Powstanie sierpniowe

Powstanie sierpniowe
Oddział partyzancki Kakucy Czolokaszwilego
Czas	28 sierpnia – 5 września 1924
Miejsce	Gruzińska SRR
Terytorium	ZSRR
Wynik	stłumienie powstania
Strony konfliktu
powstańcy gruzińscy Armia Czerwona Czeka
Dowódcy
Spiridon Czawczawadze Kakuca Czolokaszwili Józef Stalin Sergo Ordżonikidze
Straty
3000–3500 zabitych w walce, 7000–10 000 rozstrzelanych, 20 000 deportowanych na Syberię i do Azji Środkowej n/n
brak współrzędnych

Powstanie sierpniowe – gruzińskie powstanie przeciwko władzy bolszewickiej, próba restytucji Demokratycznej Republiki Gruzji. Miało miejsce w sierpniu 1924, ponad trzy lata po radzieckim podboju Gruzji i ustanowieniu Gruzińskiej SRR. Zostało stłumione przez władze bolszewickie, a jego uczestnicy poddani represjom Armii Czerwonej i Czeka. W ich wyniku zginęło od 7-10 tys. do nawet 20 tys. uczestników i sympatyków walczących o stworzenie niezależnego państwa gruzińskiego.

Tło wydarzeń

W marcu 1921 Demokratyczna Republika Gruzji przestała istnieć wskutek zajęcia kraju przez Armię Czerwoną, oficjalnie spieszącą z pomocą bolszewickiemu powstaniu w obszarze granicznym między Gruzją a opanowaną już przez bolszewików Armenią^[1]. Struktury partii bolszewickiej w Gruzji były słabo rozbudowane, a poparcie dla partii niewielkie^[2]. Armia Czerwona zajęła cały kraj dzięki zdecydowanej przewadze liczebnej nad wojskami gruzińskimi^[3].

Po utworzeniu Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej pełnię władzy w kraju przejął komitet rewolucyjny złożony z gruzińskich bolszewików. Utworzona została gruzińska Czeka, na czele której stanął Kote Cincadze. Prowadzony był nabór do miejscowych oddziałów Armii Czerwonej^[4]. Nastąpiły represje wobec opozycji^[5] i wobec Gruzińskiego Kościoła Prawosławnego^[6].

Elita polityczna i kulturalna Demokratycznej Republiki Gruzji w momencie upadku państwa udała się na emigrację. Rząd gruziński na emigracji pragnął uchronić korpus oficerski od rozproszenia, by móc na emigracji tworzyć armię narodową, gotową do walki o niepodległość po załamaniu się władzy bolszewickiej. Rząd gruziński, bez większego powodzenia, starał się przekonywać opinię międzynarodową, iż to on właśnie reprezentuje legalną władzę swojego państwa^[7]. Opór antyradziecki trwał także w samej Gruzji, gdzie w górach przetrwały resztki oddziałów dawnej armii gruzińskiej. Siły te dwukrotnie – jesienią 1921 i wiosną 1922 – bez powodzenia wzywały ludność do masowego wystąpienia przeciwko bolszewikom^[8].

Organizacja powstania

W marcu 1922, natychmiast po upadku Demokratycznej Republiki Gruzji, jej emigracyjny rząd gruziński postanowił skoordynować działania istniejących jeszcze na terenie kraju oddziałów. Zadanie to miała realizować organizacja o nazwie Centrum Wojskowe kierowana przez Gogitę Pagawę, Iwane Narikeladzego, Konstantine Abchaziego oraz Rostoma Muscheliszwilego. W maju 1922 na polecenie Noe Żordanii wszystkie nadal działające nielegalnie i półlegalnie organizacje gruzińskie zawarły porozumienie, na mocy którego postanowiły wspólnie walczyć przeciwko bolszewikom. Centrum Wojskowe było zwalczane przez gruzińskie oddziały Czeka^[9].

Porozumienie z maja 1922 zakładało utworzenie komisji analizującej dorobek obalonego przez bolszewików rządu mienszewickiego, utworzenie Komitetu Niepodległości odpowiedzialnego za organizację zbrojnego powstania, następnie poprowadzenia samej walki o niepodległość, wreszcie doprowadzenia do wyborów do Konstytuanty, w której każda z partii miałaby otrzymać maksymalnie 1/3 mandatów^[10]. Niepodzielnie rządzący w Demokratycznej Republice Gruzji mienszewicy uznali tym samym za zasadną krytykę pod adresem ich postępowania z lat 1918-1921 formułowaną przez narodowych demokratów. Musieli także zgodzić się na ustępstwa, gdyż to ich partia poniosła wskutek bolszewickich represji politycznych największe straty. W Komitecie Niepodległości Gruzji oprócz mienszewików i narodowych demokratów znaleźli się eserowcy, socjaliści federaliści oraz przedstawiciele Niezależnej Socjaldemokratycznej Partii "Lucz". Liderami Komitetu byli kolejno Gogita Pagawa, Nikoloz Karcywadze i Konstantine Andronikaszwili^[10]. Początkowo Komitet Niepodległości nie zajmował się organizacją powstania zbrojnego, a jedynie spełniał funkcje nieformalnej filii rządu emigracyjnego, oczekującej na upadek Rosji Radzieckiej (jak sądzono, miał on szybko nastąpić)^[10].

Konstantine Andronikaszwili był ostatnim liderem Komitetu Niepodległości

Komitet Niepodległości nie był w stanie w pełni koordynować działania wszystkich podziemnych organizacji gruzińskich. W czerwcu 1922 oddziały narodowych demokratów bez zgody komitetu zaatakowały bolszewickie posterunki w Duszeti, doprowadzając następnie do wybuchu walk partyzanckich w Pszawetii, Chewsuretii i części Kachetii. Powstanie to zostało stłumione we wrześniu tego samego roku^[10]. Następnie represje objęły także organizacje niezwiązane z wystąpieniem w Duszeti. Aresztowani zostali wszyscy przywódcy demokratyczni i mienszewiccy, kierujący Komitetem Niepodległości Nikoloz Karcywadze oraz oficerowie wchodzący w skład Centrum Wojskowego. Szesnastu z nich zostało osądzonych w trybie doraźnym i rozstrzelanych nocą z 19 na 20 maja 1923^[10][a]. W listopadzie 1923 Czeka ostatecznie wykryła Komitet Niepodległości i aresztowała jego działaczy: Noe Chomirikiego, Benię Czchszkaszwilego, Waso Nodię oraz Seida Dewdarianiego. W czasie tych aresztowań w ręce czekistów wpadły wytyczne i prognozy rządowe odnoszące się do przyszłej walki zbrojnej z bolszewikami^[10].

Na początku 1924 gruziński ruch niepodległościowy dysponował pewnymi siłami zbrojnymi (oddziały partyzanckie ukrywały się w górach), aresztowania zniszczyły natomiast jego zaplecze polityczne, uniemożliwiając nawet półlegalne funkcjonowanie wszystkich partii. Ogólnokrajowa koordynacja wystąpienia antybolszewickiego stała się tym samym niemożliwa. Mimo to plany ogólnogruzińskiego powstania nie zostały zarzucone^[10]. Jako jego termin wyznaczono luty 1924^[11].

Na początku lutego Czeka dokonała kolejnych aresztowań, w wyniku których w więzieniach znaleźli się Gogita Pagawa i pozostający dotąd na wolności czołowi oficerowie gruzińscy. W związku z tym do wybuchu walk nie doszło. W czerwcu 1924 ostatni wolni członkowie Komitetu Niepodległości postanowili rozpocząć powstanie mimo wszystko, wyznaczając 17 sierpnia 1924 jako nowy termin ogólnokrajowego wystąpienia i gen. Spiridona Czawczawadzego jako jego wodza naczelnego. Komitet szacował, że może liczyć na 2,5 tys. uczestników powstania, miał również nadzieję, że część Gruzinów służących w Armii Czerwonej nie weźmie udziału w tłumieniu wystąpienia lub nawet zdezerteruje ze swoich jednostek (dla porównania rząd radziecki dysponował 10-11 tys. żołnierzy)^[11].

16 sierpnia 1924 Czeka aresztowała Waliko Dżugelego, byłego szefa sztabu gruzińskiej Gwardii Ludowej i uczestnika przygotowań do powstania. Następnie na łamach prasy ukazał się jego list do Komitetu Niepodległości, według oficjalnej wersji napisany w więzieniu, ostrzegający organizatorów buntu przed represjami. Komitet nakazał wówczas powstrzymać się od walki zbrojnej. Mimo to powstanie wybuchło w końcu miesiąca niezależnie od jego decyzji^[11].

Przebieg walk

Kakuca Czolokaszwili

28 sierpnia oddział księcia Grigora Ceretelego opanował ośrodek przemysłowy w Cziaturze. Tam też proklamowano powstanie Tymczasowego Rządu Gruzji. Walki toczyły się także w powiatach ozurgeckim i senackim w Gruzji zachodniej. Oddział kawalerii Kakucy Czolokaszwilego zajął Manglisi; zatrzymany przez wojska radzieckie nie zdołał jednak kontynuować marszu na Tbilisi. Zupełnie niezależnie toczyły się walki o region Mcchety, gdzie dowodził Dawid Oniaszwili, Gori i Achalkalaki - pod kierownictwem Loszkaraszwilego, jak również starcia w centralnej części kraju. Pierwsze trzy dni powstania były okresem jego największych sukcesów, jakie bojownicy odnieśli przede wszystkim w powiatach: zugdidskim, duszeckim, saberińskim i szarapańskim. Największe bitwy stoczono we wschodniej Gruzji; zasięg walk ogarnął nawet część Dagestanu (okolice Derbentu), zamieszkiwanego przez muzułmanów^[11]. Na opanowanych terenach powstańcy organizowali tymczasową administrację cywilną, niekiedy zwracali pierwotnym właścicielom własność znacjonalizowaną na mocy bolszewickich dekretów. Najważniejszym ośrodkiem powstańczym była Cziatura. Poszczególne oddziały walczyły na własną rękę - próby koordynacji działań nie powiodły się wobec zdecydowanej przewagi sił radzieckich^[11]. Organizatorzy powstania nie uzyskali znaczącego wsparcia ze strony chłopów (część ludności wiejskiej wierzyła w hasła propagandowe bolszewików) oraz przedstawicieli mniejszości narodowych i wyznaniowych (Osetyjczycy, Abchazowie, muzułmanie Adżarii)^[11].

31 sierpnia 1924 Czeka ogłosiła, iż przywódcy powstania będą rozstrzeliwani bez sądu. Jeszcze tego samego dnia stracono 44 uczestników i sympatyków gruzińskiego wystąpienia. Armia Czerwona bezwzględnie tłumiła powstanie^[11]. Liczbę zabitych i uwięzionych w toku represji Czeka Andrzej Furier, w ślad za Amy Knight, szacuje na 7-10 tys. osób^[12]. Z kolei Wojciech Materski twierdzi, że łącznie - wskutek doraźnych akcji pacyfikacyjnych Armii Czerwonej i działań Czeka, ale bez liczenia zabitych w bezpośrednich starciach - zginąć mogło od 12578 osób (dane oficjalne) do nawet 20 tys. (szacunek dyplomaty gruzińskiego Swimona Mdiwaniego)^[13].

Po stłumieniu powstania

W 1925 przed gruzińskim Sądem Najwyższym miał miejsce pokazowy proces 46 działaczy niepodległościowych związanych z Komitetem Niepodległości. Wszyscy, na czele z jego ostatnim przewodniczącym Konstantinem Andronikaszwilim, zostali skazani na śmierć za "przygotowywanie i kierownictwo kontrrewolucyjnego buntu, tworzenie politycznych i zbrojnych band, terroryzm i szpiegostwo". Spośród organizatorów powstania tylko pojedyncze osoby zdołały przedostać się na emigrację^[13].

Doświadczenie przegranego powstania skłoniło kaukaskich przywódców emigracyjnych do powołania wspólnego ośrodka walki o niepodległość; uznano bowiem, że sukces w walce z władzą radziecką może dać jedynie solidarne wystąpienie narodów kaukaskich. 11 listopada 1924 został utworzony Komitet Niepodległości Kaukazu. W jego skład weszli przedstawiciele środowisk gruzińskich, azerskich oraz górali zamieszkujących Kaukaz Północny. Komitet brał znaczący udział w ruchu prometejskim, nie zorganizował już jednak w radzieckiej Gruzji żadnego powstania zbrojnego^[13].

Uwagi

Przypisy