Powszechna Organizacja „Służba Polsce”
Powszechna Organizacja „Służba Polsce” (SP) – polska państwowa organizacja paramilitarna przeznaczona dla młodzieży w wieku 16–21 lat[1], istniejąca od 1948 do 1955.
Historia
Wychowanie młodego pokolenia było ważnym elementem polityki władz komunistycznych, rządzących Polską od 1945. Panowanie nad młodzieżą, w ich mniemaniu, gwarantowało trwałość nowego ustroju, nie cieszącego się zaraz po wojnie powszechną przychylnością społeczeństwa. Młode pokolenie poddawano licznym działaniom polityczno-propagandowym. Dnia 4 czerwca 1945 Sekretariat Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej podjął uchwałę o ujęciu młodzieży od lat 15 w organizacje przysposobienia wojskowego i fizycznego. Dzięki temu stworzone zostałyby ramy organizacyjne dla formacji mającej ukształtować „nowego człowieka”, nie szczędzącego sił dla budowy komunizmu, a przy okazji przygotowywano by młodzież do służby wojskowej[2].
Organizacja utworzona została ustawą z 25 lutego 1948 o powszechnym obowiązku przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży oraz o organizacji spraw kultury fizycznej i sportu[3]. Artykuł 1 tej ustawy wprowadził obowiązek powszechnego przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży:
celem włączenia twórczego zapału młodego pokolenia do pracy nad rozwojem sił i bogactwa Narodu oraz celem rozszerzenia systemu wychowania narodowego, przedłużenia kształcenia i wychowania młodzieży poza okres obowiązku szkolnego.
Dla bezpośredniego kierownictwa powszechnym przysposobieniem młodzieży utworzono powszechną organizację przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego młodzieży o nazwie „Służba Polsce”.
Organizacja nawiązywała do tradycji przedwojennych Junackich hufców pracy (JHP) działających w latach 1936-1939, jednak realizowała ideologiczne cele władz komunistycznych.
Opis
Powszechny obowiązek przysposobienia zawodowego obejmował naukę, wykonywanie pracy okresowej (do 6 miesięcy przez młodzież w wieku przedpoborowym, zaś przez starszą przez okres nie dłuższy od trwania zasadniczej służby wojskowej)[4] oraz wykonywanie pracy dorywczej, do 3 dni w ciągu miesiąca[5]. Zwolnione od tego obowiązku były:
- osoby uznane za niezdolne do pracy fizycznej,
- kobiety zamężne, ciężarne, karmiące lub sprawujące opiekę macierzyńską,
- osoby pełniące bądź które odbyły zasadniczą służbę wojskową,
- jedyni żywiciele rodzin,
- osoby, utrzymujące się z prowadzenia gospodarstwa rolnego, hodowlanego lub ogrodniczego niemające członków rodziny zdolnych do zastąpienia ich w gospodarstwie,
- duchowni.
Komendant Główny mógł nadto zwolnić z całości lub części obowiązków inne osoby[6].
Pobór odbywał się na zasadach podobnych do przyjętych w wojsku i przeprowadzany był przez specjalne komisje, które powoływały młodzież do służby w PO SP rocznikami wg istniejących spisów ludności. Uchylanie się od stawiennictwa przed komisją groziło sankcjami[7], choć w praktyce rzadko były one stosowane. Junacy otrzymywali umundurowanie (bluza drelichowa, spodnie bądź spódnica drelichowa, płaszcz sukienny, furażerka, pas skórzany, pas parciany, orzełek „SP”, trzewiki juchtowe, pantofle skórzane męskie i żeńskie, kurtka watowana) i byli przydzielani do hufców[8].
Zgodnie z artykułem 18 ustawy, organami „Służby Polsce” była główna komenda oraz wojewódzkie, powiatowe (miejskie) i gminne komendy. Komendant główny był powoływany przez Prezydenta RP na wniosek Ministra Obrony Narodowej, zatwierdzony przez Radę Ministrów (artykuł 20 ustęp 1). W części ministerstw utworzono biura lub wydziały dla współdziałania z organizacją. Obsada komend składała się według ustawy między innymi z żołnierzy służby czynnej oraz rezerwy, a także instruktorów, kierowników robót i specjalistów, delegowanych przez właściwych ministrów. Powiatowym (miejskim) komendantom „Służby Polsce” powierzono między innymi prowadzenie ewidencji młodzieży, podlegającej powszechnemu obowiązkowi przysposobienia zawodowego, wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego. Koszty działania organizacji pokrywane były przez Radę Ministrów i poszczególne ministerstwa.
Jednostkami organizacji były brygady, bataliony, hufce i drużyny. Młodzież organizowano w jednostkach tworzonych w miejscach zamieszkania lub zatrudnienia – hufcach (miejskie, wiejskie, szkolne, zakładowe) oraz w ramach skoszarowanych oddziałów, w których dziewczęta i chłopcy pracowali z dala od domów – brygadach (operacyjne, inwestycyjne, rolne i inne).
Brygady SP pracowały między innymi przy: odbudowie Warszawy, budowie ośrodków przemysłowych (między innymi Nowa Huta), osuszaniu Żuław, w kopalniach i kamieniołomach.
Do specjalnych brygad, tak zwanych „nadkontyngentowych” pracujących w kopalniach i kamieniołomach wcielano przymusowo młodzież z grup społecznych uznawanych przez władze za wrogie politycznie (zamożni rolnicy, przedwojenni kupcy, przemysłowcy czy urzędnicy państwowi, mniejszość ukraińska)[9]. Na podstawie artykułu 1 ustawy z 2 września 1994 o dodatku i uprawnieniach przysługujących żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianym w kopalniach węgla, kamieniołomach i zakładach wydobywania rud uranu[10] żołnierzom tych brygad przyznano dodatek do emerytury lub renty.
Organizacja politycznie kontrolowana była przez PPR (później PZPR) za pośrednictwem Związku Walki Młodych (ZWM), później ZMP, organizacyjnie powiązana z wojskiem. Organizacja prowadziła obowiązkowe przysposobienie zawodowe, wojskowe, wychowanie fizyczne oraz indoktrynację polityczno-ideologiczną. Artykuł 52 ustawy przewidywał, że kierownicy i instruktorzy:
obowiązani są organizować naukę, pracę, ćwiczenia i spędzanie wolnego czasu młodzieży w taki sposób, by wyrobić w niej zamiłowanie do pracy nad odbudową kraju i zwiększeniem jego mocy, wpoić jej poczucie obowiązków obywatelskich i miłości Ojczyzny.
W 1949 do „Służby Polsce” należało około 1,2 mln osób.
Już w 1953 ograniczono liczbę hufców i brygad oraz pracowników oraz wprowadzono zaciąg ochotniczy, zaś 17 grudnia 1955 uchwałą Rady Ministrów „Służba Polsce” została rozwiązana. Jej następcą zostały powołane w 1958 Ochotnicze Hufce Pracy.
Komendantem Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” był Edward Braniewski (1948-1951), a następnie Aleksander Gembal.
W filmie
Działalność „Służby Polsce” w okresie powojennym przedstawiono w serialu Przyjaciele z 1979 roku (odc. 3. Praca) oraz w serialu Dom z 1980 roku (odc. 5 Ponad 200 czwartków). Nawiązania znalazły się również w filmie Miś Stanisława Barei z 1981 roku (piosenka Hej, młody junaku).
Przypisy
- ↑ W wieku do 30 lat w przypadku osób, które nie odbyły zasadniczej służby wojskowej (artykuł 32).
- ↑ Krzysztof Lesiakowski: Powstanie Powszechnej Organizacji "Służba Polsce" w 1948 r. Z polityki stalinowskiej wobec młodzieży polskiej. Przegląd Nauk Historycznych, 2002. [dostęp 2020-07-21]. (pol.).
- ↑ Dz.U. z 1948 r. nr 12, poz. 90. Ustawa została odwołana przez artykuł 4 ustawy z 15 listopada 1956 (Dz.U. z 1956 r. nr 54, poz. 246)
- ↑ Według artykułu 40 obowiązującej wówczas ustawy z 9 kwietnia 1938 o powszechnym obowiązku wojskowym (Dz.U. z 1938 r. nr 25, poz. 220) wiek poborowy wynosił skończone 21 lat (w czasie wojny lub mobilizacji skończone 18 lat życia), zasadnicza służba trwała 2 lata, w marynarce wojennej 27 miesięcy (artykuł 72). Ustawa z 4 lutego 1950 (Dz.U. z 1950 r. nr 6, poz. 46) obowiązująca do 1959 w artykule 23 obniżała wiek poborowy do skończonych 20 lat (artykuł 56 w czasie wojny lub mobilizacji jak poprzednio 18 lat), w artykule 42 pozostawiając dwuletnią służbę zasadniczą w wojskach lądowych wydłużała czas służby dla marynarki i lotnictwa do lat 3, dla podległych MBP wojsk wewnętrznych do 27 miesięcy, w artykule 48 wprowadzała dwuletnią zastępczą służbę polegającą na wykonywaniu pracy, potrzebnej dla celów obrony Państwa i realizacji narodowych planów gospodarczych. Kary grożące za uchylanie się zostały zaostrzone.
- ↑ Według artykułu 49 ustawy z 1948 wykonywanie pracy mogło trwać do 6 godzin w ciągu doby, pozostały czas służy do nauki, ćwiczeń w ramach wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego, czynności porządkowych i odpoczynku. Do osób w wieku poborowym i starszych stosuje się ogólne przepisy o czasie pracy. Dla tych którzy odbyli przewidziane obowiązki ustawa przewidywała w artykule 61 ulgi w pełnieniu służby wojskowej w postaci skrócenia lub nawet zwolnienia oraz pierwszeństwo przy przyjmowaniu do szkół wojskowych, zakładów naukowych czy kierowania do pracy przez urzędy zatrudnienia. Zgodnie z dekretem z 8 stycznia 1946 (Dz.U. z 1946 r. nr 3, poz. 24) urząd ten mógł kierować do pracy bez względu na dotychczasowe miejsce zamieszkania, zlekceważenie nakazu groziło karą aresztu do lat 5 i grzywny albo jedną z tych kar.
- ↑ Dotyczyło to urzędników państwowych i samorządowych, pracowników zakładów pracy państwowych, samorządowych, ubezpieczeniowych i spółdzielczych oraz będących pod zarządem państwa lub samorządu, nauczycieli szkół prywatnych, członków władz zrzeszeń młodzieży i osób zatrudnionych w tych zrzeszeniach oraz uczniów szkół zawodowych (artykuł 34).
- ↑ Za odmowę stawiennictwa na komisji kwalifikacyjno-rejestracyjnej, podawanie fałszywych danych lub odmowę przyjęcia karty powołania groził areszt do 2 miesięcy lub grzywna do 20 tysięcy złotych albo obie kary (artykuł 64). Absencja w miejscu pracy lub ćwiczeń lub oszukańcze zabiegi w celu uzyskania dla siebie lub innych zwolnienia karane były aresztem do 3 miesięcy lub grzywny do 50 tysięcy złotych albo połączeniem obu kar (artykuł 65). Organizowanie wczasów dla młodzieży podlegającej przepisom ustawy było wzbronione bez połączenia ich z wykonywaniem przewidzianych w ustawie obowiązków (artykuł 35), zlekceważenie tego wymogu zagrożone było karą aresztu do 3 miesięcy i grzywny do 50 tysięcy złotych (artykuł 63).
- ↑ Michał Jędrych: Służba Polsce - zapomniana organizacja. historia.org.pl, 2011-02-11. [dostęp 2020-07-21]. (pol.).
- ↑ Dla porównania zastępczy obowiązek wojskowy polegający na bezpłatnej pracy dla celów obrony Państwa oraz potrzeb gminy lub gromady, mających związek z tą obroną wedle artykułu 147 ustawy z 1938 trwał przez kolejnych 5 lat, lecz wymiar pracy sięgał 6 dni w roku.
- ↑ Dz.U. z 1994 r. nr 111, poz. 537
Bibliografia
- Jan Hellwig: Powszechna Organizacja Służba Polsce, Warszawa 1977, Wydawnictwo Iskry.
Linki zewnętrzne
- Powstanie Powszechnej Organizacji "Służba Polsce" w 1948 r. Z polityki stalinowskiej wobec młodzieży polskiej
- Powstanie „Służby Polsce”
- Służba Polsce - zapomniana organizacja
- Przymusowa „Służba Polsce” na przykładzie województwa poznańskiego
- Powszechna Organizacja „Służba Polsce” w Lubelskiem (1948-1955)
- Werbunek młodzieży do brygad Powszechnej Organizacji „Służba Polsce" (1948-1955)
- Dezercje młodzieży z brygad i oddziałów Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” na przykładzie województwa lubelskiego
- Postawy młodzieży wobec przymusowego werbunku i pracy w brygadach Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” w latach 1948–1955
- Życie codzienne junaków w brygadach Powszechnej Organizacji "Służba Polsce" na terenie województwa olsztyńskiego
- Oświadczenie senatora Krzysztofa Głuchowskiego z 4 marca 1999 na 31 posiedzeniu Senatu RP i Odpowiedź kierownika Urzędu do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych Jacka Taylora z 29 marca 1999 w sprawie „Służby Polsce”
- Wyrok WSA w sprawie zaświadczeń od organów wojskowych o wydanie zaświadczenia potwierdzającego przymusową służbę w ponadkontyngentowych brygadach „Służby Polsce”
- Pobór do Powszechnej Organizacji „Służba Polsce” w PKF na stronie KronikaRP
- Służba Polsce - wyjazd junaków do pracy
- „Służba Polsce” - umundurowanie
- Zarządzenie zastępcze wojewody małopolskiego z 13 czerwca 2018 r. w sprawie zmiany nazwy ulicy „Służba Polsce”
Media użyte na tej stronie
Autor: NN, Licencja: CC0
Junacy 17. Brygady Służby Polsce w Cedyni, 1948 rok. Brak bliższych informacji o tej Brygadzie. Planowane przekazania tego zdjęcia do zbiorów Muzeum Historii Polski w Warszawie. Tytuł zdjęcia jest kopią tekst na odwrocie tego zdjęcia. Ponadto znajduje się tam nieczytelny podpis, innym charakterem niż tekst "tytułu" zdjęcia...
Powszechna Organizacja „Służba Polsce”, legitymacja junacka nr 718, 1. strona okładki (wystawiona w 1949 roku).
Autor: Zbigniew Nowakowski, Licencja: CC0
Ćwiczenia wojskowe 10 brygady SP w 1948 roku.
Budowa trasy W-Z. Junacy z organizacji "Służba Polsce" podczas prac ziemnych na Dworcu Wileńskim. Na drugim planie kolejka z wagonikami.