Pozytywka

Pozytywka. Muzeum regionalne w Bieczu
Zabawkowa pozytywka

Pozytywka – mechaniczny instrument muzyczny, z grupy idiofonów[1][2] wydający dźwięki wskutek zaczepiania metalowymi wypustkami umieszczonymi na obrotowym wałku o zęby odpowiednio nastrojonego metalowego grzebienia[3]. Wałek, który mógł być wymienny[4], wprowadzano w ruch głównie za pomocą sprężynowego mechanizmu napędowego[1]. Układ wypustek definiuje melodię[3].

Historia

Pierwsze pozytywki powstały w drugiej połowie XVIII wieku skonstruowane przez zegarmistrzów z rejonu Jura w Szwajcarii. W XIX wieku zaczęto produkować pozytywki w drewnianych skrzynkach, które uruchamiały się po podniesieniu wieka. Pierwsze tego typu instrumenty skrzyniowe zwykle pozbawione były dekoracji. Z czasem pojawiły się przedmioty bogato dekorowane z zewnątrz i wewnątrz intarsją lub emaliowane. W ciągu XIX wieku w produkcji pozytywek dominowała Szwajcaria, ale pojawiły się też inne firmy europejskie np. Rebick na Śląsku. Udoskonalano mechanizmy pozytywek, dzięki czemu mogły one wygrywać bardziej skomplikowane melodie.
W latach 80. XIX wieku Paul Lochmann z Lipska w miejsce obrotowych wałków wprowadził wymienne metalowe płyty. Pozytywki stały się popularne także w Stanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie w New Jersey powstała firma Regina Music Box, założona przez Niemca Gustave Brachhausena produkująca te automaty grające. W Polsce pozytywki nazywano polifonami lub symfonionami (od nazwy dwóch największych wytwórni Polyphon i Symphonion)[5]. Instrument był popularny w XIX wieku i na początku XX, do czasu rozpowszechnienia gramofonu[3][1].
W XIX wieku elektryczność zaczynała się dopiero rozprzestrzeniać. Pozytywka umożliwiała słuchanie melodii bez podłączenia do sieci[4]. Obecnie pozytywka jest jeszcze używana jako mechanizm grający np. w zabawkach[2].

Przykłady pozytywek

Niektóre pozytywki miały wbudowane małe automaty, po otwarciu ukazywał się śpiewający ptaszek, baletnica. Dzięki miniaturyzacji mechanizmu pozytywka była czasem ukryta w zegarku kieszonkowym, w tabakierce, w pudełeczku stylizowana na album fotograficzny lub książkę[5]. Były też pozytywki salonowe dużo większych rozmiarów, gdzie obudowa pełniąca funkcję pudła rezonansowego stanowiła reprezentacyjny mebel, zwykle wykonana z wysokogatunkowego drewna. Mechanizm też był bardziej skomplikowany, pojawiały się dzwoneczki, płyta była duża, dająca możliwość słuchania większej ilości melodii[4]. Niezwykła pozytywka została wykonana dla królowej Wiktorii: odgrywała hymn angielski, gdy ktoś na nią usiadł[6].

Charakterystyczny dźwięk pozytywki był imitowany w niektórych utworach, głównie fortepianowych[6].

Przypisy

  1. ↑ a b c Mała encyklopedia muzyki (red. Stefan Śledziński). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s.830-31.
  2. ↑ a b Nowa encyklopedia PWN. T. 5. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996, ISBN 83-01-11968-3.
  3. ↑ a b c Andrzej Chodkowski (red.): Encyklopedia muzyki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, s. 719. ISBN 83-01-11390-1.
  4. ↑ a b c Jerzy Lemański: Pozytywki i szafy grające. [dostęp 2022-07-13].
  5. ↑ a b Antyki. Poradnik kolekcjonera. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2010, 2011, s.516-517, ISBN 978-83-213-4651-9.
  6. ↑ a b Willy Apel: Harvard Dictionary of Music. Wyd. 8. Cambridge: Harvard University Press, 1974, s. 514. ISBN 0-674-37501-7. (ang.).


Media użyte na tej stronie

Biecz muzeum regionalne 071.JPG
Autor: myself (User:Piotrus), Licencja: CC BY-SA 3.0
Muzeum Ziemi Bieckiej - Oddział w Domu z Basztą