontrolny pingwinów i wysyła je z powrotem do zoo w Gotham. Gdy rakiety niszczą zoo, Batman uwalnia rój nietoperzy, które wrzucają Pingwina do skażonej wody. Kobieta-Kot przybywa, by ponownie spróbować zabić Shrecka, odrzucając prośbę Batmana o porzucenie chęci zemsty. Zostaje jednak postrzelona przez Shrecka, ten zaś porażony. Następujący potem wybuch pozornie zabija parę, lecz Batman odnajduje tylko zwęglone szczątki Shrecka. Pingwin wraca, jednak z powodu obrażeń nie jest w stanie zaatakować Batmana oraz ostatecznie umiera i zostaje złożony w wodzie przez jego pingwiny. Jakiś czas później, gdy Alfred prowadzi go do domu, Wayne widzi sylwetkę Seliny, ale znajduje tylko kota, którego zabiera ze sobą. Na końcu filmu Kobieta-Kot wpatruje się w świecący nad miastem Bat-sygnał[3][4][5].

Obsada

Ponadto w filmie wystąpili również: Andrew Bryniarski jako Charles „Chip” Schreck, syn Maxa[13]; Cristi Conaway jako Ice Princess, królowa piękności w Gotham City[14]; Paul Reubens i Diane Salinger jako Tucker i Esther Cobblepot, zamożni rodzice Oswalda[15]; Sean Whalen jako doręczyciel gazet, a także Jan Hooks i Steve Witting jako Jen i Josh, doradcy Oswalda[16][17][18][19].

Członków Gangu Cyrkowców Czerwonego Trójkąta grają: Vincent Schiavelli jako Organ Grinder, Anna Katarina jako Poodle Lady, Rick Zumwalt jako Tattooed Strongman, John Strong jako Sword Swallower, Erika Andersch jako Knifethrower Dame, Gregory Scott Cummins jako Acrobatic Thug, Branscombe Richmond jako Terrifying Clown, Travis Mckenna jako Fat Clown i Doug Jones jako Thin Clown[20][21][19].

Michael Keaton
(Bruce Wayne / Batman)
(c) Gage Skidmore, CC BY-SA 3.0
Danny DeVito
(Oswald Cobblepot / Pingwin)
Michelle Pfeiffer
(Selina Kyle / Kobieta-Kot)
Christopher Walken
(Max Shreck)
Michael Gough
(Alfred Pennyworth)
Pat Hingle
(James Gordon)
(c) gdcgraphics, CC BY-SA 2.0
Michael Murphy
(Burmistrz)

Produkcja

(c) Gage Skidmore, CC BY-SA 3.0
Tim Burton, reżyser filmu

Rozwój projektu

Po sukcesie filmu Batman (1989) studio Warner Bros. Pictures było przekonane o potencjale kontynuacji i już pod koniec 1989 roku dyskutowało o pomysłach z zamiarem rozpoczęcia zdjęć w maju następnego roku[22][23][24][25]. Początkowo reżyser poprzedniej części, Tim Burton, nie chciał zgodzić się na powrót na stanowisku przy sequelu, jednak ostatecznie potwierdzono jego angaż[22][10][25]. Aby lepiej oddać swoją wizję filmu, Burton zastąpił ekipę produkcyjną poprzedniej części niektórymi ze swoich dawnych współpracowników. Do projektu dołączyli więc m.in. operator zdjęć Stefan Czapsky, nadzorca efektów specjalnych Stan Winston oraz dyrektorzy artystyczni Tom Duffield i Rick Henrichs[26]. Daniel Waters został zatrudniony w miejsce Hamma do napisania scenariusza[27][28][22]. Producentami wykonawczymi byli Peter Guber i Jon Peters[29][19].

Casting

Michael Keaton powtórzył swoją rolę Bruce’a Wayne’a / Batmana, ale zażądał wyższej pensji, która wzrosła z 5 milionów dolarów do 10 milionów dolarów[30][28][22]. W roli Pingwina Burton chciał obsadzić Marlona Brando, ale studio Warner Bros. nie zgodziło się na to, gdyż wolało Dustina Hoffmana[24][31][28]. Pod uwagę brani byli również Christopher Lloyd i Robert De Niro, lecz ostatecznie faworytem stał się Danny DeVito[24][31][28]. Aktor był początkowo niechętny do udziału w filmie, lecz został przekonany przez swojego bliskiego przyjaciela, Jacka Nicholsona, który sportretował Jokera w poprzedniej części[31][28]. W roli Seliny Kyle / Kobiety-Kot początkowo obsadzono Annette Bening, lecz ta musiała zrezygnować z powodu zajścia w ciążę[9][28][22]. Pod uwagę brano takie aktorki, jak m.in. Cher, Bridget Fonda, Jennifer Jason Leigh, Madonna, Julie Newmar[9][28][22]. Ostatecznie rola przypadła Michelle Pfeiffer[9][28][22]. Burgess Meredith, który zagrał Pingwina w serialu z lat 60., miał wystąpić w roli cameo jako ojciec Pingwina, Tucker Cobblepot, ale zachorował podczas kręcenia filmu[28][10][32]. Został zastąpiony przez Paula Reubensa, natomiast Diane Salinger zagrała jego żonę, Esther[28][10][32].

Zdjęcia i postprodukcja

Zdjęcia odbywały się od 3 września 1991 do 20 lutego 1992 roku[33][34][35][24]. W przeciwieństwie do poprzedniej części film nakręcono w Stanach Zjednoczonych, a nie w Wielkiej Brytanii, gdyż Burton uważał, że Batman „cierpiał z powodu brytyjskiego podtekstu”[22][36][26]. Powrót Batmana został nakręcony w całości na planach rozmieszczonych w Warner Bros. Studios w Kalifornii[22][36][26][24]. Niektóre ujęcia nakręcono także w Universal Studios Lot[22][36][26][24]. Warner Bros. podało, że ostateczny budżet produkcji wyniósł 55 milionów dolarów, choć wcześniej podawano lub szacowano go na 50, 65, 75 lub 80 milionów dolarów[24][23][37][38][39][40][41][40]. Za zdjęcia odpowiadał Stefan Czapsky[42], scenografią zajął się Bo Welch[43], a kostiumy zaprojektowali Mary E. Vogt oraz Bob Ringwood[44][45]. Montażem zajęli się Chris Lebenzon i Bob Badami[24], natomiast za efekty specjalne odpowiadali Michael Fink, Craig Barron, John Bruno i Dennis Skotak[46].

Muzyka

Danny Elfman był początkowo niechętny do stworzenia ścieżki dźwiękowej do Powrotu Batmana, ponieważ był niezadowolony z faktu, że jego partytura do Batmana została uzupełniona piosenkami Prince’a[9]. Ostatecznie jednak zgodził się skomponować muzykę do filmu[47][9]. Album Batman Returns: Original Motion Picture Soundtrack został wydany 23 czerwca 1992 przez Warner Bros. Records[48].

Wydanie

Światowa premiera filmu Powrót Batmana odbyła się 16 czerwca 1992 roku w Grauman’s Chinese Theatre w Hollywood[49]. Dla szerszej publiczności w Stanach Zjednoczonych zadebiutował 19 czerwca 1992 roku[49], a w Polsce 2 października tego samego roku[50].

Odbiór

Box office

Film w weekend otwarcia zarobił 45,7 miliona dolarów i pobił rekord najbardziej dochodowego weekendu otwarcia wszech czasów ustanowiony wcześniej przez Batmana (42,7 miliona dolarów)[51][52][23]. Podczas weekendu otwarcia w Wielkiej Brytanii produkcja osiągnęła najlepszy weekend otwarcia w historii, bijąc rekord ustanowiony przez Terminator 2: Judgment Day (1991)[53]. W trzeci weekend po premierze Powrót Batmana stał się drugim co do szybkości filmem, który zarobił 100 mln dolarów brutto (11 dni) za Batmanem (10 dni)[54]. Produkcja zarobiła łącznie ponad 266,8 mln dolarów, co czyni go szóstym najlepiej zarabiającym filmem 1992 roku, za Zabójczą bronią 3 (321,7 mln dolarów), Nagim instynktem (352,9 mln dolarów), Kevinem samym w Nowym Jorku (359 mln $), Bodyguardem (410,9 mln $) i Alladynem (504,1 mln $)[55].

Krytyka w mediach

Film spotkał się z przeważnie pozytywnymi recenzjami krytyków. W serwisie Rotten Tomatoes 81% z 88 recenzji uznano za pozytywne, a średnia ocen wystawionych na ich podstawie wyniosła 6,8/10[56]. W agregatorze Metacritic średnia ważona ocen z 23 recenzji wyniosła 68 punktów na 100 punktów[57]. Natomiast według serwisu CinemaScore, zajmującego się mierzeniem atrakcyjności filmów w Stanach Zjednoczonych, publiczność przyznała mu ocenę „B” w skali od A+ do F[58][59].

Todd McCarthy z magazynu „Variety” wyraził ogólnie rozczarowanie Powrotem Batmana, twierdząc, że „wyraźnie widać, że Burton nie jest reżyserem kina akcji, a wielkie sceny masowego chaosu, gigantycznych eksplozji i ruchu tłumu są tymi, w których film staje się płaski i mało angażujący”[60]. Pochwalił za to kostiumy oraz kreacje Pingwina i Kobiety-Kot, a głównego bohatera opisał jako symbol dobra, a nie psychologicznie kompletną postać[60]. Peter Travers z „Rolling Stone” stwierdził, że choć szybsze tempo pozostawiało mało miejsca na pokazanie mrocznej strony Batmana, to „maniakalnie depresyjny bohater” Keatona był postacią psychologicznie głęboką[61]. Janet Maslin z dziennika „The New York Times” zauważyła, że Burtonowi zależało przede wszystkim na wykreowaniu określonej wizji plastycznej, podczas gdy narracja była drugorzędna[62].

Damian Jankowski z portalu Filmweb wystawił filmowi maksymalną, dziecięciogwiazdkową ocenę, chwaląc aspekty wizualne oraz scenariusz, który uznał za lepszy niż w poprzedniej części[63]. Jankowski cenił sobie zwłaszcza kreację Danny’ego DeVito: „Aktor zarówno wyglądem, jak i samą grą tworzy bohatera niejednoznacznego: zarówno tragicznego, przerażającego jak i – po części – groteskowego”[63]. Uznał też, że „jeśli zaś chodzi o wizualność i klimat, to Powrót Batmana jest najlepszą adaptacją komiksu w dziejach kinematografii”[63]. Andrzej Brzeziński z portalu film.org.pl chwalił scenografię, która nadaje filmowi mrocznego klimatu, oraz napisał: „Burton udowodnił, że jest twórcą wybitnym. Stworzył sequel doskonały, który nie pozostawał w cieniu swojego poprzednika, a nawet pod wieloma względami go przebijał”[4]. Jan L. Hassan z portalu gexe.pl uznał Powrót Batmana za film przewyższający poziomem poprzednią odsłonę losów Batmana w reżyserii Burtona. Pochwalił też rolę Pfeiffer oraz scenografię, która według niego wygląda lepiej niż w poprzedniej części z racji zrezygnowania z efektów komputerowych[64].

Nagrody i nominacje

NagrodaKategoriaNominowaniWynikŹródło
Nagroda Brytyjskiej Akademii FilmowejNajlepsze efekty specjalneBoyd Shermis, John Frazier, Ron Brinkmann i Richard E. HollanderNominacja[65]
Najlepsza charakteryzacjaVe Neill i Stan WinstonNominacja
Nagroda HugoNajlepsza prezentacja dramatycznaDaniel Waters, Sam Hamm i Tim Burton na podstawie postaci stworzonych przez Boba Kane’aNominacja[66]
MTV Movie AwardsNajlepszy czarny charakterDanny DeVitoNominacja[67]
Najbardziej pożądana kobietaMichelle PfeifferNominacja
Najlepszy pocałunekMichael Keaton i Michelle PfeifferNominacja
Nagroda Akademii FilmowejNajlepsza charakteryzacjaVe Neill, Ronnie Specter i Stan WinstonNominacja[68]
Najlepsze efekty specjalneMichael L. Fink, Craig Barron, John Bruno i Dennis SkotakNominacja
Nagrody SaturnNajlepsza charakteryzacjaStan Winston i Ve NeillWygrana[69]
Najlepszy film fantasyPowrót BatmanaNominacja
Najlepszy aktor drugoplanowyDanny DeVitoNominacja
Najlepsza reżyseriaTim BurtonNominacja
Najlepsze kostiumyBob Ringwood, Mary E. Vogt i Vin BurnhamNominacja
Złota MalinaNajgorszy aktor drugoplanowyDanny DeVitoNominacja[70]

Kontynuacje

Powrót Batmana to druga produkcja z serii filmów o tymże bohaterze i doczekał się jeszcze dwóch sequeli: Batman Forever (1995) i Batman & Robin (1997), które zostały wyreżyserowane przez Joela Schumachera zamiast Burtona, a Keatona jako Batmana zastąpili odpowiednio Val Kilmer i George Clooney[71][72][73].

Przypisy

  1. Matt SingerMatt Singer, ‘The Batman’ Is Nearly Three Hours Long, ScreenCrush [dostęp 2022-09-06] (ang.).
  2. Batman Returns (1992). Box Office Mojo. [dostęp 2018-02-06]. (ang.).
  3. a b c d e Powrót Batmana, Batman Returns (1992), Viva.pl [dostęp 2022-09-06] (pol.).
  4. a b c d e f POWRÓT BATMANA. Sequel doskonały, film.org.pl, 4 lutego 2013 [dostęp 2022-09-05] (pol.).
  5. a b c d e f Roger Ebert, Batman Returns movie review & film summary (1992) | Roger Ebert, RogerEbert [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  6. a b Have Yourself a Weird, Horny, Lonely Little Christmas with Batman Returns, 20 maja 2022 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-05-20].
  7. a b c d Michelle Pfeiffer’s Catwoman Is Still the Best Villain, Vulture, 25 czerwca 2022 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-25].
  8. Batman Returns review | EW.com, Entertainment Weekly, 15 kwietnia 2022 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-04-15].
  9. a b c d e f ‘Batman Returns’ at 25: Stars Reveal Script Cuts, Freezing Sets and Aggressive Penguins – The Hollywood Reporter, 15 czerwca 2022 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-15].
  10. a b c d ‘Batman Returns’ Was the Peak of Grotesque Superhero Cinema – The Ringer, 3 maja 2022 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-05-03].
  11. Alfred: The Many Faces of Batman’s Butler – Den of Geek, 27 lipca 2021 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2021-07-27].
  12. Brandon Zachary, Batman '89 Turns James Gordon into its Most Tragic Figure, CBR, 13 kwietnia 2022 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  13. Matt Fowler, Holy Bat OCD!: Batman Returns’ Chip Shreck, IGN, 18 marca 2009 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  14. Mark Harris, What is cool 1992: Movies, EW.com [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  15. Padraig Cotter, Batman Returns: Did The Penguin Murder His Parents Tucker & Esther?, ScreenRant, 8 listopada 2021 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  16. Condé Nast, Saturday Night Live Alum Jan Hooks Dead at 57, Vanity Fair, 10 października 2014 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  17. Review/Film: Batman Returns; A Sincere Bat, a Sexy Cat and a Bad Bird – The New York Times, New York Times, 29 czerwca 2022 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-29].
  18. Chris SimsChris Sims, ComicsAlliance Reviews ‘Batman Returns’ (1992), Part Two, ComicsAlliance [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  19. a b c Batman Returns (1992) | BFI, BFI, 1 lipca 2022 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2022-07-01].
  20. Holy Bat OCD!: Batman Returns’ Fire Breather, IGN, 18 marca 2009 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  21. Vinnie Mancuso, Doug Jones on Star Trek: Discovery, Shape of Water, and Pan’s Labyrinth, Collider, 30 października 2020 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  22. a b c d e f g h i j How Batman II Became Batman Returns, Den of Geek, 1 grudnia 2019 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  23. a b c Batman Is Back, and the Money Is Pouring In – NYTimes.com, 16 stycznia 2018 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2018-01-16].
  24. a b c d e f g h AFI|Catalog, catalog.afi.com [dostęp 2022-09-01].
  25. a b Jones i in. 1989 ↓, s. 62.
  26. a b c d White i in. 1992 ↓, s. 10.
  27. White i in. 1992 ↓, s. 8.
  28. a b c d e f g h i j Batman Returns, 26 marca 2017 [dostęp 2022-09-01] [zarchiwizowane z adresu 2017-03-26].
  29. 2 Producers of ‘Batman’ Sue Warner: Entertainment: They challenge the contention that the film lost money. The studio says it observed the contract., Los Angeles Times, 27 marca 1992 [dostęp 2022-09-01] (ang.).
  30. 'BATMAN 3'! | Joel Schumacher | Pop Culture News | News | Entertainment Weekly, Entertainment Weekly, 21 września 2008 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2008-09-21].
  31. a b c Did Marlon Brando Almost Play The Penguin In ‘Batman Returns’? Not Exactly, Says Tim Burton., MTV [dostęp 2022-09-02] (ang.).
  32. a b A look inside Hollywood and the movies.: CASTING ABOUT: At This Point, It’s Less Than a Riddle, Los Angeles Times, 29 września 1991 [dostęp 2022-09-02] (ang.).
  33. MOVIES – Los Angeles Times, 6 lipca 2022 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2022-07-06].
  34. A look inside Hollywood and the movies.: CASTING ABOUT: At This Point, It’s Less Than a Riddle – Los Angeles Times, 2 lipca 2022 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2022-07-02].
  35. AT LUNCH WITH: Christopher Walken; A New York Actor Takes Stardom With a Grain of Salt – The New York Times, 26 marca 2022 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2022-03-26].
  36. a b c Batman Bash! – Los Angeles Times, 2 lipca 2022 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2022-07-02].
  37. Batman Returns, Box Office Mojo [dostęp 2022-09-02].
  38. FILM; Batman’s City Gets a New Dose Of Urban Blight – The New York Times, NY Times, 29 czerwca 2022 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-29].
  39. The Talk of Hollywood; 2 Titans Clash And All of Filmdom Feels Shock Waves – The New York Times, 30 czerwca 2022 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-30].
  40. a b MOVIE REVIEW: The Roar of the Cat, Whimper of the Bat – Los Angeles Times, 29 czerwca 2022 [dostęp 2022-09-02] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-29].
  41. Batman’s return | Maclean’s | JUNE 22, 1992, Maclean’s | The Complete Archive [dostęp 2022-09-02] (ang.).
  42. Back to Gotham: Batman Returns – The American Society of Cinematographers, ascmag.com [dostęp 2022-09-02].
  43. Have Yourself a Weird, Horny, Lonely Little Christmas with Batman Returns, The Escapist, 25 grudnia 2020 [dostęp 2022-09-02] (ang.).
  44. AnOther, Costume designer Mary Vogt on Michelle Pfeiffer’s Catsuit, AnOther, 20 lipca 2012 [dostęp 2022-09-02] (ang.).
  45. Batman Returns – Costumes, www.angelfire.com [dostęp 2022-09-02].
  46. Film in 1993 | BAFTA Awards, awards.bafta.org [dostęp 2022-09-02].
  47. Garry Maddox, Danny Elfman presents his Tim Burton movie scores at Adelaide Festival, The Sydney Morning Herald, 16 października 2014 [dostęp 2022-09-03] (ang.).
  48. a b Danny Elfman – Batman Returns (Original Motion Picture Soundtrack). [dostęp 2022-09-03].
  49. a b Here Are 36 Things You Might Not Know About „Batman Returns”, news.yahoo.com [dostęp 2022-09-03] (ang.).
  50. Powrót Batmana (1992), naEKRANIE.pl [dostęp 2022-09-03] (pol.).
  51. Domestic 1992 Weekend 25 – Box Office Mojo, Box Office Mojo, 8 lipca 2022 [dostęp 2022-09-03] [zarchiwizowane z adresu 2022-07-08].
  52. 1992 Yearly Box Office Results – Box Office Mojo, Box Office Mojo, 9 grudnia 2015 [dostęp 2022-09-03] [zarchiwizowane z adresu 2015-12-09].
  53. Steve Pond, CHRIS COPPOLA, IN UNCLE’S FOOTSTEPS, „The Washington Post”, 17 lipca 1992, ISSN 0190-8286 [dostęp 2022-09-03] (ang.).
  54. Bernard Weinraub, Two at the Wheel of the Batmobile, query.nytimes.com [dostęp 2022-09-03] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-29] (ang.).
  55. 1992 Yearly Box Office Results – Box Office Mojo, Box Office Mojo, 26 lipca 2012 [dostęp 2022-09-03] [zarchiwizowane z adresu 2012-07-26].
  56. Batman Returns. [dostęp 2022-09-04].
  57. Batman Returns. [dostęp 2022-09-04].
  58. Scott Martin, The Batman CinemaScore Puts it on Par With Other DC Favorites, newscontinue, 5 marca 2022 [dostęp 2022-09-04] (ang.).
  59. Home, Cinemascore [dostęp 2022-09-04] (ang.), należy wyszukać „Batman Returns”.
  60. a b Batman Returns Review – Read Variety’s Analysis Of The Movie Batman Returns, Variety, 8 października 2010 [dostęp 2022-09-05] [zarchiwizowane z adresu 2010-10-08].
  61. Batman Returns: Review: Rolling Stone, Rolling Stone, 4 listopada 2007 [dostęp 2022-09-05] [zarchiwizowane z adresu 2007-11-04].
  62. Movie Review – Batman Returns – Review/Film: Batman Returns; A Sincere Bat, a Sexy Cat and a Bad Bird – NYTimes.com, The New York Times, 19 lutego 2012 [dostęp 2022-09-05] [zarchiwizowane z adresu 2012-02-19].
  63. a b c Batman w cudownej wizji Burtona – Recenzja filmu Powrót Batmana (1992), Filmweb [dostęp 2022-09-05] (pol.).
  64. Jan L. Hassan, Recenzja :: Powrót Batmana :: Filmy fantastyczne :: Game Exe, gexe.pl [dostęp 2022-09-05] (pol.).
  65. Film in 1993 | BAFTA Awards, awards.bafta.org [dostęp 2022-09-06].
  66. 1993 Hugo Awards, The Hugo Awards, 26 lipca 2007 [dostęp 2022-09-06] (ang.).
  67. Uproxx, A look back at 1993 and the second annual MTV Movie Awards, UPROXX, 14 kwietnia 2013 [dostęp 2022-09-06] (ang.).
  68. 1993 | Oscars.org | Academy of Motion Picture Arts and Sciences, www.oscars.org [dostęp 2022-09-06] (ang.).
  69. Past Winners Database, 17 października 2006 [dostęp 2022-09-06] [zarchiwizowane z adresu 2006-10-17].
  70. ‘THE BODYGUARD’ TOP CONTENDER FOR ‘OTHER’ FILM AWARDS | Deseret News, 23 października 2012 [dostęp 2022-09-06] [zarchiwizowane z adresu 2012-10-23].
  71. Ben Rolph, Batman '89 Confirms The Worst Sequels Aren’t in Tim Burton’s Universe, ScreenRant, 20 sierpnia 2021 [dostęp 2022-08-22] (ang.).
  72. New documentary reveals why Val Kilmer only played Batman one time: ‘It’s very isolating’, SYFY Official Site, 16 sierpnia 2021 [dostęp 2022-08-22] (ang.).
  73. Vincent Cotroneo, George Clooney as Batman: Reexamining the Good and the Bad, MovieWeb, 11 lipca 2022 [dostęp 2022-08-22] (ang.).

Bibliografia

  • Alan Jones, Batman, „Cinefantastique”, 20, listopad 1989, s. 48–63 [dostęp 2022-09-01].
  • Taylor L. White, Batman Returns, „Cinefantastique”, 23, sierpień 1992, s. 8–11 [dostęp 2022-09-01].

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Michael Keaton Face.jpg
Autor: Gage Skidmore, Licencja: CC BY-SA 4.0
Michael Keaton at the 2013 San Diego Comic Con International in San Diego, California.
Batman returns Logo (2).png
logo de la pelicula de batman returns de tim burton
Tim Burton Frankenweenie 2012 3.jpg
(c) Georges Biard, CC BY-SA 3.0
Tim Burton at the french premiere of "Frankenweenie"
Tim Burton by Gage Skidmore.jpg
(c) Gage Skidmore, CC BY-SA 3.0
Tim Burton at the 2012 Comic-Con in San Diego.
Michelle Pfeiffer Ant-Man & The Wasp premiere.jpg
Autor: joyparris, Licencja: CC BY 3.0
Michelle Pfeiffer at Ant-Man & The Wasp premiere in 2018
Christopher Walken 2018.jpg
Autor: Pierre Vogel, Licencja: CC BY-SA 4.0
Christopher Walken receiving the Rencontres 7e Art Lausanne 2018 honorary award during the closing ceremony.
Pat Hingle (4443330082 724d5a94a0 z).jpg
Pat Hingle portraying Thomas Edison in a General Electric add
Danny DeVito by Gage Skidmore 3.jpg
(c) Gage Skidmore, CC BY-SA 3.0
Danny DeVito at the 2013 San Diego Comic Con International in San Diego, California.
MichaelMurphy06TIFF.jpg
(c) gdcgraphics, CC BY-SA 2.0
Michael Murphy at the 2006 Toronto International Film Festival